Emoties: onbelangrijk maar zeer gewenst

 Laten we eens aannemen dat er echt zoiets als een stoïcijnse wijze zou bestaan. Deze wijze zou dan volledig vrij en rationeel zijn. Hij zou zich nooit vergissen en alleen maar instemmen met ware proposities (uitspraken). Al zijn overtuigingen over de werkelijkheid zouden kloppen. Hierdoor zou hij ook perfect gelukkig zijn en door niets en niemand van zijn stuk kunnen worden gebracht. In zijn Handboekje zei  Epictetus het als volgt:

Mensen worden niet in verwarring gebracht door de gebeurtenissen zelf, maar door hun overtuigingen over die gebeurtenissen. Neem bijvoorbeeld de overtuiging dat de dood iets vreselijks is, want als dat zo zou zijn dan zou Socrates ook wel bang zijn geweest voor de dood. Wat verschrikkelijk is, is alleen de overtuiging dat de dood iets slechts is. Als u gestrest, verward of  verdrietig bent kunt u dus alleen u zelf de schuld geven, of eigenlijk uw overtuigingen. (Epictetus; Handboekje; hoofdstuk 5)

Onze stoïcijnse wijze zou net als Epictetus zeggen dat er is niets inherent verschrikkelijks is aan de dood. De dood is gewoon de dood en niets anders. Als de dood voor u iets verschrikkelijks lijkt dan komt dat doordat u op de één of andere manier de overtuiging hebt dat de dood iets goeds of slechts is. HIer maakt u een denkfout. De dood zelf is iets neutraals. Het is dus niet de dood zelf die slecht is, maar het is uw overtuiging die maakt dat u de dood verschrikkelijk vindt die niet klopt. U verbindt een waardeoordeel aan een situatie die niet normatief is. Waarde ligt alleen in uw virtuositeit en het verbinden van een waardeoordeel aan iets dat buiten de wereld van goed en kwaad ligt is een denkfout. Emoties zijn voor stoïcijnen dus denkfouten, het hechten van waarde aan iets wat geen werkelijke waarde heeft.

Maakt dit onze stoïcijnse wijze niet tot een soort monster? Als de dood niet slecht is, dan zou immers ook de dood van uw kind niet erg zijn. Onze stoïcijnse wijze zou niet eens treuren om de dood van zijn eigen kind? Dat is toch onmenselijk en zelfs monsterlijk? U zou de stoïcijnen kunnen verwijten dat ze iets normaals en zelfs nobels als het rouwen om de dood van een geliefde degenereren tot een denkfout.

De stoïcijnen verwerpen deze kritiek. Een stoïcijnse wijze zal emotieloos zijn omdat hij elke gebeurtenis goed zal beoordelen. Hij weet precies wat wel en wat geen waarde heeft. Vervelende emoties, of passies zoals zij ze noemen, zijn het gevolg van het hechten van waarde aan in wezen waardeloze zaken.  

Laten we nog even teruggaan naar het voorbeeld van de vertraagde trein. Het waardeoordeel dat de vertraging iets slechts is, is niet onvermijdelijk. U kunt zich prima een wereld voorstellen waarin het u niets uitmaakt of de trein op tijd op Schiphol arriveert of niet. Als u zich aan de vertraging ergert dan is het uw eigen oordeel dat die vertraging iets ergerlijks is die maakt dat u zich geagiteerd voelt. De wereld is zoals die is en uw toekomst is zoals die is. U heeft er in elk geval wat vertragingen op het spoor aangaat geen invloed op. De vertraging is een minuscuul stukje van het verloop van de wereldgeschiedenis. Een stukje waar u absoluut geen invloed op hebt. Als u van oordeel bent dat de vertraging een ramp is dan is het uw eigen overtuiging (waardeoordeel) die er een ramp van maakt; niet de vertraging zelf. U voegt aan een in wezen neutrale gebeurtenis een negatieve waarde toe die er helemaal niet aan vast zit. Met andere woorden u trekt een verkeerde emotionele conclusie uit de situatie. De conclusie die u zou moeten trekken is niets meer of minder dan dat het er op lijkt dat deze trein u niet op tijd op het vliegveld zal afzetten. Een simpele waardevrije feitelijke vaststelling. 

Toch voelt het raar om zo met een vervelende situatie om te gaan. De stoïcijn zeggen hier eigenlijk dat een emotie niets anders is dan een soort van overtuiging of geloof. Het geloof dat een bepaalde situatie goed of slecht is. Een geloof dat lichamelijke gevolgen heeft: een rood hoofd als u zich kwaad maakt, een akelig gevoel in uw maag als u bang wordt, tranen als u verdrietig bent. Maar dat neemt niet weg dat het nog steeds een oordeel over een gebeurtenis is. In zijn filosofische bloemlezing omschreef Stobaeus het stoïcijnse standpunt als volgt:

De stoïcijnen zeggen dat een passie een doorgeschoten impuls is die in strijd is met de rationaliteit, of ook wel dat het een geestesgesteldheid is die strijdig is met de natuur. Ze zeggen dat al onze emoties bestuurd worden door ons bewustzijn… De vier belangrijkste emoties zijn: verlangen en angst, en genot en pijn…. Als ze het in hun uitleg over passies over 'strijdig met de natuur' hebben dan bedoelen ze dat een passie een denkfout is, een verkeerde toepassing van de natuurlijke rationaliteit…. Mensen die door emoties overmand worden komen daar niet meer uit; zelfs niet als ze verteld of geleerd wordt dat hun passie het resultaat is van een fout oordeel. Ze worden volledig door de tirannie van hun passie gecontroleerd. (Stobaeus; Bloemlezing; boek 2.88 8-90)

De stoïcijnen onderscheiden dus vier hoofdemoties: Angst, Verlangen, Pijn en Genot. Angst is het geloof dat een toekomstige gebeurtenis slecht is en vermeden moet worden. Verlangen is het geloof dat iets in de toekomst goed is een nagejaagd moet worden. Pijn is het geloof dat een actuele situatie slecht is en beëindigd moet worden. Genot is het geloof dat een bestaande situatie goed is en behouden moet blijven. Alle andere soorten emoties vallen op de één of andere manier te herleiden tot deze vier basisemoties. Het zijn varianten op één van de basisemoties.

Al deze emoties hebben met elkaar gemeen dat het denkfouten zijn en dat er een tijdselement en een oordeelelement in zit. Het is opvallend dat de stoïcijnen lijken te beseffen dat eenmaal opgewekte passies niet zomaar weer verdwijnen. Het is blijkbaar niet genoeg om iemand die door emoties overmand is, uit te leggen dat hij een denkfout maakt. Hij zal daar niet minder emotioneel door worden. De stoïcijnen gebruiken het voorbeeld van een jaloerse echtgenoot (jaloezie valt onder de basisemotie pijn) die er achter komt dat zijn  vrouw vreemd gaat. Als hem wordt uitgelegd dat dit niet echt iets slechts is zal dat niet veel helpen bij het terugdringen van zijn brandende gevoelens van jaloezie en woede. Hij is volledig onderworpen aan de tirannie van zijn passies.

Op het eerste gezicht lijkt deze stoïcijnse emotieleer absurd. 'Emoties gaan toch over wat je voelt en hebben niets te maken met wat je denkt. Een emotie is een soort gevoel. Een gevoel dat soms onredelijk kan zijn, maar niettemin een gevoel. Iets wat je overkomt waar je verder niets aan kunt doen.' Stoïcijnen denken daar heel anders over en dat betekent dat ze vaak als gevoelloze robots worden weggezet. De stoïcijnen kunnen hier tegenin brengen dat op z'n minst een deel van onze emoties een waardeoordeel behelzen. Stel bijvoorbeeld dat Alex een hekel aan Ben heeft. Hij vindt Ben echt de meest akelige en irritante persoon ter wereld. Dat is toch niets anders dan dat Alex een nogal negatief waardeoordeel over Ben heeft? U kunt er niet omheen dat waardeoordelen een cruciaal onderdeel uitmaken van uw emoties. Maar de stoïcijnen laten het hier niet bij. Ze gaan nog een stap verder. Ze beweren immers niet alleen dat waardeoordelen een belangrijk onderdeel van uw emoties vormen, maar dat de emoties zelf een soort waardeoordelen zijn.

De meeste mensen denken dat emoties rationele oordelen in de weg staan. Iemand die overmand is door emoties kan niet goed meer nadenken. Zo denkt een stoïcijn echter niet. Emoties zijn niet iets dat door de ratio onderdrukt moet worden. Aan stoïcijnse emoties zit niets affectiefs, ze zijn volledig en voor de volle honderd procent waardeoordelen. Sterker nog het zijn niet alleen waardeoordelen, het zijn ook nog eens foutieve waardeoordelen. Een emotie heeft dus niets te maken met een oncontroleerbaar losgebroken gevoel dat los staat van de menselijke rede. Niet ieder verkeerd oordeel is een emotie, maar iedere emotie is wel een vals waardeoordeel. Ze zeggen daar wel bij dat als een emotie u eenmaal stevig in zijn greep heeft het welhaast onmogelijk is om die nog terug te draaien. De losgebroken hormonen die uw emoties regeren zijn niet meer terug te dringen. Ze overspoelen uw bloed en organen en zijn niet meer te controleren.

Voor de stoïcijnen liggen denkfouten dus altijd ten grondslag aan uw emoties. Verkeerde overtuigingen slepen u mee in  de maalstroom van uw passies. Een stoïcijn wil te allen tijde rationeel denken. Een leven in overeenstemming met de natuur is een leven waarbij u alleen juiste oordelen velt en juiste overtuigingen hebt. Alleen de stoïcijnse wijze is onfeilbaar in zijn oordelen, wat dus betekent dat alleen een wijze volkomen emotieloos is. 'Zie je wel!' Zult u nu uitroepen. 'Stoïcijnen proberen gevoelloze robots te worden. Dat stoïcisme is voor psychopaten en echt niets voor een mens van vlees en bloed.' Wacht nog even voor u het stoïcisme definitief de rug toekeert. Er zit nog een stoïcijns addertje verborgen onder het hoge en wel heel rationele gras.

Het addertje zit hem vooral in het woord emotie. We zagen eerder dat stoïcijnen het bestaan kenden van een soort emotionele reflex die ze een pre-emotie noemden. De schrik die u voelt als er in een donker steegje opeens iemand uit de schaduw achter u opduikt is een, ook in stoïcijnse ogen, onvermijdelijke emotionele reflex. Hier is niets mis mee. Het wordt pas problematisch op het moment dat u zich angstig blijft voelen op het moment dat de persoon in kwestie u haastig passeert. U hebt een foutief waardeoordeel geveld. De persoon is volkomen ongevaarlijk en het door u ervaren angstige gevoel is dan ook overbodig. Een dergelijk angstig gevoel is gebaseerd op een denkfout. Een emotionele reflex verandert pas in een echte emotie op het moment dat er een foutief waardeoordeel aan wordt verbonden. Let wel alleen de foute waardeoordelen leiden tot wat de stoïcijnen een emotie noemen. Dat betekent dat een correcte beoordeling van de situatie in stoïcijnse ogen nooit tot een echte emotie leidt. Stel dat onze steegsluiper niet zo onschuldig was maar een gewelddadige straatrover die het op uw portemonnee voorzien had. Uw angst zou dan terecht zijn geweest. Uw emotioneel waardeoordeel zou dan gewoon kloppen. Volgens de stoïcijnse terminologie zou u dan geen emotie voelen maar een correcte rationele analyse hebben gemaakt. Uw angst is dan niet langer een emotie maar een kloppende overtuiging.

Zo'n terminologie is natuurlijk heel onhandig. Het is een heel ander gebruik van het woord emotie dan tegenwoordig gebruikelijk is. Gelukkig gebruiken de stoïcijnen vooral het woord 'passie' waar ze een 'emotie' bedoelen. Het lijkt me een goed idee om voortaan het woord 'emotie' te reserveren voor een op een kloppende overtuiging gebaseerd gevoel. 'Passies' worden dan een op een fout waardeoordeel gebaseerd gevoel en 'passende gevoelens' worden dan op een goed waardeoordeel gebaseerde emoties. Je krijgt dan drie verschillende soorten emoties:

1. Pre-emoties; de onvermijdelijke emotionele reflexen.

2. Passende emoties; emoties die op een kloppend waardeoordeel zijn gebaseerd.

3. Passies; emoties die op een foutief waardeoordeel zijn gebaseerd.

Het zijn de passies die zoveel mogelijk vermeden moeten worden. Dit zijn in wezen overbodige gevoelens die u het leven onnodig moeilijk maken. De op kloppende overtuigingen gebaseerde emoties zijn daarentegen volkomen terecht en kunnen u helpen de situatie te doorstaan. Dat betekent dat alle menselijke gevoelens, en dus ook de vervelende, onder de juiste omstandigheden een passende en dus gewenste emotie kunnen vormen. Dit soort gevoelens worden door de stoïcijnen 'eupatheiae' genoemd. Hieronder vallen in elk geval alle prettige emoties, maar dus ook rationele onprettige gevoelens. Stoïcijnen willen echter vooral dat u prettige gevoelens zoveel mogelijk stimuleert. Ze willen dat u een zo  goed en gelukkig mogelijk leven leidt. Het idee dat stoïcijnen gevoelloze robots van u zouden willen maken klopt dan ook van geen kant. In de volgende blog zullen we daarom wat dieper ingaan op de stoïcijnse 'eudaimonia'. 

11.3 Gebrekkig maar werkbaar

 Ons beeld van de werkelijkheid is voorzichtig uitgedrukt dus wat wankel. De stoïcijnen waren zich hier min of meer van bewust. Ze wisten echter ook dat deze door zowel onze zintuigen als hersenen gemanipuleerde ervaringen de enige manier zijn waarop het ‘hegemonikon’ (zelfbewustzijn) zich bewust kan zijn van de werkelijkheid. Ze gaan er dan ook vanuit dat een mens zich door een combinatie van de indrukken van de zintuigen en een goed gebruik van zijn denkvermogen een realistisch beeld van de werkelijkheid kan vormen. Dat beeld zal niet altijd kloppen en nieuwe gebeurtenissen zullen regelmatig een ander licht op de situatie werpen, maar dat neemt niet weg dat een goed werkend ‘hegemonikon’ tot een aannemelijk en werkbaar beeld van de buitenwereld kan komen. Het is trouwens helemaal niet zo gek om er vanuit te gaan dat we een adequaat idee hebben van de wereld buiten ons. Wij zijn tenslotte aan dezelfde natuurwetten onderworpen als die wereld. Als ons beeld niet redelijk zou kloppen zouden we allang zijn uitgestorven. Wie niet in staat is een aanstormende sabeltandtijger te onderscheiden van een wegvluchtend hert is nu eenmaal gedoemd het loodje te leggen.

Om wat meer grip op het zojuist beschreven proces te krijgen kunnen we het hele proces van zintuiglijke waarnemingen en manipulatie van die waarnemingen door de hersenen in vier fases verdelen:

1. In de eerste fase komen de zintuiglijke waarneming van een voorwerp of een gebeurtenis in onze hersenen binnen.

2. In de tweede fase worden die waarnemingen door ons reptielenbrein gewogen en wordt er onbewust en vol automatisch een pre-emotie aan verbonden.

3. In de derde fase dringt de informatie ook door tot onze hersenschors, de plek waar ons denkvermogen en ‘hegemonikon’ zetelt.

4. In de vierde en laatste fase beslist dit centrum van zelfbewustzijn of we willen instemmen met de waarneming en de daaraan door ons reptielenbrein verbonden pre-emotie. We kunnen ermee instemmen, het verwerpen of zelfs het oordeel opschorten.

De eerste drie fases zijn volledig automatisch en kunnen door ons niet of nauwelijks beïnvloed worden. De vierde fase ligt wel in onze macht, hier kunnen we beslissen of beeld en emotie lijken te kloppen. Voor de stoïcijnen is het geven van een ‘juist oordeel’ dus essentieel om een goed beeld van de werkelijkheid te kunnen krijgen. Tegelijkertijd is het duidelijk dat we ons er doorgaans helemaal niet van bewust zijn dat we vol automatisch aan iedere ervaring uit de buitenwereld een emotie verbinden. Toch is het juist de vraag of het om een gepaste emotie gaat die bepaalt of we ons gelukkig of ellendig voelen en of we op een wijze of domme manier op een gebeurtenis reageren. Door dingen en gebeurtenissen juist te beoordelen kunnen we ons een heleboel onnodige ellende besparen. Het volgende voorbeeld kan dit wat verduidelijken.

Wandelend naar uw werk krijgt u op een zebrapad geen voorrang van een voorbij razend scooter. U schrikt en in een reflex springt u nog net op tijd opzij. Maar daar blijft het niet bij uw reptielenbrein overspoelt u onmiddellijk met de emoties angst en verontwaardiging. Misschien waagt u het er zelfs op om de haastige scooterbestuurder een paar scheldwoorden na te schreeuwen. Uw hartslag en bloeddruk gaan omhoog en de adrenaline zorgt voor een vecht- of vlucht reactie. Dit is een schoolvoorbeeld van wat de stoïcijnen een negatieve emotie of passie noemen. Misschien voelt u zich daardoor de rest van de dag wel narrig. De eerste schrik en reflex waren terecht en goed, misschien zelfs levensreddend, maar de latere instemming met de gedachte dat u iets angstigs en uw boosheid waardigs is overkomen is dat niet. Als u in het vierde stadium tot het juiste oordeel was gekomen, dat het hier om iets dat buiten uw invloedssfeer ligt gaat, dan was u die negatieve emotie wellicht bespaard gebleven en was de rest van uw dag een stuk prettiger verlopen.

Uit dit triviale voorbeeldje blijkt hoe belangrijk het is om in het vierde stadium een juist oordeel te geven. Dat geldt helemaal als het om belangrijkere zaken gaat zoals ontslag, slecht nieuws van uw arts of het overlijden van een dierbare. Ik vermoed dat de gemiddelde lezer nu onmiddellijk begint te steigeren en verontwaardigd uitroept: “het stoïcisme wil me toch zeker niet verbieden om verdrietig te zijn als een van mijn dierbaren iets overkomt. Als het echt zo’n kille en harteloze filosofie is dan is het absoluut niets voor mij. Eigenlijk denk ik zelfs dat het dan hooguit een geschikte filosofie voor psychopaten is”. Toch zijn de stoïcijnen van oordeel dat zoiets kleins als een wat te haastige scooterbestuurder en het overlijden van een dierbare in principe onder dezelfde categorie vallen. In beide gevallen is het oordeel dat u iets slechts is overkomen volgens de stoïcijnen onjuist. Het gaat om iets waar uw ‘hegemonikon’ geen invloed op heeft dus mag het voor de gemoedsrust van een stoïcijn geen verschil maken. Dat lijkt misschien wel onmenselijk en voor een normaal mens zeker onhaalbaar. Toch wil ik u vragen geduld te hebben en dit boek niet onmiddellijk in de openhaard te laten belanden. De stoïcijnen waren allesbehalve kil en harteloos. Integendeel als u door blijft lezen zult u merken dat liefde en het koesteren van warme gevoelens voor uw naasten een belangrijke rol spelen in de stoïcijnse filosofie. Voorlopig zou het al een enorme vooruitgang zijn als u het voor elkaar zou kunnen krijgen dat kleine en triviale dingen en gebeurtenissen u niet meteen uit uw evenwicht brengen. Het gaat daarbij natuurlijk om de minder intense negatieve emoties, maar het zou toch al plezierig zijn om daar wat minder last van te hebben.

Het menselijk oordeelsvermogen speelt dus een zeer belangrijke rol in het lesprogramma van een leerling stoïcijn. Het gaat erom er altijd en overal op te letten dat u zich niet door een indruk van wat er buiten u gebeurt laat meeslepen. U moet constant ‘mindful’ zijn en u bewust zijn van de manier waarop u de dingen en gebeurtenissen beoordeelt. Op deze manier kunt u voor uzelf een soort innerlijk kasteel bouwen. Een veilige plek waar u zich kunt terugtrekken uit de hectiek van de wereld om u heen en de daarbij horende emoties. Om dat mogelijk te maken moet u leren u heel sterk bewust te worden van de dingen buiten uw kasteelmuren.

WOEDE MANAGEMENT

 Woede en haat vallen de laatste tijd niet meer weg te denken. Het lijkt wel alsof iedereen ergens verontwaardigd over is. Tenen zijn nog nooit zo lang geweest en u hoeft maar iets te zeggen of zelfs maar een verkeerd gezicht te trekken om de wind van voren te krijgen. En dan heb ik het nog niet eens over de media, sociaal of niet, waarin bedreigingen en beledigingen de norm lijken te zijn geworden. Hoog tijd dus om daar wat stoïcijnse nuchterheid tegenover te zetten.

Volgens de stoïcijnen zijn mensen van nature rationele en sociale dieren. Een mens komt in hun ogen pas echt tot zijn recht door met andere mensen samen te werken. Dat neemt niet weg dat die andere mensen voor u waarschijnlijk ook de grootste bron van ergernis zijn. Uw irritatie over het gedrag van uw medemensen vormt echter geen objectief feit over de werkelijkheid. In de wereld bestaat niet zoiets als een irritant mens. Wat wel bestaat zijn mensen waar ù zich aan ergert. Het is uw oordeel over het gedrag van een ander dat maakt dat iemand door u als ergerlijk wordt ervaren.

De stoïcijnen wisten natuurlijk ook wel dat alleen hun adagium dat het uw eigen oordeel is dat maakt dat u zich ergert, onvoldoende is om de frustratie ook echt weg te nemen. Ze hadden dan ook een aantal simpele praktische adviezen die ze konden inzetten om hun omgang met de anderen wat te vereenvoudigen. De stoïcijnse keizer Marcus Aurelius wist van zichzelf dat hij heet gebakerd was en snel uit zijn slof schoot. Als rechtgeaard stoïcijn wilde hij daar iets tegen ondernemen. Daarom had Marcus voor zichzelf een puntenlijstje gemaakt om beter voorbereid te zijn op de dagelijkse frustraties van zijn keizerlijke werkzaamheden (Boek 11; hoofdstuk 18 van zijn Dagboeken). Hij noemde het zijn negen muzen en drukte zichzelf op het hart om niet te snel kwaad te worden op andere mensen. Tegelijkertijd waarschuwde hij zichzelf om mensen ook niet naar de mond te praten. Zowel boosheid als toegeeflijkheid zijn improductief. Hij voegde er nog een tiende advies van Apollo, de leider van de muzen, aan toe. 

Iedere keer dat hij merkte dat hij kwaad werd telde hij tot tien en liep zijn lijstje na. Om u te helpen bij uw volgende confrontatie met een irritant persoon zal ik u hieronder een aangepaste versie van Marcus’ muzenlijstje geven zodat ook u beter voorbereid de confrontatie met de anderen kunt aangaan.

1. We zijn een sociaal dier en hebben elkaar nodig om ons te kunnen ontplooien. U bent afhankelijk van uw medemens. Zonder de anderen kunt u niet overleven. Samenwerken is altijd beter dan anderen kwaad doen.

2. Elk mens heeft een eigen levensgeschiedenis en een eigen karakter. Dat bepaalt de redenen waarom hij doet wat hij doet. Misschien dat u zich minder zou ergeren als u wist waarom iemand doet wat hij doet. Probeer zijn motieven te achterhalen.

3. Mensen doen wat ze doen, omdat ze denken dat het goed is wat ze doen. Zelfs de meest verschrikkelijke dingen worden gedaan door mensen die er van overtuigd zijn dat ze iets goeds doen.

4. Weet u trouwens wel zeker dat ze een fout maken? Misschien bent u niet goed geïnformeerd en is het voor u zo ergerlijke gedrag gewoon een heel rationele reactie.

5. Ook u bent niet onfeilbaar en maakt fouten. Waarschijnlijk bent u zelf ook een bron van ergernis voor andere mensen.

6. Is al die ergernis wel de moeite waard. Een mensenleven is kort. U kunt uw tijd wel beter gebruiken.

7. Het is niet het gedrag van anderen dat tot ergernis leidt, maar uw mening over de ergerlijkheid van het gedrag. Over het gedrag van anderen hebt u geen controle, maar over uw mening wel.

8. Wat is er nu echt gebeurd? Is het werkelijk zo erg? Bedenk dat uw woede en verdriet u waarschijnlijk veel meer schade toebrengen dan het door u zo verfoeide gedrag zelf.

9. Als iemand u ten onrechte irriteert, moet u proberen hem van zijn vergissing bewust te maken. Zorg er echter voor dat u dat op een vriendelijke manier doet, zonder ironisch of hooghartig te worden.

10. Bedenk tenslotte dat er nu eenmaal slechte mensen bestaan. Het is dom om te verlangen dat er alleen maar aardige en vriendelijke mensen zouden bestaan. Zo zit de wereld nu eenmaal niet in elkaar.

Marcus' muzenlijstje is nu nog net zo actueel als tweeduizend jaar geleden. Misschien is het tegenwoordig zelfs nog wel belangrijker om te leren om gaan met woede en haat. Het lijkt alsof de mensen alleen maar kwader en agressiever worden. Veel mensen die hun zin niet krijgen staan meteen op hun achterste benen. Scheldpartijen, bedreigingen en intimidaties zijn aan de orde van de dag. Sociale media en protestacties staan bol van verbaal geweld en ook fysieke aanvallen worden niet geschuwd. De volgende keer dat u in de media of de echte wereld met een dergelijke vervelende situatie te maken krijgt kunt u, voordat ook u boos wordt, tot tien tellen om ondertussen het muzenlijstje even langs te lopen. Het is geen wondermiddel, die bestaan niet, maar misschien helpt het u wel een beetje om niet te snel kwaad of verdrietig te worden. Het leven is te kort om uw tijd te verspillen aan allerlei overbodige irritaties.

11.2 Hoe werkelijk is uw werkelijkheid?

 Het is duidelijk dat de topos van de juiste denkkracht een geestelijke activiteit betreft. Net als trouwens de waarneming van de buitenwereld en het zich in gedachten voorstellen van dingen (fantaseren). Met uw verstandelijke vermogens bent u in staat de waarheid over iets uit de buitenwereld vast te stellen. Voor een stoïcijn is het essentieel dat het daarbij wel moet gaan om dingen uit de buitenwereld en niet om de eigen fantasie. Je kunt je een prachtige logisch kloppende fantasiewereld voor de geest halen, die niets met de werkelijkheid te maken heeft. Misschien leuk om eens in weg te dromen, maar het leidt tot niets en is niets meer dan tijdverdrijf, of hooguit een oefenterrein om je alvast een beetje te trainen voor de echte wereld. Bij het gebruik van de rede gaat het vooral om het vermogen van logische voortgang, van het doorzien van logische en causale verbanden en van het trekken van conclusies uit de gegevens uit de buitenwereld.

Logica lijkt nou niet direct het belangrijkste vak voor iemand die vooral wil leren om gelukkiger en virtuozer te worden. Dat er maar weinig geschriften van de stoïcijnse logica de tand des tijds hebben doorstaan betekent niet dat er tijdens de opleiding weinig aandacht aan werd besteed. Epictetus vond het een essentieel onderdeel van zijn opleiding. In één van zijn lessen vertelt hij dat hij als jonge leerling van Musonius Rufus zelf nog wel eens moeite had met het vak. Toen hij een uitbrander kreeg omdat hij een redeneerfout had gemaakt vond hij dat nogal overdreven.

Epictetus: “Djeemie, is dat nou echt zo erg, je doet alsof ik het Capitool in brand heb gestoken!’
Musonius: ‘Die redeneerfout van jou dat is het Capitool! Denk maar niet dat de enige fouten die je kunt maken dingen zijn als het in brand steken van het Capitool, of het vermoorden van je vader. Willekeurig en slordig omgaan met je indrukken, het niet goed kunnen volgen van een redenering of bewijsvoering, het over het hoofd zien van een drogreden, het in een discussie niet kunnen zien wat wel en niet klopt, wat wel of niet te rijmen valt met wat eerder is gezegd, zijn dat soms niet net zulke erge fouten?” (Epictetus, Colleges I, hoofdstuk 7)

Voor de leraar van Epictetus was het vermogen om een juist oordeel te geven dus essentieel om een virtuoos mens te kunnen worden. Het vak was misschien nog wel belangrijker dan de andere twee vakken, omdat het ook bij de bestudering en toepassing van beide andere vakken een cruciale rol speelt. En ook in onze tijd van verdachtmakingen, 'fake news' en complottheorieën is een goede dosis rationaliteit alles behalve een overbodige luxe.

In een moderne filosofieklas zou het topos van het juiste denken in het stoïcijnse curriculum niet alleen de vakken logica en retorica omvatten maar ook het moderne vak van de epistemologie. In de epistemologie of kenleer gaat het om de vraag hoe je kennis kunt verkrijgen en wat kennis eigenlijk is. Een dergelijke kenleer is niet alleen interessant voor filosofen die vanuit hun ivorentoren op de mensheid neer kijken, het heeft weldegelijk ook praktische consequenties. Het is dan ook de moeite waard om ook in deze cursus wat verder op de stoïcijnse kenleer in te gaan.

In de moderne kenleer wordt een onderscheid tussen rationalisten en empiristen gemaakt. De stoïcijnen worden vaak als empiristen beschouwd, omdat ze van mening zijn dat alle kennis afkomstig is uit de ervaring. Het centrum van zelfbewustzijn (hegemonikon in het Grieks) ervaart dingen uit de werkelijkheid en die ervaring is de basis van alle kennis die een mens kan verkrijgen. Toch waren stoïcijnen ook rationalisten, omdat ze vonden dat de indrukken van de ervaring eerst door de zeef van de ratio bewerkt moesten worden voordat tot een kloppend oordeel over de werkelijkheid gekomen kon worden. Dat maakt de stoïcijnen tot voorlopers van de beroemde verlichtingsfilosoof Kant.

De buitenwereld geeft u via uw zintuigen indrukken van wat er in de wereld gebeurt. Het blijft echter niet bij het alleen ervaren van dingen. Alle informatie die via de zintuigen binnen komt moet eerst nog het filter van uw hersenen passeren. Uw hersenen schotelen u onbewust en volautomatisch een beeld van de werkelijkheid voor dat niet persé waarheidsgetrouw hoeft te zijn. Neem bijvoorbeeld uw zichtvermogen. Uw ogen kunnen maar een heel klein stukje van het elektromagnetisch spectrum zien. Radiogolven en röntgenstralen zijn overal om u heen, maar zijn onzichtbaar voor het blote oog. Ze zijn in wezen niet anders dan het ‘gewone’ licht dat we wel kunnen waarnemen. Het enige verschil is de golflengte. 

Het kleine stukje van het spectrum dat we kunnen zien wordt dan ook nog eens vervormd door onze hersenen. Zo komen de zichtsignalen van uw ogen op zijn kop in uw hersen binnen. Die zetten dat dan wel weer netjes voor u rechtop, maar deinzen er vervolgens helemaal niet voor terug om u alleen maar een beeld van de dingen waar u toevallig uw aandacht op richt aan te bieden. Van al de andere dingen nemen uw hersen gemakshalve maar aan dat ze niet veranderen. Neem bijvoorbeeld het beroemde experiment van de onzichtbare gorilla (http://www.theinvisiblegorilla.com/videos.html) waarbij mensen die bij een basketbalwedstrijd gevraagd zijn om het aantal keren dat de bal de grond raakt te tellen, niet merken dat er ondertussen een gorilla tussen de spelers door wandelt. Het beeld dat onze hersenen ons van de buitenwereld voorschotelen is dus allesbehalve betrouwbaar.

Uw zintuigen geven u informatie over de omgeving waarin u zich bevindt; uw ogen, oren, neus, tong en uw tastzin maken het mogelijk om u te oriënteren. Al deze zintuigen ontvangen prikkels, zoals het licht dat op het netvlies valt, de aardbei die u proeft en de doorn van een roos die u in uw vingers prikt. Dit zijn allemaal sensibele (door een zintuig waargenomen) prikkels. Deze prikkels worden waargenomen door zintuigen, die het licht en de smaak omzetten in een elektrisch signaal. Dit elektrisch signaal wordt via neuronen naar uw hersenen gestuurd.

U kunt niet alle signalen uit de buitenwereld waarnemen. Van licht zagen we dat al, maar er zijn ook geluiden die te hoog of laag zijn om door uw oren gehoord te kunnen worden. Geluiden die voor uw hond geen enkel probleem zijn ontgaan u volledig. Ook ziet u dus niet alle kleuren uit het spectrum. U voelt de warmte van uw kachel, maar ziet de infrarode straling niet. Er zijn ook zintuigen die u helemaal niet heeft. Een slang ‘ziet’ bijvoorbeeld met zijn tong de infrarode straling van zijn prooi en een vleermuis ‘ziet’ de insecten waar hij op jaagt met echolocatie. Vlinders zien de in hun ogen waarschijnlijk prachtige ultraviolette kleuren van bloemen die ons mensen volkomen ontgaan.

Uw dus nogal beperkte zintuigen lijken losse apparaatjes die onafhankelijk van elkaar hun werk doen. Zo ziet u met uw ogen, hoort u met uw oren en ruikt u met uw neus. Ook in de hersenen lijkt de verschillende informatie in aparte gebieden verwerkt te worden. Maar hoe weten we dan welke beelden bij welke geluiden horen? Uw hersenen bewerken al die binnenkomende prikkels tot een samenhangend beeld van de buitenwereld. Ze zijn daarbij echter niet altijd even nauwkeurig. Ze laten u alleen de dingen zien waarvan ze ‘denken’ dat die belangrijk zijn voor uw overleven en verbinden daar dan ook nog eens een emotie aan. U mist niet alleen door de beperkingen van uw zintuigen een groot deel van de werkelijke buitenwereld, maar ook door de bewerking die uw hersenen daarvan maken ontgaat u opnieuw het één en ander. Kortom wat u voor de werkelijkheid aanziet, is niet meer dan een wazige sentimentele film van wat er echt gebeurt.

De informatie die u krijgt voorgeschoteld is dus behoorlijk gebrekkig, maar dat is nog niet eens alles. Aan wat wij zien wordt dus ook nog eens onmiddellijk een emotionele lading meegegeven. De informatie van uw zintuigen komt eerst bij uw hersenstam binnen. Dit deel van uw hersenen wordt zoals u weet ook wel het reptielenbrein genoemd, omdat het evolutionair het oudste deel van de hersenen is. Dit reptielenbrein weegt de binnenkomende gegevens en geeft er in de vorm van een pre-emotie een waardeoordeel aan. Als u, bijvoorbeeld, per ongeluk een stuk touw aanziet voor een gifslang, ziet u niet alleen iets wat er niet is, maar krijgt u op de koop toe ook nog eens de emotie angst te verwerken. Als u in een reclameboodschap een mooie slanke dame (of heer, sorry dames) smakelijk een nieuw soort koek ziet verorberen, krijgt u er gratis en voor niks de emotie honger en seksuele begeerte bij cadeau. Kortom wat wij ervaren met onze zintuigen kan ons behoorlijk op het verkeerde been zetten. Als stoïcijn is het belangrijk dat u zich goed bewust bent van het feit dat u het in uw leven met een nogal gebrekkig beeld van de werkelijkheid moet doen.