U zult het misschien niet geloven, maar ook die doorgaans zo nuchtere stoïcijnen hadden zo’n rare theorie over hoe de werkelijkheid in elkaar steekt. Een theorie die honderden jaren zo goed als vergeten was, maar een soortgelijke theorie is inmiddels herontdekt. En weet u? Het is nog niet eens zo’n heel gekke hypothese. Laten we eens kijken waar we uitkomen als we de diepte van de troebele zee van de werkelijkheidshypotheses induiken. Wanneer we de confrontatie aangaan met de fundamentele vragen over de aard van de werkelijkheid, worden de dingen al snel raar. Vreemdheid lijkt wel haast onvermijdelijk als je je met dergelijke vragen gaat bezighouden en de kans dat iets radicaal bizars waar zal blijken te zijn, is behoorlijk groot. Dat wil niet zeggen dat elke vreemde hypothese gelijkwaardig is. Integendeel, sommige vreemde mogelijkheden zijn de moeite waard om serieuzer te nemen dan andere. Het idee dat het Grote Spaghetti-monster, verborgen in het centrum van het universum, met onzichtbare touwtjes aan alle elementaire deeltjes trekt, zou terecht kunnen worden weggelachen als een onzinnige verklaring voor wat dan ook. Dat geldt trouwens ook voor zo goed als alle inmiddels verdwenen en alle nog steeds bestaande religies. Maar tussen al die belachelijk ogende ideeën zitten er weldegelijk een aantal die serieuze overweging verdienen, zelfs als er geen duidelijke empirische tests voor lijken te bestaan. Hypotheses die logisch goed in elkaar zitten en die een goede verklaring kunnen geven voor kennis waar we wel redelijk zeker van zijn en waar in elk geval een paar indirecte aanwijzingen voor bestaan.
Laten we daarom eens kijken wat voor enigszins acceptabele onwaarschijnlijkheden er bestaan. Dat is tenminste iets dat we kunnen proberen, zolang we maar niet verwachten dat we tot definitieve en onweerlegbare conclusies zullen komen. Het gaat hier om onbewijsbare hypotheses over vragen die monsterlijk groot en formidabel zijn: de grondslagen van de werkelijkheid en de basis van ons begrip van die grondslagen. Wat is de onderliggende structuur van de werkelijkheid? Laten we een aantal hypotheses de revue laten passeren die niet helemaal krankzinnig zijn. Hypotheses die weliswaar vooralsnog onbewijsbaar zijn, maar die niet bij voorbaat al totaal onaannemelijk zijn.
De vele werelden hypothese
Een van de bekendste antwoorden op die monsterlijke vragen naar de realiteit van de werkelijkheid is de vele werelden hypothese. Deze hypothese, ook wel bekend als de multiversumtheorie, suggereert dat ons universum niet het enige universum is, maar slechts één van de vele parallelle universums die naast elkaar bestaan. In de vele werelden hypothese wordt gesteld dat elke mogelijke uitkomst van een kwantummechanisch proces daadwerkelijk plaatsvindt, maar dan in een apart universum. Met andere woorden, als een deeltje bijvoorbeeld op een bepaalde locatie kan zijn volgens de wetten van de kwantummechanica, dan zijn er in werkelijkheid parallelle universums waarin het deeltje zich op elke mogelijke andere locatie bevindt. Deze op het oog krankzinnige hypothese is een van de gevestigde interpretaties van de kwantummechanica en biedt een manier om de vreemde fenomenen van kwantumverstrengeling en kwantumsuperpositie te begrijpen. Het idee is dat in plaats van dat een deeltje zich in één specifieke toestand bevindt, het eigenlijk in een superpositie van meerdere toestanden bestaat, en deze superpositie wordt gerealiseerd in verschillende universums.
De werkelijkheid als hologram
Een andere serieuze kandidaat voor een theorie van de werkelijkheid is de zogenoemde holografische theorie van het universum. Deze hypothese komt voort uit pogingen om de kwantummechanica en de algemene relativiteitstheorie met elkaar te verenigen. Het idee achter de holografische hypothese is gebaseerd op het principe van holografie afkomstig uit de optica. Bij holografie wordt een driedimensionaal beeld vastgelegd door middel van interferentiepatronen, die worden geproduceerd wanneer een lichtgolf door een holografische plaat wordt gestuurd. Wanneer het beeld wordt bekeken door een geschikte lichtbron, lijkt het alsof het driedimensionaal is, hoewel het eigenlijk op een tweedimensionaal oppervlak is vastgelegd. De holografische hypothese suggereert dat de informatie die ons universum beschrijft, eigenlijk kan worden beschouwd als vastgelegd op de rand van het universum, in plaats van verspreid te zijn over de gehele driedimensionale ruimte. Met andere woorden, alles wat er binnen het universum gebeurt, kan worden beschreven door informatie die op een tweedimensionaal oppervlak (de 'holografische grens') wordt gecodeerd.
Deze hypothese heeft belangrijke implicaties voor ons begrip van de werkelijkheid. Het suggereert bijvoorbeeld dat de driedimensionale ruimte-tijd die we waarnemen, eigenlijk kan worden afgeleid van informatie die op een tweedimensionaal oppervlak wordt opgeslagen. Dit opent interessante vragen over de aard van de ruimte-tijd, de aard van de informatie en de fundamentele aard van de werkelijkheid zelf. Ook hier geldt dat deze hypothese nog steeds een theoretisch concept is en nog niet experimenteel is bewezen. Het heeft wel veel interesse gewekt binnen de theoretische natuurkunde en heeft geleid tot nieuwe inzichten en onderzoek op het gebied van zwaartekracht, kwantummechanica en de aard van de ruimte-tijd.
De werkelijkheid als computersimulatie
De hypothese dat het universum een computersimulatie is, komt voort uit speculatieve ideeën binnen de theoretische natuurkunde, de filosofie en de informatica. Deze merkwaardige hypothese stelt dat ons universum, inclusief alles wat we waarnemen en ervaren, eigenlijk wordt gesimuleerd door een geavanceerde vorm van computertechnologie. Het idee is gebaseerd op het feit dat de menselijke technologie voortdurend evolueert en dat computersimulaties steeds geavanceerder worden. Hierdoor is het theoretisch mogelijk dat een hoogontwikkelde beschaving de middelen heeft ontwikkeld om een volledig realistische simulatie van een universum te creëren, inclusief bewuste wezens zoals wijzelf. De hypothese stelt dat het moeilijk, zo niet onmogelijk, is om met zekerheid vast te stellen wat de 'echte' realiteit is. Als het mogelijk is om een realistische simulatie van het universum te creëren, hoe zouden we dan kunnen weten of we zelf niet in zo'n simulatie leven? Sommige theoretische fysici hebben zelfs gesuggereerd dat er mogelijk aanwijzingen zouden kunnen zijn in de natuurkunde die wijzen op het feit dat ons universum een simulatie is. Zaken zoals kwantumfouten, de pixelgrootte van het universum of minuscule artefacten zouden kunnen voortkomen uit de beperkingen van een computersimulatie.
De werkelijkheid als bewustzijn
Een andere bekende hypothese over de aard van de werkelijkheid is de hypothese dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van materie is, en zelfs de kern van de realiteit vormt. Dit staat bekend als het idealistische of bewustzijnsgerichte perspectief op de realiteit. Deze hypothese stelt dat bewustzijn niet alleen een product is van hersenactiviteit, maar eerder een fundamenteel aspect van het universum, mogelijk zelfs de kern ervan. In deze benadering wordt bewustzijn niet beschouwd als iets dat voortkomt uit de complexe interacties van neuronen in de hersenen, maar eerder als een universele kracht die inherent is aan alle materie. Volgens deze visie is alles wat bestaat doordrongen van bewustzijn op een fundamenteel niveau, en het is dit bewustzijn dat de werkelijkheid vormt en vorm geeft.
Er zijn verschillende argumenten en filosofische perspectieven die dit idee ondersteunen:
1. Filosofische tradities: Sommige filosofische tradities, zoals het idealisme van filosofen zoals George Berkeley, hebben betoogd dat de externe wereld in wezen een mentale constructie is, afhankelijk van het bestaan van een bewustzijn om te worden waargenomen.
2. Quantumfysica: Bepaalde interpretaties van de kwantummechanica suggereren dat de waarnemer een actieve rol speelt bij het bepalen van de uitkomsten van kwantum-experimenten. Dit heeft geleid tot het idee dat bewustzijn een centrale rol zou kunnen spelen bij het vormgeven van de realiteit op kwantumniveau.
3. Bewustzijnsonderzoek: Neurowetenschappers en psychologen hebben bewijsmateriaal gevonden dat suggereert dat bewustzijn niet volledig kan worden verklaard door hersenactiviteit alleen. Dit heeft geleid tot speculatie over de mogelijkheid dat bewustzijn een meer fundamentele rol speelt bij het vormgeven van onze ervaring van de realiteit.
De stoïcijnse hypothese van bewustzijn als eigenschap van de materie
Het stoïcisme hangt een afwijkende versie van deze hypothese aan. De stoïcijnse filosofie stelt namelijk dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van materie is, maar op een iets andere manier dan de moderne interpretaties van deze stelling. In het stoïcisme wordt bewustzijn niet zozeer gezien als een afzonderlijke entiteit die los staat van materie, maar eerder als een inherente eigenschap van het universum, die alles doordringt. Bewustzijn is niet iets naast of buiten de materie, het is de materie zelf. Volgens de stoïcijnen is de kosmos, of het universum, doordrongen van een universele en allesomvattende redelijke kracht, die zij 'Logos' noemen. Deze Logos wordt vaak vertaald als 'rede' of 'verstand', maar heeft eigenlijk een bredere betekenis die verwijst naar de geordende structuur en harmonie van het universum. Het bewustzijn wordt beschouwd als een aspect van deze Logos, dat aanwezig is in alle dingen, inclusief materie.
Dit Logos-bewustzijn doordringt niet alleen het hele universum, het is het hele universum. Een belangrijk concept hierbij is de stoïcijnse 'sympatheia', wat betekent dat alles met elkaar verbonden is en deel uitmaakt van hetzelfde kosmische web van oorzaak en gevolg. Dit houdt in dat alle delen van het universum op de een of andere manier met elkaar verbonden zijn en invloed op elkaar uitoefenen. In deze visie is bewustzijn niet beperkt tot levende wezens zoals mensen, maar is het aanwezig in alle aspecten van de natuur en het universum. De stoïcijnen geloofden dus dat het bewustzijn inherent is aan de natuurlijke orde van het universum en dat het onze plicht is om in harmonie te leven met deze orde. Door ons bewust te zijn van onze plaats in het universum en ons gedrag af te stemmen op de Logos, kunnen we innerlijke rust en tevredenheid bereiken, zelfs in het aangezicht van uitdagingen en tegenslagen. Kortom, volgens de stoïcijnse filosofie is bewustzijn een fundamentele eigenschap van materie in die zin dat het doordringt in alle aspecten van het universum en een essentieel onderdeel vormt van de natuurlijke orde en harmonie.
Maar valt er iets te zeggen voor de stoïcijnse versie van de bewustzijnshypothese? Het stoïcijnse idee dat bewustzijn een eigenschap van materie is, kan worden verdedigd in het kader van moderne fysica door te kijken naar de manieren waarop materie zich gedraagt en interageert op subatomair niveau. Moderne wetenschap in het bijzonder de fysica heeft ons begrip van materie en energie verfijnd, met inbegrip van concepten als kwantummechanica en de relativiteitstheorie. In deze context valt er weldegelijk het één en ander te zeggen voor het stoïcijnse perspectief op de werkelijkheid. Laten we het één en ander eens opsommen.
1. Emergentie: Volgens de stoïcijnen is al het bestaande materieel. Ook bewustzijn is volgens hen een emergente eigenschap van materie, wat betekent dat het ontstaat als een gevolg van complexe interacties tussen fundamentele materiële componenten. In de moderne fysica zien we vergelijkbare fenomenen, waarbij complexe eigenschappen ontstaan uit de onderliggende dynamiek van deeltjes op kwantumniveau. Bijvoorbeeld, bewustzijn kan ontstaan als een emergente eigenschap van de neuronale netwerken in onze hersenen, vergelijkbaar met hoe complexe structuren zoals vloeistoffen en kristallen ontstaan uit de interacties van individuele atomen en moleculen.
2. Holisme: Stoïcijnen geloven in een holistische kijk op het universum, waarbij alle delen van de natuur met elkaar verbonden zijn en samenwerken als onderdeel van een geheel. In de moderne fysica zien we ook dat het universum wordt beschreven door holistische concepten, zoals kwantumverstrengeling, waarbij de toestand van deeltjes op afstand met elkaar verbonden kan zijn op een manier die niet kan worden verklaard door lokale interacties. Op deze manier kan bewustzijn worden gezien als een holistisch fenomeen dat voortkomt uit de diepere structuur van het universum, in plaats van afzonderlijk te bestaan als een klomp materie.
3. Dualisme/monisme: Stoïcijnen zijn monisten. Het stoïcijnse idee van bewustzijn als een eigenschap van materie staat in contrast met dualistische opvattingen die materie en bewustzijn als twee afzonderlijke en onafhankelijke substanties beschouwen (materie en ziel). Moderne fysica heeft aangetoond dat het concept van dualisme problematisch is, vooral vanwege de moeilijkheden bij het verklaren van de interactie tussen de geest (bewustzijn) en de materiële wereld. Door bewustzijn te beschouwen als een eigenschap van materie, kunnen we deze problemen vermijden en een meer coherente kijk op de natuur bieden.
4. Subjectieve ervaringen zijn fundamenteel: Het feit dat bewustzijn bestaat en dat we subjectieve ervaringen hebben, is het meest directe en onmiddellijke aspect van onze realiteit. Alle andere kennis die we hebben, inclusief wetenschappelijke waarnemingen, komt voort uit ons bewustzijn. Daarom is het logisch om te suggereren dat bewustzijn een fundamentele eigenschap van de werkelijkheid is, omdat het de basis vormt van al onze waarnemingen en ervaringen.
5. Problemen met het verklaren van bewustzijn: Het is moeilijk om bewustzijn volledig te verklaren binnen het kader van de huidige natuurwetenschappen, zoals de fysica en de neurowetenschappen. Het zogenaamde "hard problem van bewustzijn", zoals geformuleerd door filosoof David Chalmers, verwijst naar het feit dat we niet kunnen begrijpen hoe fysieke processen in de hersenen kunnen leiden tot subjectieve ervaringen. Dit suggereert dat er mogelijk meer aan de hand is dan alleen fysieke processen en dat bewustzijn een eigen fundamentele status heeft.
6. Kwantumfysica en de waarnemers rol: Bepaalde interpretaties van de kwantummechanica suggereren dat de waarnemer een actieve rol speelt bij het bepalen van kwantumverschijnselen. Dit heeft geleid tot speculatie over de mogelijkheid dat bewustzijn een centrale rol speelt bij het vormgeven van de realiteit op kwantumniveau, wat de hypothese ondersteunt dat bewustzijn fundamenteel is voor de werkelijkheid.
Al met al kan het stoïcijnse idee dat bewustzijn een eigenschap van materie is, worden verdedigd in het licht van moderne fysica door te wijzen op concepten zoals emergentie, holisme, het vermijden van dualisme, de fundamentaliteit van de subjectieve ervaring en de waarnemersrol in de kwantummechanica. Hoewel de stoïcijnse hypothese allesbehalve bewezen is en de precieze aard van bewustzijn en werkelijkheid nog steeds een onderwerp van debat is in zowel de filosofie als de wetenschap, biedt deze benadering weldegelijk een samenhangend kader voor het begrijpen van de relatie tussen bewustzijn en de materiële wereld. Het blijft een idioot idee, maar het is wel logisch samenhangend en vormt ook een oplossing voor een aantal prangende fysische en filosofische problemen.
