1.1 Stoïcisme kort door de bocht

LES 1

WAT IS STOÏCISME?

  

1.1 Stoïcisme kort door de bocht

Na het eerste inleidende hoofdstuk wordt het nu tijd om echt te beginnen. Het is handig om aan het begin van onze reis door het land der stoïcijnen een blik op de kaart te werpen. Dan hebben we alvast in grote lijnen een idee waar we naar toe op weg zijn. Laten we daarom van start gaan met de vraag wat stoïcisme nu eigenlijk inhoudt.    

Stoïcisme was één van de belangrijkste filosofiescholen uit de oudheid. Het heeft niet alleen een enorme invloed gehad op de moderne filosofie, maar zelfs op veel christelijke doctrines. Zoals u in de inleiding gelezen hebt was het een manier om in het leven te staan: een echte levenskunst. Toch vindt u daar, als u in een woordenboek het woord ‘stoïcijns’ opzoekt weinig van terug. U leest dan vooral termen als ‘gelijkmoedig, onverstoorbaar en zelfs gevoelloos’. Hoewel daar een kern van waarheid in zit zou u makkelijk de indruk kunnen krijgen dat het stoïcisme vooral gaat over het moedig ondergaan van allerlei tegenslag en het onderdrukken van gevoelens. Niets is echter minder waar. Het stoïcisme is alles behalve een harde filosofie voor ‘die hards’ en frontsoldaten. Het is juist heel vriendelijk, mild en zelfs liefdevol.

De stoïcijnse levenskunst heeft bar weinig te maken met de betekenis die het woordenboek aan het woord ‘stoïcijns’ verbindt. In werkelijkheid is het stoïcisme een filosofische school die rond 300 voor Christus door ene Zeno van Citium is gesticht. Deze Zeno gaf les in de schaduw van een overdekte markt in Athene. Een dergelijke markt werd in het Grieks een stoa genoemd, vandaar dus de naam stoïcisme. De lessen werden niet voor niets op de markt gehouden. Ze waren openbaar en iedereen die dat wilde kon aanschuiven om te luisteren naar wat Zeno zo al te vertellen had. Er waren in die periode veel verschillende filosofiescholen in Athene. Zo had je de Academie van Plato, het Lyceum van Aristoteles en het besloten landgoed van Epicurus. Dit waren echte privé scholen waar je als particulier niet zo maar terecht kon. De school van Zeno was anders hij gaf zijn lessen in het openbaar en iedereen die dat wilde kon ze volgen.

Zeno werd immens populair en al snel trokken zijn lessen grote groepen mensen. Zijn opvolgers Cleanthes en Chrisyppus zetten de traditie voort. Er zijn aanwijzingen dat stoïcijnen tot ver in de eerste eeuw voor Christus les gaven in dezelfde overdekte markt in Athene. Dat duurde tot de opkomst van het Romeinse rijk. In die periode verplaatste het centrum van de stoïcijnse filosofie zich van Athene naar het nieuwe centrum van de destijds bekende wereld: Rome. De Romeinen waren wel gecharmeerd van de stoïcijnse levenskunst. Prominente Romeinen als Cicero en Scipio namen les bij stoïcijnse filosofen en maakten vertalingen in het Latijn van hun Griekse boeken. Het stoïcisme kwam nu echt in de mode en het werd zelfs de heersende filosofie bij de Romeinse elite. Stoïcijnse filosofen als Seneca, Musonius Rufus en Epictetus werden beroemd en in de tweede eeuw na Christus zat er met Marcus Aurelius zelfs een stoïcijn op de keizerstroon.

Het stoïcisme behandelt iedereen gelijk en sprak daardoor mensen van over het hele Romeinse rijk en uit alle lagen van de bevolking aan. Zo kwam Seneca uit Spanje, de westkant van het rijk, en Diogenes van Babylon uit, hoe kan het ook anders, Babylon in het oostelijke puntje van de Romeinse wereld. Tegelijkertijd stond Epictetus als voormalige slaaf, helemaal onder aan de maatschappelijke ladder, terwijl zijn leerling Marcus Aurelius als keizer op de bovenste trede van die ladder stond. Wat maakte deze filosofie nu zo aantrekkelijk voor zulke geografisch en maatschappelijk uiteenlopende mensen?

Dit destijds zo populaire stoïcisme was meer dan wat we tegenwoordig een filosofisch systeem zouden noemen. Zeker het had net als elke filosofie een mening over dingen als de aard van de werkelijkheid, de basis van goed en kwaad en de mogelijkheid of onmogelijkheid van ware kennis. Het stoïcisme is echter meer dan alleen dat: het is een levenskunst. Naast traditionele onderwerpen als ontologie, logica, epistemologie, fysica en ethiek gaat het stoïcisme vooral over de manier waarop je het best kunt leven. Het had heel eigen ideeën over de beste manier om een gelukkig en zinvol leven te kunnen leiden. Het propageerde een levenskunst die veel Romeinen aansprak en die tegenwoordig nog net zo actueel is als tweeduizend jaar geleden.

Modern stoïcisme

 

Het stoïcisme dat u in deze cursus krijgt voorgeschoteld is niet het stoïcisme van de oude Grieken en Romeinen. Het is een aan de moderne tijd aangepaste versie daarvan. Filosofie en wetenschap hebben sinds de oudheid niet stilgezeten. Het zou vreemd zijn als dat geen consequenties zou hebben voor de stoïcijnse levensfilosofie. Het stoïcisme is altijd een levende filosofie zonder dogma’s geweest. Het enige dogma waar niet aan getornd mag worden is de regel dat altijd gezocht moet worden naar nieuwe kennis en inzichten. De waarheid is altijd belangrijker dan de oude leer. Als de feiten de leer tegenspreken moet de leer gewoon worden aangepast.

Toch leek er met de opkomst van het christendom een einde te zijn gekomen aan het stoïcisme. Maar het stoïcisme is met het einde van het Romeinse Rijk niet zomaar van de aardbodem verdwenen. Al dan niet in het verborgene bleef deze filosofie door de eeuwen heen zijn aanhangers houden. Vooral Seneca bleef populair. Alleen al omdat hij in het Latijn schreef terwijl de geschriften van Epictetus en Marcus Aurelius in het Grieks waren geschreven. Een taal die in de Middeleeuwen zo goed als vergeten was geraakt.

Op de achtergrond bleef de stoïcijnse filosofie echter steeds invloed uitoefenen op de manier waarop zowel beroepsfilosofen als verborgen crypto-stoïcijnen hun leven inrichtten. In de moderne tijd lijkt daar echter een abrupt einde aan te zijn gekomen. Filosofie was nu echt een volledig theoretische bezigheid geworden, een vooral op de levenspraktijk gerichte filosofie als het stoïcisme werd daarom als volstrekt oninteressant aangemerkt. Het stoïcisme werd dan ook nauwelijks meer genoemd en het is tegenwoordig heel goed mogelijk om een studie filosofie met succes af te ronden zonder ook maar één stoïcijnse tekst te hebben gelezen.

Aan het eind van de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw wordt er echter een kentering zichtbaar. Er ontstaat een groeiende belangstelling voor de stoïcijnse filosofische traditie. Vreemd genoeg kwam die hernieuwde belangstelling niet uit de filosofie maar uit de hoek van de psychologie. Het antieke stoïcisme wordt niet één op één overgenomen, maar past zich aan aan de moderne tijd en de nieuwe wetenschappelijke inzichten. Zo zeer dat het weer een nieuwe levende filosofie is geworden en er zelfs een nieuwe naam voor is opgedoken: het moderne stoïcisme. Dit om verwarring met het neo-stoïcisme van met name de Nederlandse filosoof Justus Lipsius (1547-1606) te voorkomen.

Dit modern stoïcisme blijft wel een filosofie en levenskunst gebaseerd op het gedachtegoed van het antieke stoïcisme, maar neemt actief nieuwe inzichten in zijn leer op. Dit past trouwens uitstekend binnen de klassieke doctrine die er immers van uitging dat er geen vaste doctrine bestaat en dat de leer continue door nieuwe filosofen en wetenschappers moet worden aangepast. Op het moment dat eind twintigste-eeuw de Rationeel Emotieve Gedragstherapie (RET of RETB) van de psycholoog Albert Ellis in zwang raakt, groeit ook de belangstelling voor het stoïcisme. Deze voorloper van de Cognitieve Gedragstherapie (CGT) van Aaron Beck was sterk beïnvloed door de oude filosofie van het stoïcisme. Zo heeft Donald Robertson in zijn boek "The Philosophy of Cognitive-Behavioural Therapy" de dwarsverbanden tussen stoïcijnse filosofie en cognitieve gedragstherapie duidelijk gemaakt. Eerder had het stoïcisme ook al invloed uitgeoefend op de psychotherapie van Paul DuBois en op de logotherapie van Viktor Frankl. Maar ook in de reguliere filosofie neemt, met mensen als Philippa Foot, Alasdair MacIntyre en Martha Nussbaum de belangstelling voor de deugdethiek en daarmee ook voor het stoïcisme toe.

Zoals gezegd baseert het modern stoïcisme zich weliswaar op de oude filosofie, maar wordt getracht deze aan te passen aan de hand van nieuwe wetenschappelijke inzichten. Het zijn vooral hedendaagse filosofen als Lawrence Becker, Massimo Pigliucci, Donald Robertson en in Nederland Miriam van Rijen die daar een bijdrage aan hebben geleverd. Lawrence Becker heeft in zijn boek “A New Stoïcism” een gedachte-experiment uitgevoerd waarmee hij probeert te achterhalen hoe het stoïcisme zich zou hebben ontwikkeld als het tweeduizend jaar lang een levend filosofisch systeem zou zijn gebleven. Hij komt daarbij tot de slotsom dat het stoïcisme zich met wat aanpassingen prima staande had kunnen houden binnen de moderne filosofische en wetenschappelijke ontwikkelingen.

Een van de belangrijkste verschillen tussen het klassieke stoïcisme en de moderne variant ziet op de manier waarop tegen het universum wordt aangekeken. Het klassieke stoïcisme ziet het universum als een welwillende bewuste en rationele entiteit die aan de hand van deterministische natuurwetten de loop van de geschiedenis bepaalt. Hoewel niet geheel onmogelijk is het moeilijk een dergelijke beeld van het universum met de moderne wetenschappelijke inzichten te verzoenen. Een ander verschil zit in het concept van de ideale stoïcijnse wijze. Volgens het klassieke stoïcisme zou alleen deze mythische wijze een werkelijk waardevol en gelukkig mens zijn. Alle andere mensen zouden als dwazen moeten worden aangemerkt. In de ogen van het modern stoïcisme is het ook voor gewone stervelingen mogelijk om in verschillende gradaties een waardevol en gelukkig leven te leiden.

Het moderne stoïcisme beleeft niet alleen in de filosofie en de psychotherapie een comeback ook in het publieke domein wint deze levenskunst aan invloed. Er bestaat een grote online gemeenschap en verschillende gerenommeerde filosofen onderhouden een blog of een podcast (zoals bijvoorbeeld: howtobeastoic en modernstoicism). Ook bestaan er een aantal stoïcijnse facebook groepen (bijvoorbeeld: Stoïcism, en mijn eigen groep: Stoïcijnse levenskunst). Een korte zoektocht op interne zal u ongetwijfeld nog meer stoïcijnse inspiratiebronnen opleveren.

 

 

Tenslotte

Als slot van dit inleidende hoofdstuk wil ik u uitnodigen de volgende test te maken om te kijken of u misschien zonder het te weten al een beetje stoïcijns bent. Ik noem het de stoa-meter. U zult de test in de loop van de cursus nog een paar keer voorgelegd krijgen en zult zo uw stoïcijnse vorderingen een beetje kunnen volgen.

 

Oefening: de stoa-meter I

Geef op een schaal van 1 tot 10 aan in hoeverre de volgende uitspraken op u betrekking hebben. Een 0 betekent helemaal niet en een 10 enorm veel.

1.      Ik kan behoorlijk overstuur raken als de dingen niet gaan zoals ik me dat had voorgesteld.

2.      Mijn geliefden gaan voor alles.

3.      Ik accepteer mezelf zoals ik ben.

4.      Ik word kwaad of raak overstuur als andere mensen mijn plannen dwarsbomen of als andere mensen zich dom of lastig gedragen.

5.      Uitgaan en plezier maken spelen een belangrijke rol in mijn leven.

6.      Ik probeer dingen waar ik bang voor ben of die ik vervellend vind zo veel mogelijk te vermijden.

7.      Ik vind hard werken en carrière maken belangrijk en besteed daar veel tijd aan.

8.      Luxe, comfort en vakanties zijn belangrijk voor me.

9.      Ik erger me aan bepaalde nieuwsberichten of meningen.

10.   Ik identificeer mezelf met mijn lichaam. Ik ben mijn lichaam.

11.   Ik identificeer mezelf met mijn emoties. Ik ben wat ik voel.

12.   Ik identificeer mezelf met mijn gedachten. Ik ben wat ik denk.

13.   Ik identificeer mezelf met mijn handelingen. Ik ben wat ik doe.

14.   Ik identificeer mezelf met een combinatie van mijn lichaam, gevoelens, gedachten en handelingen.

15.   Ik vind het belangrijk om nieuwe dingen te leren en mezelf te ontwikkelen.

16.   Ik vind het belangrijk om een bijdrage aan de maatschappij te leveren.

Bewaar uw uitslag zodat u over een tijdje kunt zien of er dingen in uw opvattingen zijn veranderd.

Aan het slot van ieder hoofdstuk krijgt u een inhoudsopgave van de tot nu toe gevolgde lessen en een overzicht van de oefeningen.

 

INHOUDSOPGAVE

 

Les 0 De stoïcijnse belofte
Waarom filosofie?
Geluk als doel van het leven?
Waarom stoïcijnse filosofie?
Hoe wordt u een stoïcijn?
De wereld op zijn kop
Oef: Een paar fundamentele vragen
Modern stoïcisme
Tenslotte
Oef: De stoa-meter I

 

Overzicht van stoïcijnse technieken per les

Les 0	Inleiding
	·        Een paar fundamentele vragen ·        De stoa-meter

 

 

De wereld op zijn kop

 

Stoïcisme is niet gemakkelijk, het vraagt niet meer en niet minder dan een totale karakterverandering. Het wil uw hele levenswijze op zijn kop zetten. De oefeningen en tactieken zijn vaak moeilijk en kunnen zowel intellectueel als emotioneel confronterend zijn. Neem bijvoorbeeld de techniek van de negatieve visualisatie. Een oefening waarbij u zich zo levendig mogelijk moet voorstellen wat er allemaal wel niet mis zou kunnen gaan. Of de ‘memento mori’ techniek waarbij u over uw eigen dood en die van uw geliefden moet nadenken. Het vergt heel wat wilskracht en doorzettingsvermogen om uw weerspannige geest er toe aan te zetten om deze oefeningen regelmatig te blijven uitvoeren. Laat u er niet door afschrikken dat de studie en vooral de praktijk van het stoïcisme moeilijk is. U zult er na een tijdje vanzelf achter komen dat juist een leven zonder deze levensfilosofie een stuk moeilijker en zwaarder is. Het stoïcisme zal u heel wat zorgen en problemen die uw leven behoorlijk kunnen vergallen uit handen nemen. Als u zelfs maar een fractie van alle energie die u nu besteedt aan het verwerven van rijkdom en luxe, aan het binnenslepen van die nieuwe order, aan het veroveren van een nieuwe liefde of aan het krijgen van uw ‘moment of fame’ in de studie van het stoïcisme zou steken, dan zou uw leven er al een stuk plezieriger uit gaan zien. De stoïcijnse leraar Musonius Rufus zei het zo:

“Wat een moeite doen sommige mensen niet om de vrouw van een ander te veroveren, terwijl anderen zich afmatten om rijk te worden en weer anderen zich enorm uitsloven om beroemd te worden. En allemaal verdragen ze die kwellingen nog uit vrije wil ook. Is het niet absurd dat ze het wel kunnen opbrengen om al die ellende te ondergaan, maar zich niet willen inspannen om een virtuoos mens te worden?” (Musonius Rufus; Colleges VII-1)

Het leven ziet er voor een stoïcijn een stuk rustiger en eenvoudiger uit dan voor de meeste mensen. Het geeft een richtlijn voor het nemen van al uw beslissingen. U heeft een levensfilosofie waarbij u zich tot doel gesteld hebt een virtuoos leven te leiden. Bij ieder dilemma waar het leven u voor stelt kunt u kijken in hoeverre de keuze voor een bepaalde richting u helpt uw levenswaarden te bereiken. Zonder dergelijke levenswaarden zwalkt u maar wat rond. U loopt het risico uw leven te verdoen met pleziertjes en modes van het moment. Pleziertjes die u misschien even genot opleveren, maar die per saldo juist uitlopen op een ongelukkig en mislukt leven.

Veel potentiële leerlingen worden afgeschrikt door de rigoureuze ethische standpunten die tot hun extreme conclusie worden doorgevoerd. Het stoïcisme is een logisch goed doorwrocht systeem dat pretendeert allesomvattend te zijn, maar dat niet altijd even makkelijk te begrijpen is. Toch is het stoïcisme een heel ‘aardse’ religie die geen al te gekke dingen van u zal verwachten. U hoeft echt niet uw huis te verkopen en baan op te zeggen om in een ton te gaan wonen. Zo was de stoïcijnse filosoof Seneca niet alleen een beroemd filosoof, maar ook nog eens de meest succesvolle zakenman en, na de keizer, de rijkste man van het Romeinse Rijk. De stoïcijnse filosoof Marcus Aurelius was zelf keizer en ja de filosoof Epictetus was een slaaf. Deze laatste woonde in een klein hutje, maar de andere twee bewoonden toch echt luxueuze paleizen.

Als stoïcijns student zal er aan uw uiterlijke leven waarschijnlijk niet eens zo heel veel veranderen. De veranderingen in uw innerlijke leven zullen daarentegen behoorlijk extreem zijn. Uw manier van denken en uw karakter zal veranderen en dat zal natuurlijk ook zijn weerslag hebben op andere aspecten van uw leven. Uw vrienden en collega’s zullen u vreemd aankijken en merken dat u aan het veranderen bent. Het is dan ook niet verstandig om meteen met uw nieuwe levensfilosofie te koop te lopen. Mensen zullen u bespotten en uitlachen als u ze vertelt dat u stoïcijn bent geworden. Laat ze door uw daden zien dat u veranderd bent, maar vertel ze alleen over uw levensfilosofie als ze u er ook echt naar vragen.

De keuze voor een levensfilosofie heeft wel iets weg van een bekering, maar dan één zonder god en eredienst. En bovendien een bekering die u volledig op eigen initiatief onderneemt en die geen gehoorzaamheid of aanvaarding van allerlei dogma’s van u vraagt. In tegendeel van een stoïcijn wordt verwacht dat hij zelf nadenkt en het is een filosofie met open grenzen die zich ontwikkelt en constant in verandering is. Wilt u zich bekeren tot deze levensfilosofie? Durft u het aan om een stoïcijns filosoof te worden? De kreupele slaaf Epictetus zei het zo:

“Zo vriend, jij wil dus Olympisch kampioen worden. Ik ook, dat zou geweldig zijn! Maar kijk eerst eens wat dat zou betekenen. Je moet je aan een strenge training onderwerpen. Je kunt niet zomaar eten waar je zin in hebt. Gebak en zoetigheid zijn uit den boze. Je moet trainen op de voorgeschreven tijden. Wat voor weer het ook is. Je mag geen frisdrank of alcohol drinken. Je moet je volledig aan je trainer overleveren. Bij wedstrijden kan je je pols verdraaien, je enkel verzwikken en lelijk vallen en bij dat alles ook nog eens verliezen. Laat dit goed tot je doordringen voor je met sporten begint. ……
Als je sporter wilt worden kijk dan naar je armen, je dijen en je heupen. Niet iedereen is overal even goed in. Als je filosoof wilt worden kijk dan eerst naar wat dat inhoudt, en kijk daarna naar jezelf. Kan je het aan? Ben je bereid de prijs te betalen?” (Epictetus, Handboekje, hoofdstuk 29).

Bent u bereid de prijs te betalen? Makkelijk is het niet, maar het levert u een gelukkig leven op waarvan u aan het eind van uw leven weet dat u er uit hebt gehaald wat er in zat. Stoïcisme is leven in uitvoering. Het is geen doel achter de horizon, maar iets dat u in het hier en nu direct moet toepassen. We beginnen dan ook meteen met de eerste oefening.

 

Oefening: Een paar fundamentele vragen

Laten we meteen het diepe induiken en een paar fundamentele ethische vragen stellen.

·        Wat betekent het voor een mens om goed te zijn? Gaat het hier om hetzelfde soort ‘goed’ als een goede auto of een goede hond? Als er een verschil is, waar bestaat dat dan uit?

·        Wat betekent het om een goed en gelukkig leven te leiden? Heb je daar een bepaald minimum aan comfort en spullen voor nodig? Een minimum aan gezondheid, carrière, relaties, vrienden en dergelijken?

·        Is het noodzakelijk dat je een goed mens bent om een goed en gelukkig leven te kunnen leiden? Of kun je misschien ook als slechterik heel gelukkig worden?

·        Kun je een goed en gelukkig leven leiden terwijl je ernstig ziek bent? Als je al je bezittingen verloren hebt? Als je familie is omgekomen of ziek en ondervoed is?

 

Moeilijke vragen die u niet zomaar voor eens en voor altijd hoeft te beantwoorden. De stoïcijnen hadden eenduidige antwoorden op deze vragen. Voor een ‘hard line’ stoïcijn is het voor een goed en gelukkig leven genoeg om een virtuoos mens te zijn. Dingen als bezit, gezondheid, relaties of status zijn misschien wel leuk, maar niet vereist voor een goed en gelukkig leven. Dat lijkt misschien moeilijk te geloven, maar in het vervolg van deze cursus zal duidelijk worden dat ze daar heel goede redenen voor hadden.

 

Hoe wordt u een stoïcijn?

 

Stel u durft het na alles wat u net gelezen hebt nog steeds aan en u wilt het eens proberen met het stoïcisme, hoe pakt u dat dan aan? Hoe wordt u een stoïcijn? In de antieke tijd was dat vrij eenvoudig. Nadat u de grammatica (een soort lagere school) doorlopen had ging u voor uw vervolgopleiding naar de school van een stoïcijns filosoof. Als u het lesgeld niet kon betalen kon u altijd nog de vele openbare lezingen van een leraar bijwonen. Die lessen waren meestal toch al vrij toegankelijk. Ze werden buiten of in een gebouw waar iedereen naar believen in en uit kon lopen gegeven. Die scholen waren de universiteiten van de Oudheid. Vaak waren het internaten, waar de leerlingen in hetzelfde gebouw woonden en leefden als hun leraren. Het idee was dat ze zo niet alleen in de officiële lessen dingen leerden, maar ook door het dagelijks leven met hun leraren te delen vanzelf een stoïcijnse levenshouding gingen aannemen. Ze bestudeerden niet alleen de theorie, maar zagen door het gedrag van hun leraar hoe een stoïcijn zich hoorde te gedragen. Een professor die zich niet aan zijn eigen leer hield zou dus al gauw door de mand vallen.

Tegenwoordig is dat een stuk lastiger. Er zijn weliswaar heel veel (management) goeroes, (pseudo) psychologen, new age cursussen en zelfhulpboeken die allemaal pretenderen precies te weten wat u moet doen en laten om gelukkig en succesvol te worden. Maar een leraar van vlees en bloed is niet meer te vinden. Daarom deze cursus, vol met praktische oefeningen en tips voor de alledaagse levenspraktijk.

Zoals we zagen was filosofie in de Oudheid meer dan theoretische kennis. Het was niet alleen iets wat zich in het denken afspeelde. Het had een sterke praktische component, het was een levenskunst. Het ging om de vraag hoe een goed, betekenisvol en vooral gelukkig leven kon worden geleid. Voor de stoïcijnen was het doel van filosoferen virtuositeit. Virtuositeit betekent meer dan alleen een passief individueel geluksgevoel, het gaat ook over het leiden van een actief en zinvol leven in verbinding met anderen. Filosofie werd daarom niet bedreven in universiteiten of in stoffige studeerkamers. Filosofie speelde zich af op straat, op de markt, in een tuin of in een overdekte zuilengalerij. Met de opkomst en verspreiding van het christendom verdween het idee dat filosofie over het leiden van een gelukkig en zinvol leven moest gaan en verdwenen de filosofen uit het straatbeeld. De mens en het leven op aarde werden ondergeschikt aan God en het leven in een hiernamaals. De kennis uit de Oudheid verdween, de filosofen werden verbannen naar hun studeerkamer en de filosofie zelf werd de wat stoffige en morsige dienstbode van de theologie.

Pas de laatste jaren is daar verandering in gekomen en is er weer ruimte voor een praktische filosofie. Thema’s als geluk en levenskunst staan weer in het centrum van de filosofische belangstelling en vormen zelfs het onderwerp van allerlei cursussen, tijdschriftartikelen, lezingen en boeken. In dit kader wordt ook het ‘stoïcisme’ herontdekt en beleeft deze vorm van levenskunst zelfs een ware ‘revival’.

Deze cursus gaat over die stoïcijnse levenskunst. Het is dan ook niet zomaar een inleiding in de stoïcijnse filosofie. Het wil u een praktische leidraad geven om in deze hectische moderne tijden een gelukkig en waardevol leven te leiden. Stoïcijnse levenskunst onderscheidt zich van levenskunst in het algemeen omdat het er van uitgaat dat het de pijnlijke gemoedsaandoeningen, de passies, zijn die de grootste bedreiging vormen voor het geluk en het goede leven. Voor de stoïcijnen is gemoedsrust onder alle omstandigheden de grond en voorwaarde voor een gelukkig, virtuoos, bestaan. Het is volgens hen bovendien altijd het eigen denken dat de oorzaak is van het je ongelukkig voelen. Door het eigen denken te veranderen en te sturen kun je je gemoedstoestand veranderen en gelukkig worden.

Stoïcijnse levenskunst betekent dus dat het leven gemakkelijker en gelukkiger kan worden door je manier van denken aan te passen. Alles wat iemand gelooft, aanneemt en denkt, werkt onvermijdelijk door in de praktijk van het eigen leven. Van gedachten veranderen betekent ook een verandering van hoe je in het alledaagse leven staat. De stoïcijnen zijn bij uitstek filosofen die uit zijn op een verandering in het denken, richting zelfkennis en realiteitsbesef. Ze beseffen daarbij echter weldegelijk dat je een vervelend leven of een vervelende emotie niet zomaar weg kunt denken.

De stoïcijnen menen dan ook niet dat je door een boek te lezen over het goede gelukkige leven zomaar vanzelf een gelukkig en tevreden mens kunt worden. Stoïcisme is geen korte antibioticakuur, maar een levenslang dieet. Piano spelen leer je niet uit een boek en ook leven als een stoïcijn moet je in de praktijk leren. De stoïcijnen hebben hiervoor een heel arsenaal aan oefeningen en meditaties in het leven geroepen. Jammer genoeg bestaat er niet zoiets als een stoïcijns oefeningenboek. Bijna alles wat de antieke filosofen geschreven hebben is verloren gegaan. Toch kan er uit wat er wel is overgeleverd veel worden afgeleid. De oefeningen in dit boek zijn hier op gebaseerd. Daarnaast is gebruik gemaakt van aan de cognitieve gedragstherapie ontleende hedendaagse technieken. Zo veel mogelijk aangepast aan de moderne tijd en de moderne manier van leven.

Daarmee is het stoïcisme in zekere zin de overgrootvader van aan de ene kant de zelfhulp hype en aan de andere kant de psychotherapie. De zogenaamde ‘Cognitive Behavioural Therapy’(CBT), die tegenwoordig als de meest succesvolle vorm van psychotherapie wordt aangemerkt, heeft stoïcijnse wortels. CBT is vandaag de dag de best onderbouwde en met wetenschappelijk bewijs ondersteunde therapie voor de behandeling van emotionele stoornissen en depressies. Stoïcisme mag dan aan de basis staan van deze therapie, het is een filosofie die heel wat verder gaat dan de behandeling van psychische en emotionele aandoeningen alleen. Het geeft een al omvattende wereldbeeld, een manier van in het leven staan, kortom een levenskunst. Het heeft op deze manier wel iets weg van een religie, met als belangrijkste verschil dat er geen absolute dogma’s zijn en dat het stoïcisme altijd open gestaan heeft en staat voor nieuwe rationele inzichten. Het is een levende kunst die verandert en meebeweegt met nieuwe ontdekkingen en ideeën.

Het moderne stoïcisme van deze cursus is anders dan het stoïcisme uit de Oudheid. Sinds de oude stoïcijnen heeft noch de wetenschap, noch de filosofie stilgezeten. Er zijn heel veel nieuwe inzichten die de moeite waard zijn om in de moderne stoïcijnse levenskunst opgenomen te worden. En dat moet ook. Stoïcisme is immers een levende filosofie die zelf de mogelijkheid van rationele aanpassingen en veranderingen open laat. Ook in de Oudheid was het al geen starre maar juist een heel bewegelijke traditie. Er is zelfs een oud stoïcijns gezegde over Zeno, de oprichter van de stoïcijnse school, dat zegt: ‘Zeno is onze vriend, maar de waarheid is een grotere vriend’. Dit neemt niet weg dat er tijdens deze cursus veel geciteerd zal worden uit de oude teksten. Alleen al omdat ze deel uitmaken van de wereldliteratuur en ook daarom de moeite van het lezen waard zijn. De citaten zijn trouwens absoluut niet taalkundig en historisch verantwoord, het zijn mijn eigen, zoveel mogelijk aan deze tijd aangepaste, interpretaties.

Waarom stoïcijnse filosofie?

 

Dat is allemaal mooi en aardig en er zit misschien wel iets van waarheid in, maar waarom zou u stoïcijn willen worden? Stoïcisme is een moeilijke en veeleisende levensfilosofie en heeft eerlijk gezegd een vrij slechte pers. Veel mensen, en daaronder zitten zelfs beroepsfilosofen, denken dat het vooral een filosofie voor moeilijke tijden is. Een filosofie die ‘diehards’ moet helpen het hoofd boven water te houden in tijden van crisis. De eigenschappen die in het normale spraakgebruik aan een stoïcijn worden toegedicht zijn dan ook helemaal niet zo aantrekkelijk. Volgens het woordenboek is een stoïcijn iemand die leed en pijn onverstoord en zonder klagen draagt. Dat lijkt een nogal harde en sombere levenshouding. Helemaal niet leuk en gezellig en zeker niet geschikt voor het dagelijks leven in een welvarend land. Is er naast al dat leed nog ruimte voor plezier? Als u het woordenboek mag geloven niet. Dus ja, waarom zou u de moeite nemen om een cursus die u wil leren stoïcijn te worden te volgen?

Ik zou deze cursus toch niet meteen opzij leggen, als misschien leuk voor een commando op weg naar het slagveld, maar niets voor het dagelijks leven van de gemiddelde mens. Het stoïcisme heeft zeker ook een antwoord op extreme situaties, maar gaat toch vooral over het gewone leven. Het is wel stevige kost die u op alles wil voorbereiden, ook op ellende en rampspoed. Toch is deze filosofie in de eerste plaats bedoeld om houvast te bieden in een doodnormaal leven, met gewone alledaagse problemen. Het is een filosofie voor iedereen. Uiterlijkheden spelen een ondergeschikte rol. Het maakt niet uit of u hoog- of laag opgeleid bent, rijk of arm, gezond of ziek. Stoïcijnen willen u vooral leren de mogelijkheden die uw leven u biedt zoveel mogelijk te benutten. Ze willen u helpen u zo volledig mogelijk te ontplooien. Volgens de stoïcijnen bent u altijd en onder alle omstandigheden in staat om een moreel hoogstaand en gelukkig leven te leiden. Het stoïcisme wil u een alomvattende levensleer bieden. Een leidraad voor een mensenleven. Te vergelijken met een religie, maar dan wel een religie zonder kerk of god, niet dogmatisch en met eerbied voor nieuwe ontwikkelingen in wetenschap en filosofie.

Net als boeddhisten denken stoïcijnen dat een belangrijk deel van een doorsnee mensenleven uit lijden bestaat. Dat kan het grote lijden van oorlogen, rampen en ziektes zijn, maar ook het kleine lijden van een stressvolle baan of gewoon zoiets simpels als het verdriet over het breken van uw favoriete koffiekopje. Een lijden dat volgens de stoïcijnen valt te voorkomen, omdat het nooit het gevolg is van de uiterlijke omstandigheden, maar van de innerlijke gesteldheid van de lijdende mens. Dit lijden kan niet alleen worden voorkomen maar kan zelfs vervangen worden door een stabiel geluksgevoel. Daarvoor moet dan wel eerst een filosofische levenshouding worden aangeleerd.

Ik zal zeker niet ontkennen dat stoïcisme een moeilijke filosofie is. Het bereiken van een stoïcijnse levenshouding vergt meer dan alleen het lezen van deze cursus en het doen van een paar oefeningen. Een theoretisch begrip van de stoïcijnse filosofie alleen is dus niet genoeg. Het is een levenslange weg die constante inspanning vereist en nooit echt makkelijk gaat worden. Maar het is nu ook weer niet totaal ondoenlijk. Het stoïcisme belooft geen hiernamaals na een leven van onthouding en gehoorzaamheid, of een nirwana na een hele reeks van voornamelijk mediterend doorgebrachte levens. Het is een heel aardse filosofie, weliswaar met spirituele trekjes, maar toch vooral met beide benen op de grond.

Aards betekent niet dat het ook een eenvoudige filosofie is. Het is een alomvattend denksysteem dat behoorlijk diepzinnig is en niet altijd even makkelijk te begrijpen zal zijn. Het stelt zowel intellectueel als praktisch eisen aan zijn beoefenaren. Het is niet dogmatisch en staat open voor nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen en ontwikkelingen. Dat betekent dat het stoïcisme nog steeds in beweging is en dat er niet zo iets als een orthodoxe leer bestaat. Het stoïcisme is niet af en zal dat vermoedelijk ook nooit zijn, maar het biedt wel uw beste kans op een geslaagd en gelukkig leven en geeft u een stevig houvast voor alles wat u in uw leven kunt tegenkomen. Het is een levenshouding die heel goed te combineren valt met een gewoon alledaags leven. Haalbaar dus voor normale mensen met een gezin en een baan.

Geluk als doel van het leven

 

Als je een hedendaags filosoof naar het doel van het leven vraagt, haalt hij zijn schouders op en trekt een vies gezicht. Filosofie is tegenwoordig een volledig theoretische bezigheid geworden. Zo’n tweeduizend jaar geleden was dat wel anders. Iedere filosoof was het er over eens dat het leiden van een gelukkig en geslaagd leven het echte doel van filosoferen was. De volgende vraag was dan natuurlijk hoe je een gelukkig en geslaagd leven moest leiden. De antieke filosofiescholen hadden allemaal een ander antwoord op die vraag, maar waren het er wel over eens dat dat nu net de belangrijkste vraag van de filosofie was. Een goed en gelukkig leven daar ging het om in de filosofie. Volgens de oude Grieken is de werkelijke zin van ons leven dus niet iets esoterisch of hoogdravends, maar gewoon het zoeken en vooral vinden van levensgeluk. De stoïcijnen vormen daar geen uitzondering op. Ze beweerden zelfs dat hun levensfilosofie de beste garantie voor geluk was die je maar kon krijgen.

Maar waarom zou je een handleiding voor een gelukkig en geslaagd leven nodig hebben? We zijn nog nooit zo gelukkig geweest. Volgens allerlei geluksonderzoekers hoeven we ons eigenlijk helemaal geen zorgen te maken over ons geluk. We zijn volgens die onderzoekers bijna allemaal al ontzettend gelukkig en tevreden. Maar klopt dat eigenlijk wel? In dergelijke onderzoeken en ook in de alledaagse betekenis van het woord wordt geluk gewoonlijk aan een aantal basisfactoren afgemeten. Zo wordt gezondheid meestal gezien als een noodzakelijk element voor een gelukkig leven. Daarnaast spelen materiële omstandigheden, inkomen en sociale status een belangrijke rol. In die traditionele opvatting over geluk komt ook het hebben van een relatie en een vriendenkring als belangrijk naar voren. Dit zijn allemaal gunstige uiterlijke omstandigheden die traditioneel van belang zijn om een gelukkig leven te kunnen leiden. Het lijkt wel snor te zitten met onze welvaart, gezondheid en sociale contacten. Maar voelen we ons ook echt zo gelukkig en tevreden als al die onderzoekers ons willen doen geloven?

Wat die onderzoekers ook mogen beweren, veel mensen lijken niet echt tevreden te zijn met hun leven. Er zijn nog nooit zoveel antidepressiva en kalmeringsmiddelen voorgeschreven als in de laatste tien jaar. Iedereen lijkt het druk te hebben en zich gestrest te voelen. Op papier zijn we nog nooit zo gelukkig geweest, maar blijkbaar voelen we dat toch niet echt zo. Doen we maar alsof we ons gelukkig voelen, omdat we ons schamen om te zeggen dat we ons eigenlijk klote voelen? We hebben tenslotte alles wat je volgens de onderzoekers nodig hebt om gelukkig te zijn: huis, auto, vakanties, een goed betaalde baan en een leuk gezinnetje. Het kan dan toch niet anders dan dat we gelukkig zijn? Maar waar komt dat wijdverbreide gevoel van stress en onbehagen dan vandaan? Heeft het misschien iets te maken met de onechtheid van het geluk dat ons tegenwoordig wordt voorgeschoteld door de media, bordkartonnen vakantieparken en de altijd vrolijk lachende gezinnetjes en opa’s en oma’s uit de reclame? Een schijnwereld vol met blije baby’s en vitale oudjes. Zonder de wrange realiteit van poepluiers, doorwaakte nachten, overuren, irritante collega’s, files, eenzaamheid en allerlei ouderdomskwaaltjes. Ligt hier het bewijs van de ontoereikendheid van de middelen waarmee we gelukkig denken te worden?

Volgens de stoïcijnen is het een vergissing om te denken dat geluk afhankelijk is van materiële bezittingen, sociale netwerken en het doen van leuke dingen. Ze weten dat het onmogelijk is om je altijd en onder alle omstandigheden prettig te voelen. De permanente aanwezigheid van een goede stemming en de permanente afwezigheid van lichamelijke en psychische pijn is onbereikbaar. De aan- of afwezigheid van dingen die je een prettig gevoel geven, zoals goede vrienden en veel geld, is onzeker en daarmee onbelangrijk. Volgens de stoïcijnen spelen deze dingen zelfs helemaal geen rol bij het verkrijgen van een stabiel geluksgevoel.

Het gaat hierbij volgens hen namelijk om factoren die niet per definitie en onder alle omstandigheden een gunstig effect op ons geluk hebben. Verkeerde vrienden kunnen u op het slechte pad brengen, rijkdom kan ook gebruikt worden voor het bevredigen van een drugs- of alcoholverslaving, lekker eten leidt tot obesitas en lichamelijke gezondheid en kracht kan gebruikt worden voor het plegen van overvallen. Zo is er voor al deze traditionele geluksfactoren wel een donkere kant te vinden. De stoïcijnen denken dat het tragisch is dat we ons zo sterk vergissen in de middelen om gelukkig te worden. Het streven naar geluk wordt steeds weer ondermijnd door onze eigen onwetendheid. Wie in zijn leven heen en weer geslingerd wordt tussen hoop en twijfel, uitbundigheid en verveling, begeerte en ontmoediging, verspilt zijn leven zonder ooit echt gelukkig te zijn. Geluk is volgens hen een geestestoestand, een innerlijke staat die niet ligt in gunstige externe omstandigheden en de vervulling van oneindig veel verlangens.

Ze wisten dat zonder de juiste geesteshouding al deze factoren geen enkele gunstige invloed hebben op het geluksgevoel. Als u depressief bent hebt u niets aan vrienden, gezondheid, een groot landhuis en alle comfort van de wereld. Als u daarentegen een rustige geestestoestand kunt bewaren kunt u ook als u arm of ziek bent een gelukkig mens zijn. Onze westerse samenleving is vanuit materieel oogpunt bezien hoog ontwikkeld, maar dit geeft geen enkele garantie voor een werkelijk gelukkig leven. Onder het glanzende oppervlak van onze materiële welvaart ligt een wereld van mentale onrust en stress. Hieruit blijkt wel hoe groot de invloed van de geest is op uw innerlijk welzijn.

 

DE STOÏCIJNSE BELOFTE

 

DE STOÏCIJNSE BELOFTE

 

Dit is het begin van een nieuw experiment. De afgelopen jaren heb ik een behoorlijk uitgebreide cursus in moderne stoïcijnse levensfilosofie geschreven. Een cursus die bestaat uit een aan de huidige tijd aangepaste uitleg van die levenskunst, geïllustreerd met vertalingen van klassieke teksten en praktisch gemaakt met een groot aantal oefeningen. De cursus is niet af, hij is veel te omvangrijk om aantrekkelijk te zijn om als basis voor een werkbare training in een stoïcijnse levensstijl te fungeren. Een en ander moet dus hoognodig gestroomlijnd worden en het is me ook nog niet duidelijk welke oefeningen het meest aanspreken en welke aanpak tot de beste resultaten leidt. Daarvoor heb ik u als trouwe lezers van mijn blog nodig. Ik schotel u, brokje voor brokje, mijn cursus voor en hoop aan de hand van uw reacties tot een goed geolied geheel te komen. Sommige delen van de cursus zullen u, als trouwe lezer, ongetwijfeld bekend voorkomen omdat ze aan de basis hebben gestaan van eerder in deze blog verschenen verhaaltjes. Aan u de primeur, ik wens u de komende weken, reken maar op maanden, veel leesplezier.

 

Waarom filosofie?

Een eerste vraag die ongetwijfeld bij u opkomt is: Waarom zou ik me überhaupt met filosofie bezig moeten houden, wat voor nut heeft filosofie nu eigenlijk? Filosofie begint met verwondering over het bestaan. Het is het gevoel overweldigd en ronduit perplex te zijn over het universum zoals zich dat aan ons voordoet. Ik doel daarbij niet op de kinderlijke verbazing over een leven waarin alles nieuw en vreemd is. In tegendeel, jonge kinderen zijn zich niet bewuster van zichzelf en hun omgeving dan de meeste dieren, en ook de wat oudere kinderen zien hun bestaan doorgaans als iets volkomen vanzelfsprekends. Zelfbewustzijn en een filosofisch gevoel van verwondering over zichzelf en de wereld ontstaat pas door de opvoeding en het opdoen van ervaringen. De vraag waar iedereen die uiteindelijk een filosofische nieuwsgierigheid aan de dag legt voor komt te staan is: ‘Waarom bestaat er iets en niet gewoon niets?’

Het is de grote vraag van de metafysica. Er is immers geen enkele reden om aan te nemen dat er niet net zo makkelijk niets had kunnen bestaan in plaats van het uitgebreide en complexe universum waar we ons tegenwoordig bewust van zijn. Er bestaat niet alleen een met allerlei wonderlijke dingen gevuld universum, maar dat universum lijkt ook nog eens een logisch samenhangend en zelfs, tot op zekere hoogte, voor mensen kenbaar geheel te vormen. Het is toch gek dat er zoiets bestaat als zelfbewuste mensen die als onderdeel van een miniem slijmerig levend vliesje op het gestolde oppervlak van een brok gesmolten steen leven? Een brok dat draait om een veel grotere bol plasma waarin onder uitzending van energie waterstof in helium wordt omgezet. Een plasmabol die samen met 400 miljard soortgelijke bollen weer rond een immens zwart gat draait. En dat dan als onderdeel van een universum waarin weer miljarden van dat soort sterrennevels rondzweven. Allemaal volgens een bepaald patroon, een patroon dat contigent en voor die rare zelfbewuste wezentjes die wij zijn zelfs kenbaar lijkt te zijn. En dat is raar, dat is iets wat om een verklaring schreeuwt. Wat ligt er achter de fenomenen die wij als de realiteit beschouwen? Hoe komt het dat wij mensen over een intelligent bewustzijn beschikken dat daar over kan nadenken? Een raadsel dat op de menselijke geest rust en bijna iedereen wel eens in zijn greep heeft weten te krijgen. Sommigen meer dan anderen. Er zijn kunstenaars, religieuze voormannen en filosofen die hun hele leven aan dit raadsel hebben geweid.

Een zoektocht naar waarheid die zo goed als geen praktische betekenis heeft. Als we werkelijk kloppende antwoorden op het wezen van het heelal en ons bestaan zouden weten te verkrijgen dan zou dat geen enkel gevolg hebben voor onze existentie. Ons dagelijks leven zou er niet door veranderen. Het is pure menselijke nieuwsgierigheid die sommigen onder ons er toe aanzet om zich met dergelijke vragen bezig te houden. De fundamentele vraag naar het wezen van de realiteit is een raadsel waarvan we zelfs niet weten of er wel een antwoord op bestaat. Misschien is het menselijke brein er wel niet op toegerust om dit soort vragen te beantwoorden. Of misschien kunnen we er maar een beperkt deel van bevatten. De menselijke natuur zou zo maar grenzen kunnen stellen aan ons bevattingsvermogen.

Toch zijn deze vragen niet helemaal zonder betekenis voor het soort leven dat u leidt. Een feit dat veel mensen zo beangstigt dat het in de diepste krochten van hun bewustzijn wordt weggestopt maakt filosofische vragen via de achterdeur toch nog belangrijk. Het feit van uw onvermijdelijke dood. Ieder van ons zal zich moeten verzoenen met zijn eigen sterfelijkheid. Onze sterfelijkheid maakt vragen over het nut van ons bestaan urgent en dwingt ons om na te denken over het soort leven dat we willen leiden. De dood wekt bij ons de hoop dat ons bestaan op de één of andere manier betekenis heeft. Het is niet ondenkbaar, en eigenlijk zelfs waarschijnlijk, dat er aspecten van de realiteit zijn die buiten het menselijk kenvermogen liggen. De beperkingen van het menselijk kenvermogen sluiten het daarom nog niet uit dat er inderdaad een betekenis aan uw leven kan worden toegekend. Deze cursus wil u er toe aanzetten om betekenis aan uw leven te geven. Het gaat over de filosofische levenskunst van de stoïcijnen.

Veel mensen hopen zelfs dat de wereld zo in elkaar zit dat ze na hun dood in een andere vorm zullen blijven voortbestaan. De beperkingen van het menselijk kenvermogen maken het onmogelijk om te bewijzen of dit al dan niet het geval is. Dat iets niet kan worden uitgesloten maakt het natuurlijk nog niet waarschijnlijk. De verleiding om in allerlei versies van een leven na de dood te geloven is enorm groot. Het zijn dingen die u graag wil geloven. Het is prettig en troostend om te denken dat uw leven een doel heeft en dat u ook na het afsterven van uw lichaam blijft voortbestaan. Een stoïcijn wijst een dergelijke troost echter af. Het feit dat iets waar zou kunnen zijn, betekent nog niet dat het dat ook is. Onbekendheid is onbekendheid en niets meer dan dat. Het is zeker geen vergunning om dingen te geloven omdat we ze graag willen geloven. Alle theïstische geloven vallen in de valkuil van de gedachte dat datgene wat voor de menselijke geest onkenbaar is toch gekend kan worden. Alle zogenaamde openbaringen over het wezen van het universum zijn ontsproten uit het brein van troostzoekende mensen. Openbaringen die doorgaans op een nog al klungelige en primitieve manier worden vastgelegd in heilige geschriften die, in elk geval bij de hedendaagse grote religies, met geweld en indoctrinatie aan de mensheid worden opgedrongen.

Stoïcijnse filosofen geloven niet in dit soort irrationele en opgedrongen troost. Ook het bestaan van een leven na de dood is in hun ogen uitermate twijfelachtig. Het is niet persé een onmogelijkheid, maar het is incoherent met al onze wetenschappelijke en rationele inzichten en daarom hoogst onwaarschijnlijk. Een stoïcijn doet zijn best om zijn meningen en oordelen te baseren op vastgestelde feitelijkheden. Hij zoekt daarbij de grenzen op van wat gezegd kan worden over de werkelijkheid en probeert die grenzen als een goed filosoof zoveel mogelijk op te rekken, maar hij waakt er voor om te vervallen in betekenisloze speculaties. Hij weet dat er grenzen zijn aan het menselijk kenvermogen en voert ons tot de rand van de afgrond, maar geen stap verder. In de diepte ligt het land van religies, sprookjes en fantasiewerelden. Dit betekent dat een stoïcijn het doel van zijn leven in zich zelf zoekt en zelf betekenis aan zijn leven probeert te geven.

 

WAT ZIJN UW BELANGRIJKSTE LEVENSWAARDEN?

 

Bent u al bekomen van gisteren of zit u nog met een onverwerkte kater van het vorige jaar? In de vorige blog spoorde ik u aan om op zoek te gaan naar uw persoonlijke waarden, naar de 'deugden' die voor u het belangrijkst zijn. Misschien dat u er op de eerste dag van het jaar al achter bent dat het, met of zonder kater, nog niet zo makkelijk is om te bepalen wat voor u nu echt de belangrijkste levenswaarden of levensdeugden zijn. Om u een beetje op weg te helpen geef ik u op de eerste dag van het jaar alvast een oefening die één en ander wat makkelijker maakt. Met deze oefening gaan we onderzoeken wat de achterliggende deugden zijn, die bepalen wat u met uw leven doet. Wat zijn de dingen die voor u echt belangrijk zijn? Wat vindt u fijn en waar loopt u warm voor? Waar wordt u koud van en wat vreest u het meest? Om daar achter te komen ga ik u vragen om een zelfonderzoek uit te voeren. Een onderzoek waarbij u zichzelf een aantal vragen gaat stellen en niet zomaar tevreden bent met het voor de hand liggende antwoord. U gaat doorvragen tot u uiteindelijk de onderliggende levensdeugd waar het bij u om draait hebt gevonden.

Stel u bij alles wat u doet eens de vraag: waarom doe ik dit eigenlijk? U staat iedere ochtend voor dag en dauw en met de nodige tegenzin op om naar uw werk te vertrekken. Waarom doet u dat? Om geld te verdienen, natuurlijk. Maar waarom wilt u geld verdienen? Om uw gezin te onderhouden. Maar waarom wilt u uw gezin onderhouden? Om een goede partner en ouder te zijn. Met die laatste vraag bent u eindelijk bij de achterliggende deugd aangeland. Het is niet langer een extern doel waarmee u klaar kunt komen. Het is nooit af, het is iets waar u steeds mee bezig moet zijn. Op het moment dat u een antwoord gevonden hebt dat geen eindpunt lijkt te hebben, hebt u een nieuwe deugd gevonden.

Het kan heel verhelderend zijn om op deze manier te onderzoeken wat de deugden zijn die in uw leven een belangrijke rol spelen. Probeer eens een lijstje te maken met de redenen waarom u de dingen doet die u doet. U vindt dan de waarden die voor u van belang zijn. Probeer die waarden zo concreet mogelijk te maken. Welke karaktereigenschap/deugd hoort er bij? Let er op dat u geen sociaal wenselijk lijstje maakt. Het moeten de deugden zijn die voor u belangrijk zijn en niet de deugden die de maatschappij, uw kerk of uw gezin u oplegt. Om u een beetje op weg te helpen volgen hier een paar vragen die u aan uzelf kunt stellen.

·       Hoe zou u herinnert willen worden als u nu zou komen te overlijden?

·       Wat voor persoon zou u willen zijn?

·       Wat zou u gaan doen als u geen enkele verplichting meer had en kon doen wat u zelf wilde doen?

·       Wie zijn uw helden? Wat bewondert u het meest aan hen?

·      Wat is het belangrijkste in uw leven? Waarvoor leeft u?

Kijk ook eens naar de rollen die u in dit leven speelt. U vervult allerlei functies en zet daarbij waarschijnlijk ook verschillende petten op. Zo bent u misschien een (hopelijk) liefhebbende partner, een ouder voor uw kinderen, een werknemer voor uw baas en een speler voor uw voetbalclub. Wat betekenen al deze rollen voor uw waarden? Brengt een bepaalde rol ook een specifieke waarde met zich mee? Uw rol als partner en ouder brengt misschien wel waarden als liefde en zorgzaamheid met zich mee. Uw rol als werknemer waarden als loyaliteit en ijver. Zijn er overlappen? Spelen sommige waarden een rol bij verschillende van uw maatschappelijke rollen? Als dat het geval is heeft u een goede kans dat het daarbij echt om één van uw kernwaarden gaat. Maak een lijstje met uw belangrijkste rollen en beschrijf de daarbij behorende deugden. U zou daarbij onderstaande tabel als voorbeeld  kunnen gebruiken.

 

ROL	DEUGDEN
Werknemer	Loyaliteit, ijver, punctualiteit, eerlijkheid, …
Ouder	Liefhebbend, consequent, geduldig, …
Vriend (in)	Loyaal, eerlijk, solidair, …
Partner	Liefhebbend, loyaal, tolerant, …

 

Een andere insteek die u kan helpen uw waarden duidelijk te maken is uw houding tegenover het volgende lijstje met deugden. Wat vindt u van die deugden? Welke zijn voor u belangrijker? Kunt u aan de hand van de voorbeelden een eigen lijstje met de voor u belangrijkste deugden maken? Zit er een rangorde in? U kunt er zelf waarschijnlijk nog wel een aantal aan toevoegen. We beginnen met de vier hoofddeugden uit de Oudheid: Moed, rechtvaardigheid, Matigheid en Wijsheid. Er werd gedacht dat alle andere deugden op de één of andere manier onder deze vier konden worden geschaard.

·        Moed: dapperheid, edelmoedigheid, doorzettingsvermogen, waardigheid, plichtsbetrachting, ernst, durf, loyaliteit, betrouwbaarheid, standvastigheid, onverstoorbaarheid, ...

·        Rechtvaardigheid: eerlijkheid, altruïsme, empathie, integriteit, tolerantie, onpartijdigheid, vergevingsgezindheid, menselijkheid, beminnelijkheid, vriendelijkheid, hoffelijkheid, ...

·        Matigheid: zelfbeheersing, soberheid, eenvoud, beheersing, kalmte, ijver, gezondheid, gemoedsrust, stabiliteit, bescheidenheid, voorzichtigheid, soberheid, ...

·        Wijsheid: rationaliteit, eruditie, verstand, ervaring, intelligentie, humor, nieuwsgierigheid, creativiteit, scherpzinnigheid, beschaafdheid, redelijkheid, openheid, ...

Als u ook dit nog een beetje moeilijk vindt zou u kunnen beginnen met het maken van een preferentielijstje. Een lijstje waarin u de dingen die u waardeert opsomt. U brengt er een rangorde in aan en begint uw lijstje met de dingen die u voor geen prijs zou willen missen. U houdt van uw partner en kinderen, die staan vast boven aan uw lijstje van te prefereren zaken. Ook uw huis en uw auto zijn u lief, al staan die weer een trede lager. Uw banksaldo is ook niet onbelangrijk, ook al vindt u sommige van de dingen die voor dat geld gekocht kunnen worden leuker dan uw banksaldo. Uw mooie glimmende bolide is u echt wel €40.000 waard, maar uw dochter zou u voor geen enkele prijs inruilen. Armoede en het vastlopen van uw laptop vallen dan weer in de categorie van dingen die u liever buiten de deur zou houden. Het wordt echter pas echt vervelend als u met ziekte en dood geconfronteerd wordt. Die vallen absoluut in de laagste categorie van uw preferentielijstje. Vervolgens kunt u aan de hand van dit lijstje bekijken wat voor deugden en waarden voor u belangrijk zijn.

U hoeft uw lijstje met deugden niet in één keer klaar te hebben. Pak uw lijstje er zo nu en dan weer even bij en kijk of u een nieuwe deugd wil toevoegen of iets aan uw deugdenlijstje wilt aanpassen. Het is niet meer dan normaal dat u niet direct een duidelijk beeld hebt van de dingen die belangrijk voor u zijn. Het is zelfs waarschijnlijk dat uw lijstje in de loop van de tijd en mogelijk ook door het lezen van dit boek zal veranderen.