Hoe meer u probeert volgens uw persoonlijk waardenlijstje te leven, hoe meer u zult merken dat die principes elkaar nog wel eens willen bijten. Een stap in de goede richting voor de ene deugd zou zo maar in strijd kunnen blijken te zijn met een andere deugd. De stoïcijnen hadden een in theorie goed op elkaar afgestemd deugdensysteem opgebouwd, maar wisten ook wel dat de praktijk weerbarstig is. De leraar van Epictetus, de stoïcijnse filosoof Musonius Rufus, stond bekend om zijn praktische inslag. Hij gaf zijn leerlingen werkelijk overal advies over. Adviezen die destijds trouwens vaak als behoorlijk controversieel werden aangemerkt. Zo vond hij dat slaven de gelijken waren van hun meesters en dat vrouwen in niets onder deden voor mannen. Vrouwen moesten volgens Musonius dan ook hetzelfde onderwijs als mannen krijgen. Maar hij gaf ook adviezen over banale dingen zoals het knippen van je haar (alleen weghalen wat in de weg zit), de inrichting van je huis (elegante maar vooral degelijke en efficiënte meubels), seks (leuk maar niet erg belangrijk en alleen met wederzijdse instemming) en voeding, (gezond, makkelijk verkrijgbaar en makkelijk te bereiden en het liefst vegetarisch).
Musonius vond dus dat je je niet te druk moest maken om de voor je virtuositeit onbelangrijke maar verder wel wenselijke doelen. Volgens hem is het prima om je er mee bezig te houden, maar je moet er niet al te veel energie in steken. Daar wordt je maar onnodig moe van. Niet alles is zo belangrijk als het zich laat aanzien. Een flinke dosis relativeringsvermogen is voor een stoïcijn onmisbaar. Musonius bracht zijn leerlingen bij dat de wereld zelden zwart-wit is, maar meestal grijs. Dat geldt zelfs voor levensdoelen en waarden. Ook stoïcijnse principes botsen soms en u zult merken dat het vaak nodig is om compromissen te sluiten. Stel bijvoorbeeld dat u zich, met Musonius in gedachten, hebt voorgenomen om alleen nog maar eenvoudig en makkelijk verkrijgbaar voedsel te zullen eten. Uw partner wil echter uw trouwdag vieren met een romantisch etentje in een exclusief restaurant. U kunt er donder op zeggen dat wat u daar voorgeschoteld krijgt niet eenvoudig en makkelijk verkrijgbaar zal zijn. Moet u nu stug vasthouden aan uw principes en het romantisch etentje botweg van de hand wijzen? Een stoïcijn zou u voor gek verklaren als u dat deed. Dit is bij uitstek een moment om een compromis te sluiten tussen uw voedingsprincipes en de deugd van het zijn van een liefhebbende partner.
De stoïcijnse ethiek is vooral redelijk. Een stoïcijn weet dat het niet altijd en overal mogelijk is om aan al uw waarden en principes vast te houden. Sterker nog het is vaak zelfs onredelijk en absoluut niet virtuoos om dat altijd te willen doen. Musonius hamerde er telkens weer op dat het er niet alleen om gaat wat u doet, maar ook en vooral om de karaktereigenschappen die u nodig hebt om in de dynamische en ingewikkelde maatschappij waarin u leeft het hoofd boven water te houden. Er bestaan geen eenvoudige regels die u vertellen wat u wel en niet moet doen. Het leven is simpelweg te moeilijk om er altijd zeker van te zijn dat u op de juiste manier handelt. Het is onvermijdelijk dat u fouten en vergissingen zult maken. Alleen de wijze weet altijd de juiste keuzes te maken, maar u bent nog lang geen wijze en zult er, net als iedereen, vermoedelijk wel nooit één worden.
U wordt aan alle kanten voor moeilijke soms zelfs onmogelijke ethische keuzes gesteld. U moet u kleden en u moet eten, maar waar komen die kleren en dat voedsel vandaan? Worden er mensen uitgebuit voor de kleding die ik draag, hoe zit het met het milieu en draag ik onbewust bij aan dierenleed, wat doet mijn bank met het geld dat ik op mijn rekening heb staan? Het stoïcisme helpt u met het verwerven van de karaktereigenschappen die nodig zijn om dergelijke belangenconflicten te kunnen hanteren. Het eist geen volmaakt gedrag en geeft geen onfeilbare antwoorden, maar het leert u hoe u dit soort en andere dilemma's op een redelijke en efficiënte manier kunt aanpakken. Volgens Musonius komt u er niet onder uit. U zult zo goed als altijd compromissen moeten sluiten. Absolute antwoorden zijn voor dwazen, alleen die denken dat er altijd een duidelijke keuze bestaat tussen goed en kwaad, tussen heiligen en monsters. De wereld is niet zwart-wit en het is dom en zelfs gevaarlijk om te denken dat dat wel zo is.
Het is dus dwaas om te denken dat de wereld uit goed en kwaad bestaat. Mensen zijn nooit helemaal goed of helemaal slecht (zelfs u niet) en ook vervelende gebeurtenissen willen nog wel eens een goede kant hebben. Of zoals Cruijff het zei: ‘ieder nadeel heb ze voordeel’. Het is al evenmin verstandig om er altijd maar van uit te gaan dat het geluk aan uw zijde staat. Het lijkt tegenwoordig wel alsof positivisme een soort heilige plicht is. De televisie en zelfhulpboeken staan er vol mee: als je er in gelooft en je best doet, kun je alles bereiken wat je maar wilt. Het is een gigantische leugen waar iedereen tegenwoordig in lijkt te geloven. Het is niet waar. Er zijn nu eenmaal ziektes waar u aan dood gaat, er zijn opleidingen die boven uw niveau liggen, de meeste topsporters winnen nooit de Olympische Spelen, van krantenjongen tot miljonair is een mythe en nee u kunt niet dat perfecte en gelukkige leven leiden door alleen maar positief te zijn. Het enige wat u met dergelijk ongepast optimisme bereikt is dat u zich, als de dingen niet lopen zoals gehoopt en verwacht, schuldig gaat voelen. Ben ik wel positief genoeg geweest, heb ik wel goed genoeg mijn best gedaan? Ik heb vast in mijn achterhoofd nog een beetje getwijfeld waardoor alles fout is gegaan. De stoïcijnen moeten niets hebben van dit soort verzinsels over het als je maar hard genoeg je best doet binnen handbereik hebben van het perfecte leven. Vals optimisme dat alleen maar tot frustraties en teleurstellingen kan leiden. Een stoïcijn is geen optimist, maar al evenmin een pessimist, hij is vooral een realist.
U kunt nu eenmaal niet verwachten dat de wereld zich zonder morren aan al uw wensen en grillen zal aanpassen. U heeft fysieke en geestelijke beperkingen, er zijn domme en verdwaasde mensen en er zijn grenzen aan de kansen die u krijgt. De wereld is zoals ze is, u daar druk over maken is verspilde moeite. Kies uw doelen zorgvuldig uit. Bekijk of ze haalbaar zijn en of ze niet alleen in uw belang, maar ook in het belang van de mensheid zijn. Als stoïcijn moet u haalbare, zinnige en rechtvaardige doelstellingen kiezen. Als u uw doelen duidelijk hebt, ga er dan vol enthousiasme mee aan de slag, maar houd steeds in uw achterhoofd dat het anders kan lopen dan u hoopt. Het zal ongetwijfeld wel eens gebeuren dat u achterhaald wordt door de feiten en soms moet u daardoor compromissen sluiten. Het gaat er echter om dat u uw best doet, dat is uw hoofddoel al het andere is ongewis en ligt in handen van de natuur.
Overdreven optimisme en geloof in uzelf geeft weldegelijk een kick, maar die kick staat niet in verhouding tot de teleurstelling als blijkt dat de wereld zich niet aan uw positieve verwachtingen houdt. Een mens raakt immers heel makkelijk van streek als de dingen niet gaan zoals hij wil dat ze gaan. Als u er alles aan gedaan hebt om uw werk voor het weekend af te krijgen, maar een uur voordat u naar huis wil gaan komt uw baas met een hele stapel dossiers binnen lopen, of u wilde vandaag de slaapkamer van uw dochter geschilderd hebben, maar de kleur verf die ze per se wil hebben is op, dan loopt u een enorme kans u behoorlijk gefrustreerd te voelen. Een onaangename emotie die u eigenlijk niet wil voelen. Een stoïcijn zou geen echte stoïcijn zijn als hij niet zou proberen iets te bedenken om die vervelende emotie te voorkomen. Het zal u dan ook niet verbazen dat ze speciaal voor dit soort situaties een levenstechniek hebben ontworpen. Dat is de techniek van het handelen onder voorbehoud of in ouderwets maar mooi Nederlands ‘ijs en weder dienende’. U heeft er al eerder kennis mee gemaakt en het is een variant op de eerder besproken techniek van het internaliseren van wat u wilt bereiken.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten