9.3 Interne doelen en karaktervorming

 De wereld valt dus in te delen in een extern deel waar u geen invloed op kunt uitoefenen en een intern deel waarover u wel de volledige controle hebt. Alles wat u in die externe wereld overkomt en alles wat u daar wilt ondernemen is aan het noodlot onderhevig. Externe doelen zijn altijd geheel of op z’n minst gedeeltelijk afhankelijk van factoren waar u geen controle over hebt. U kunt alles doen wat in uw vermogen ligt maar geluk en toeval spelen een niet weg te poetsen rol bij dit soort doelen. Als stoïcijn wilt u dan ook niet in de eerste plaats uw externe doelen bereiken. Nee u wilt in de eerste plaats uw best doen om dat doel te bereiken. U stelt zichzelf geen extern doel, maar een intern doel. Een doel waar u wel volledige controle over hebt. Dat betekent dus dat u ook als u die ene o zo belangrijke wedstrijd ondanks al uw inspanningen verliest niet teleurgesteld hoeft te zijn. Het betekent ook dat u zich niet druk hoeft te maken als u uw baas om opslag vraagt. U hebt immers aan uw interne doelstelling om uw uiterste best te doen voldaan. Door u zelf interne in plaats van externe doelen te stellen kunt u zoals Epictetus het zei: nooit gehinderd of belemmerd worden.

Oefening: De internalisering van uw doelen

Bij alles wat u onderneemt, bij ieder doel dat u zich stelt moet u zich voortaan voorhouden dat het er niet om gaat om uw doelstellingen te bereiken. Het enige dat u zich moet voornemen is dat u uw uiterste best zult doen om die doelstelling te behalen. Het beoogde eindresultaat is dan niet langer uw doel, maar uw doel is uw wil en inzet. Het gaat om uw instelling en uw inspanningen niet om het eindresultaat. Er kan altijd iets gebeuren dat uw plannen dwarsboomt, maar het is onmogelijk om uw wil om uw best te doen te frustreren. Niet het resultaat telt, maar uw bedoelingen en inspanningen. Net als bij het taoïsme is ook voor een stoïcijn de weg ergens naar toe belangrijker dan de bestemming. Als het u lukt om niet het resultaat maar uw inzet als het belangrijkste te zien zult u, zoals Epictetus het zei, nooit meer falen en altijd slagen in uw plannen. Als uw inzet uw doel is, maakt het bereikte resultaat niet zo veel meer uit. U slaagt altijd in uw bedoelingen. En dat zou u zomaar een stukje gelukkiger kunnen maken.

Door telkens weer bij alles wat u doet in uw achterhoofd te houden dat het u helemaal niet om het eindresultaat gaat, maar om uw eigen inzet, voorkomt u de teleurstelling van een mogelijke mislukking. Maar dat is niet het enige voordeel van de internalisering van uw doelen. U traint tegelijkertijd ook uw karakter. U leert uzelf om uw uiterste best te doen ongeacht het resultaat.

Ook in deze oefening komt weer naar voren dat het ontzettend belangrijk is om het onderscheid tussen wat in uw macht ligt en wat niet goed te maken. In zijn beroemde roman ‘A man in full’ laat Tom Wolfe de hoofdrolspeler (Conrad) per ongeluk in contact komen met het ‘Encheiridion’ van Epictetus. De held van dit boek had in de gevangenisbibliotheek een spionageroman gereserveerd, maar kreeg het Handboekje van Epictetus geleverd. De aanvankelijke teleurstelling sloeg na wat geblader in dit boekje om in een shock, die zijn leven op zijn kop zette. In onderstaande passage legt hij een aan lager wal geraakte miljardair (Croker) uit wat Epictetus bedoelt met het onderscheid tussen wat je in je macht hebt en wat je niet in je macht hebt.

Well - I’m not the final word on this, Mr. Croker, but what the ancient Stoic teacher Epictetus is saying, it seems, to me, he’s saying that the only real possession you’ll ever have is your character and your ‘scheme of life’, he calls it. Zeus has given every person a spark from his divinity, and no one can take that away from you, not even Zeus, and from that spark comes your character. Everything else is temporary and worthless in the long run, your body included. You know what he calls your possessions? ‘Trifles’. You know what he calls the human body? ‘A vessel of clay containing a quart of blood’. If you understand that, you won’t moan and groan, you won’t complain, you won’t blame other people for your troubles, and you won’t go around flattering people. I think that’s what he is saying, Mr. Croker. (Wolfe, a man in full, 1998, p. 683)

Karaktervorming en deugdzaamheid hebben tegenwoordig een bijsmaak van conservatisme en reactionaire kleinburgerlijkheid. Voor de stoïcijnen had het die bijsmaak absoluut niet. Karakter was in hun ogen de kern van wat je bent. Dat wat er overblijft als uw baan, uw woning, maatpak, leuke gezinnetje en dure hybride auto wegvallen. Kortom uw persoonlijke identiteit los van welke maatschappelijke rol u ook maar speelt. Het is voor een stoïcijn dan ook heel belangrijk om zijn karakter te ontwikkelen. Karakter ontstaat voor een stoïcijn door het besef van het fundamentele onderscheid tussen de dingen waar u wel en de dingen waar u geen controle over hebt.

Als u er werkelijk van doordrongen bent geraakt dat u uw intenties (wil, oordelen en verlangens) onder controle hebt, maar de resultaten van die intenties niet, kunt u alles accepteren wat er maar gebeurt. Iedere uitkomst is goed. U weet immers dat u al het mogelijke hebt gedaan om uw bedoelingen te verwezenlijken. Als u door dingen buiten u om, zoals het gedrag van uw medemensen, niet slaagt in uw opzet kunt u dat zonder problemen aanvaarden. Vreemd genoeg richten mensen doorgaans juist al hun energie op de dingen die buiten hun macht liggen. Ik kan niet genoeg benadrukken dat het zinloos is om u maar steeds zorgen te maken en energie te steken in dingen waar u toch geen invloed op hebt. Het stoïcisme wil juist dat u uw aandacht richt op de dingen die u wel kunt beïnvloeden en voor het overige het universum gewoon zijn gang laat gaan. Het universum past zich echt niet aan uw wensen aan, het gaat volledig zijn eigen gang. Laat het universum doen wat het moet doen en richt u op de dingen waar u wel invloed op hebt. Dat bespaart u een heleboel overbodige zorgen en inspanningen. Epictetus maakt het duidelijk door een vergelijking te maken met mensen die een dobbelspelletje spelen.

“De buitenwereld is van nature neutraal, maar de manier waarop je er mee omgaat niet. Hoe kan je onverstoorbaar blijven en tegelijkertijd zorgvuldig en virtuoos zijn? Door naar dobbelaars te kijken. De dobbelstenen zelf zijn neutraal, ik kan onmogelijk weten hoe ze zullen vallen. Maar wat ik met de uitkomst doe dat is wel aan mij. Dat is ook in het leven je belangrijkste taak: onderscheid de dingen goed, weeg ze tegen elkaar af en zeg tegen jezelf: ‘over externe dingen heb ik geen controle, maar mijn oordeel is wel van mij. Waar moet ik goed en slecht zoeken? In mijzelf in datgene waar ik controle over heb’.” (Epictetus; Colleges II, hoofdstuk 5)

9.2 Een nader onderzoek naar wat we onder controle hebben

 In deze paragraaf gaan we eens wat beter kijken naar wat Epictetus in het begin van zijn Handboekje nu precies bedoelt met 'dingen waar we controle over hebben' en met ‘dingen die eigen zijn aan ons wezen'? En hoe kan dit ons helpen vooruitgang te boeken als stoïcijnen? Epictetus zegt dat we een volledige controle hebben over de dingen die eigen zijn aan ons wezen. Maar wat bedoelt hij met ‘ons wezen’? Moeten we niet alles wat er met ons gebeurt, alles waar we ons mee bezig houden, beschouwen als 'eigen aan ons wezen'? Deze voor een beginnend stoïcijn misschien nogal verwarrende openingsparagraaf van het Encheiridion (het Handboekje in het Grieks) wordt gelukkig uitvoerig toegelicht in de zogenaamde ‘Colleges’. In dit boek staan de college-aantekeningen die Arrianus, één van Epictetus’ leerlingen, tijdens zijn lessen heeft gemaakt. Epictetus is in het hieronder vertaalde stukje in gesprek met één van zijn leerlingen die er, net als u, nog niet zo zeker van is dat hij geen controle over externe zaken heeft.

-Leerling: “Wat stelt een mens dan wel in staat te leven zonder gehinderd te worden, en helemaal eigen baas te zijn? Rijkdom zorgt daar namelijk niet voor, een consulaat ook niet, het bestuur van een provincie en een koningschap al evenmin, het moet ergens anders gezocht worden.
- Epictetus: Wat zorgt er bij het schrijven voor dat je niet gehinderd en gedwarsboomd wordt?
- Leerling: De schrijfkunst.
- Epictetus: En bij het citerspelen?
- Leerling: De kunst van het citerspelen.
- Epictetus: Bij het leven is het de levenskunst. Je hebt nu gehoord dat dit in het algemeen geldt; bekijk het nu ook eens in bijzondere gevallen.  Iemand die verlangt naar iets wat van een ander is kan die daar zomaar over beschikken?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: En kan hij het zich zomaar toe-eigenen?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: Dus dat is iets waar hij geen controle over heeft. Kijk eens naar het volgende: is er niets waar we volledige controle over hebben, of hebben we juist overal controle over, of hebben wij controle over dit en anderen weer over dat?
- Leerling: Hoe bedoel je?
- Epictetus: Als je wilt dat je lichaam gaaf is, heb je daar dan controle over of niet?
- leerling: Nee.
- Epictetus: En als je wilt dat het gezond is?
- Leerling: Ook niet.
- Epictetus: En dat het mooi is?
- Leerling: Ook niet.
- Epictetus: En dat het leeft of sterft?
- Leerling: Ook dat niet.
-  Epictetus: Je lichaam is dus in de macht van iets anders, onderworpen aan alles wat sterker is.
- Leerling: Akkoord.
- Epictetus: En heb je er controle over of je een stuk grond in bezit hebt, wanneer je wilt en zolang je wilt en in de toestand die je wilt?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: En heb je je slaven volledig in de hand?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: En je kleding?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: En je huis?
- Leerling: Nee.
- Epictetus: En je paarden?
- Leerling: Niets van dat alles.
- Epictetus: En als je tot iedere prijs wilt dat je kinderen leven, of je vrouw, of je broer of je vrienden, heb je daar dan controle over?
- Leerling: Ook daar heb ik geen controle over.
- Epictetus: Heb je dan niets onafhankelijks, waar je wel volledige controle over hebt?
- Leerling: Ik weet het niet.
- Epictetus: Bekijk het dan eens als volgt. Niemand kan je toch zover krijgen dat je instemt met wat niet waar is?
- Leerling: Nee niemand.
- Epictetus: Dus op het punt van instemming kan niemand je hinderen of dwarsbomen.
- Leerling: Dat klopt.
- Epictetus: En kan iemand je dwingen iets te doen wat je niet wilt?
- Leerling: Jazeker. Als hij me namelijk bedreigt met dood of gevangenschap, dan dwingt hij me daartoe.
- Epictetus: Maar als je niets om dood of gevangenschap zou geven, trek je je dan nog iets van hem aan?
- Leerling: Nee dan niet.
- Epictetus: Ligt het dan in je macht om minachting te hebben voor de dood of niet?
- Leerling: Ja, daar heb ik in principe wel controle over.
- Epictetus: Dus je hebt ook de controle over je intentie om iets te doen, of niet soms?
- Leerling: Goed, dat ook.
- Epictetus: En de bedoeling om iets niet te doen? Ook daar heb je dus controle over.
- Leerling: Maar als ik nu eens de bedoeling heb een wandelingetje te maken en iemand houdt me tegen?
- Epictetus: Welk deel van jou houdt die ander dan tegen? Toch niet je bedoeling?
- Leerling: Nee, alleen mijn lichaam.
- Epictetus: Inderdaad, net als bij een steen.
- Leerling: Goed, maar dat wandelingetje gaat mooi niet door.
- Epictetus: Wie heeft je dan gezegd dat een wandelingetje maken jouw zaak is, waarin je niet gehinderd kunt worden? Ik zei toch alleen maar dat het hebben van een bedoeling niet gehinderd kan worden? Maar je hebt al lang geleden gehoord dat je ergens geen controle over hebt wanneer je daarvoor afhankelijk bent van de medewerking van je lichaam.
- Leerling: Daar hebt u ook gelijk in.
- Epictetus: Kan iemand je dwingen te streven naar wat je niet wilt?
- Leerling: Niemand.
-  Epictetus: Of om je iets voor te nemen of een plan te maken of in het algemeen om te gaan met de indrukken die zich aan je voordoen?
- Leerling: Ook dat niet. Maar als ik naar iets streef, dan kan iemand me wel verhinderen datgene te bereiken waarnaar ik streef.
- Epictetus: En als je nu streeft naar iets wat van jou is en waarin je niet gehinderd kunt worden, hoe kan hij je dan hinderen?
- Leerling: Op geen enkele manier.
- Epictetus: Wie zegt er dan tegen je dat degene die streeft naar wat van een ander is, niet gehinderd kan worden?
- Leerling: Dus ik moet niet streven naar gezondheid?
- Epictetus: Nee, en ook niet naar iets anders waar je geen controle over hebt. Want alles wat niet in jouw macht ligt om te verwerven of te behouden wanneer je dat wilt, is van een ander. Daar moet je je handen dus ver van afhouden, en je streven nog veel meer. Zo niet, dan heb je jezelf als slaaf uitgeleverd dan heb je je nek gebogen, wanneer je iets bewondert wat niet van jouw is, wanneer je verlangt naar dingen die van anderen afhankelijk en sterfelijk zijn.
- Leerling: Is mijn hand dan niet van mij?
- Epictetus: Het is een deel van jou, maar door zijn aard is het materie, onderworpen aan tegenwerking en dwang, slaaf van alles wat sterker is. Maar waarom heb ik het alleen over jouw hand? Je moet met je hele lichaam omgaan als met een beladen pakezel, zolang als het mogelijk is, zolang als het je gegeven wordt; maar als die ezel in beslag genomen wordt en een soldaat hem meeneemt, doe er dan afstand van, verzet je niet en mopper niet. Anders krijg je klappen en raak je de ezel evengoed kwijt.
Als dit al je houding moet zijn ten opzichte van je lichaam, kijk dan eens hoe je je moet opstellen ten opzichte van de rest, de zaken die je hebt ter wille van je lichaam. Als dat lichaam een ezel is, dan zijn die andere zaken de teugels van de ezel, de vracht, de hoeven, gerst en gras. Doe ook daar afstand van, laat het nog sneller en gemakkelijker los dan die ezel. Als je jezelf op deze manier hebt voorbereid en als je geoefend hebt om onderscheid te maken tussen wat van een ander en wat van jezelf is, tussen dingen waarin je wel en niet gehinderd kunt worden, de ene soort als binnen je macht te beschouwen en de andere als daarbuiten, en op dat laatste terrein met zorg naar het ene te streven en het andere te vermijden, dan hoef je toch voor niemand meer bang te zijn?
- Leerling: Nee, voor niemand.
- Epictetus: Inderdaad, want waarom zal je dan nog bang zijn? Om wat van jezelf is, waarin voor jou het wezen van goed en kwaad gelegen is? Wie heeft daar dan controle over? Wie kan dat van je afnemen, wie kan je daar in tegenwerken?
- Leerling: Niemand. (Epictetus, Colleges IV hoofdstuk 1 regel 62-82)

Epictetus toont hier aan dat u alleen over uw overtuigingen en intenties de volledige controle hebt. Het is onmogelijk om in te stemmen met iets waar u niet volledig van overtuigd bent. Ik geef hier nog een paar voorbeelden om helemaal zeker te zijn dat u dit centrale thema van het stoïcisme goed onder de knie hebt. Probeer maar eens akkoord te gaan met de gedachte dat één plus één drie is. Dat lukt u nooit. Of de overtuiging dat één plus één niet gelijk aan twee is. Ook dat gaat u nooit lukken. Een beul kan u misschien zo pijnigen dat u uitschreeuwt: ‘ja één plus één is drie!’ Maar in uw hoofd weet u nog steeds zeker dat dat niet klopt. Hetzelfde geldt voor uw intenties om iets te gaan doen. U bent, bijvoorbeeld, van plan om op te staan. Niets kan u van die intentie af houden. Ho, wacht eens even zult u nu zeggen. Ik kan verlamd zijn of een schurk kan me aan mijn stoel hebben vastgebonden. Dat klopt, maar daarmee worden alleen uw benen in bedwang gehouden. Niet uw wil om op te staan. Niets en niemand kan uw wil om in beweging te komen tegenhouden, dat het u uiteindelijk niet lukt om overeind te komen is een ander verhaal. Het externe resultaat van uw intentie is immers weer één van de dingen waar u geen controle over hebt.

Epictetus noemt nog een heel scala aan dingen waar we geen controle over hebben. Onze lichamen, zegt hij, zijn niet in onze macht: of we een sterk lichaam hebben, of we gezond of knap zijn, en evenmin of we blijven leven of niet. Het lichaam is dus niet van ons. Hij gaat verder met een reeks van externe goederen waar we geen controle over hebben: het bezitten van een landgoed, hippe kleding, een huis, slaven (tegenwoordig noemen we die werknemers) en paarden (misschien kunnen we die nu beter vervangen door 'auto's). Epictetus heeft het ook over andermans lichamen: het maakt niet uit hoe graag we het willen, het ligt niet in onze macht dat onze kinderen in leven blijven, noch onze echtgenoten, broers en zussen, of vrienden.

Op het eerste gezicht, lijkt dit een wel erg somber beeld te geven. Alles om ons heen, zelfs ons eigen lichaam, ligt geheel buiten onze macht. U zou zich kunnen afvragen of het wel zo extreem is. Klopt dit wel helemaal? De gedachte dat mijn gezondheid geheel buiten mijn controle ligt lijkt tenslotte niet helemaal correct. Het is aan mij om gezond te eten, en het is aan mij om allerlei soorten gevaren te vermijden. Als ik me ziek voel kan ik naar de dokter gaan. Ik kan tenslotte een breed scala aan maatregelen nemen om goed voor mijn lichaam en spullen te zorgen.

Epictetus zou het met u eens zijn. Hij zou zeggen dat iedereen een verantwoordelijkheid heeft om goed te zorgen voor zijn eigen lichaam, en dat geldt al helemaal voor leerling stoïcijnen die streven naar wijsheid. Maar hij zou ook zeggen dat de 'controle' die we hebben over de zorg voor ons lichaam gedeeltelijk en beperkt is, hoeveel zorg we er ook aan besteden. Als we ons ziek voelen, is het verstandig om naar de dokter te gaan, maar of we ziek worden of niet (al nemen we alle mogelijke voorzorgsmaatregelen om uit de buurt van besmettelijke mensen en besmet voedsel te blijven) ligt niet in onze macht. En aangekomen bij de dokter (ook al doen we er alles aan om een goede arts te vinden) ligt het wederom niet in onze macht of we een juiste diagnose krijgen, laat staan een effectieve behandeling. En we hebben er zeker geen controle over of we knap geboren worden of als een lelijkerd. En of we het nu leuk vinden of niet, we hebben absoluut geen controle over de vraag of we een van de weinigen zijn die het ongeluk hebben om een plotselinge en fatale hersenbloeding te krijgen, en al evenmin of we zullen omkomen door een mini-asteroïde uit de ruimte die precies boven op u  neerstort.

Wat voor stappen u ook onderneemt om te bereiken wat u wil, of om te vermijden wat u niet wil, u hebt geen enkele garantie dat het met succes wordt bekroond. Zeker het is verstandig en rationeel om uw best te doen. Maar of u ook echt krijgt wat u wilt bereiken, ligt buiten uw controle. Epictetus, en de stoïcijnen in het algemeen, leggen de nadruk niet op het krijgen van wat ze willen. Als u al uw hoop zet op het krijgen van wat u wil, zult u waarschijnlijk vaak teleurgesteld worden. Maar als u in plaats daarvan uw hoop vestigt op de dingen die vrij en echt belangrijk zijn: uw verlangens, oordelen en intenties en als u uzelf opleidt tot expert in deze vaardigheid, dan zult u nooit teleurgesteld worden. Als u dat eenmaal onder de knie hebt kunt u onder alle omstandigheden een virtuoos en gelukkig leven leiden.

U zou nu kunnen tegenwerpen dat u ook gelukkig wordt als het u lukt om iets uit de externe wereld dat u graag wilt hebben te krijgen. Dat zou toch ook een prima manier zijn om gelukkig te worden? Toch niet echt. De weg op weg naar verwezenlijking van uw verlangens geeft vaak aanleiding tot minder prettige emoties. Neem, bijvoorbeeld, een loonsverhoging. U krijgt van uw baas de zo gewilde toename van uw inkomen, maar in de periode voordat het u gelukt is voelde u zich angstig en onzeker. Heb ik wel hard genoeg gewerkt? Heb ik mijn targets wel allemaal gehaald? Durf ik het mijn baas eigenlijk wel te vragen? Misschien wordt hij kwaad en krijg ik nu zeker geen verhoging meer, of nog erger wordt ik zelfs ontslagen. Zelfs als u slaagt in uw opzet en succes hebt, blijft u nog steeds afhankelijk van een heleboel toevalligheden. En daar blijft het niet bij. De hierboven besproken hedonistische adaptatie zorgt er voor dat u al gauw gewend zult zijn aan uw hogere salaris. Het verlangen naar een nog hoger inkomen en een nog hoger welvaartsniveau zal meteen weer de kop op steken. Succes hebben geeft een korte kick, maar uiteindelijk valt het altijd tegen. Zonde van al die inspanningen en de daaraan verbonden overbodige negatieve emoties. Een leven gericht op de dingen die u echt onder controle hebt is een stuk bevredigender.

9.1 Waar hebben we controle over en waarover niet?

 LES 9

DE CONTROLE OVERNEMEN

9.1 Waar hebben we controle over en waarover niet?

De stoïcijnen zeggen dat we om gelukkig te worden moeten leren ons alleen druk te maken over de dingen die echt belangrijk zijn. Houd je bezig met de dingen die ertoe doen en laat de rest aan zichzelf over. De wereld van het menselijk geluk valt volgens hen in te delen in een intern en een extern deel. De meeste mensen houden zich vooral bezig met het externe deel, met de buitenwereld. De wereld van auto’s, huizen, stoelen en tafels, werk, vrienden en familie. Ze denken gelukkig te kunnen worden door zo veel mogelijk personen en spullen uit de externe wereld om zich heen te verzamelen. De gemiddelde mens zal u zeggen dat u om gelukkig te worden aan het werk moet, u moet studeren, een baan zoeken, carrière maken, om salarisverhoging vragen en een mooie partner veroveren. Uiteindelijk zult u dan dat voorbeeld gezinnetje, dat droomhuis, die prachtige auto en die 3D-tv hebben die u gelukkig zullen maken.

De stoïcijnen geloven daar niet in. Ze zien te veel voorbeelden van rijke, succesvolle mensen die in wezen diep ongelukkig zijn. Het klinkt als tegeltjeswijsheid maar het klopt wel: succes in de wereld biedt geen enkele garantie voor persoonlijk geluk. Het kost bovendien heel wat moeite om succesvol te worden en stoïcijnen zijn niet zo van het moderne keiharde werken. Soms zijn ze zelfs een beetje lui. Zij vinden dat u het uzelf niet te moeilijk moet maken, u moet u gaan concentreren op de dingen die binnen handbereik liggen. Ze zeggen dan ook dat u moet leren alleen die dingen te willen die makkelijk te verkrijgen zijn. Dingen die volledig vrij zijn, die niemand van u kan afpakken. U moet uw geluk niet in de externe wereld zoeken, maar juist in uzelf. Daar bevindt zich een wereld waar u altijd bij kunt en waar u de volledige controle over hebt. Een stoïcijn zoekt virtuositeit en geluk daarom in zijn interne wereld. In wat hij zijn innerlijke kasteel noemt. Daar zetelt een wereld die vrij en altijd toegankelijk is.

‘Van al het bestaande hebben wij over sommige dingen controle en over andere niet. Controle hebben wij over onze meningen, onze wil, onze verlangens en angsten. Al deze dingen zijn eigen aan ons wezen.

Over ons lichaam hebben wij geen controle. Ook niet over bezit of over reputatie en carrière. Kortom, alles wat niet eigen is aan ons wezen. Bedenk, dat de dingen waar we controle over hebben van nature vrij zijn. Zij kunnen niet gehinderd of belemmerd worden. Maar de dingen waar we geen controle over hebben, zijn krachteloos, onderworpen, vol belemmeringen en vreemd aan ons wezen.’ (Epictetus, Handboek 1).

Zo begint het Handboekje (het Encheiridion in het Grieks) van Epictetus. Hij zegt hier eigenlijk dat feiten als feiten niet te veranderen zijn, dat is nu eenmaal hun realiteit. Het weer, de politiek, andere mensen, de economie, onze carrière, zelfs ons eigen lichaam vallen buiten onze directe controle. Wat we wel volledig kunnen beheersen zijn onze meningen over die feiten en onze wijze van observeren. Deze paar zinnetjes van Epictetus zijn enorm belangrijk. Ze vormen de kern van de stoïcijnse filosofie en gaan dan ook helemaal terug tot de grondlegger van deze levensleer, Zeno. Het wordt echter nergens zo duidelijk en kort weergegeven als in deze eerste paragraaf van het ‘Handboekje’.

De werkelijkheid wordt door de stoïcijnen dus in twee categorieën opgedeeld: dat deel waar we wel volledige controle over hebben en dat deel waar we geen, of slechts een heel beperkte controle over kunnen uitoefenen. Dingen waar we iets aan kunnen doen en dingen waar we niets aan kunnen doen. Een simpele tweedeling die, mits echt doorleeft, uw leven volledig op zijn kop kan zetten. Alleen de dingen die u werkelijk zelf kunt beheersen zijn nodig om een virtuoos leven te leiden. Al het andere is daarvoor overbodig, misschien wel leuk en misschien ook wel rationeel om na te streven, maar voor een goed en gelukkig leven uiteindelijk niet noodzakelijk.

Wel in ons vermogen liggen dus onze opvattingen, onze overtuigingen, onze verlangens, onze afkeer, onze angsten en in het algemeen alles waarmee we reageren op de wereld om ons heen. Al het andere ligt niet volledig in onze macht: succes in de maatschappij, rijkdom, gezondheid, ziekte, relaties, ongelukken, dood, kortom alles wat van buiten komt en waarop we geen volledige invloed kunnen uitoefenen. Dit is het belangrijkste onderscheid binnen de stoïcijnse filosofie. Het is iets wat u echt goed door moet hebben om profijt te hebben van uw nieuwe levensfilosofie. Om dat te verzekeren gaan we eerst nog wat dieper in op het verschil tussen de dingen waar u volledige controle over hebt en de dingen waarover die controle slechts zeer beperkt is of zelfs helemaal ontbreekt.

Wat een onzin, zult u nu misschien wel denken. Dat controle verhaaltje mag leuk klinken, maar dat betekent toch zeker nog niet dat ik mijn leven niet in eigen hand kan nemen. Dat ik geen invloed heb op het weer, daar kan ik nog inkomen, maar over mijn eigen lichaam en mijn carrière heb ik wel degelijk controle. Iedereen weet toch dat je met hard werken je doelen kunt bereiken. Als ik maar lang en hard genoeg train kan ik de marathon van Rotterdam winnen of op z’n minst een goede klassering maken. Als ik hard studeer en me volledig inzet voor mijn bedrijf kan ik een diploma halen en carrière maken. Op dit soort dingen kan ik toch zeker invloed uitoefenen.

Epictetus was niet gek en wist dit natuurlijk ook wel. Als u denkt dat u uw lot in eigen hand hebt, dan hebt u misschien niet helemaal ongelijk, maar toch wel voor het grootste deel. Hoe hard u ook getraind hebt, het is nooit helemaal zeker dat u zult winnen. Iemand anders kan immers harder getraind hebben of een betere aanleg hebben. Ook kunt u een slechte dag hebben of uitglijden over een bananenschil zodat u de marathon helemaal mist. Voor uw carrière geldt hetzelfde. U kunt nog zo goed uw best doen, als uw baas u niet mag, als de markt uw product niet meer ziet zitten, of als er op een examen net die ene verkeerde vraag wordt gesteld kan alles toch nog mis lopen.

De stoïcijnen verfijnen daarom hun onderscheid. Ze verdelen de werkelijkheid in dingen waar u, helemaal geen controle over hebt, zoals het weer of het aantal haren op het hoofd van uw buurman, de dingen waar u een directe en volledige controle over kunt uitoefenen, uw wil, meningen en verlangens, en de dingen waar u niet meer dan een indirecte en gedeeltelijke controle over hebt. Het winnen van de marathon, het vinden van die ene droompartner of het maken van carrière. U kunt nog zo uw best doen, u bent er nooit helemaal zeker van dat u ook zult slagen in uw bedoelingen. Over het resultaat van alles wat u onderneemt heeft u dan ook slechts een indirecte en gedeeltelijke controle. Wat u wel direct en volledig kunt beïnvloeden is uw intentie. U kunt uzelf voornemen uw uiterste best te doen om een wedstrijd te winnen, een examen te halen of een bepaalde baan te krijgen. De uitkomst blijft echter altijd onzeker, omdat die nu eenmaal mede afhankelijk is van externe omstandigheden waarover u geen invloed hebt. Waar u dus wel invloed op hebt is uw interne motivatie om u ergens voor in te zetten.

‘Okay, okay’, hoor ik u mopperen,’ maar hoe zit dat met die volledige controle die ik over mijn opvattingen, wil, verlangens en angsten zou moeten hebben. Daar heb ik nog steeds zo mijn twijfels over. Als ik mijn verlangens onder controle zou hebben hoefde ik nu geen dieet te volgen, en ik heb me ook wel eens door de praatjes van een slimme verkoper iets laten aansmeren. Die volledige controle valt in de praktijk nogal tegen. Epictetus zal met meer moeten komen om me te kunnen overtuigen’. Reken maar dat hij dat doet. In de volgende paragraaf zullen we kijken naar wat hij verder nog over dit onderwerp te vertellen had.

8.5 Tenslotte

 De meeste mensen leven in een toestand van relatieve malaise. Voor velen is het leven zelfs een rollercoaster van vervelende gevoelens. Misschien bent ook u in meer of mindere mate wel één van hen. Het goede nieuws is dat  u de controle over uw negatieve emoties kunt terugpakken. Emoties zijn een fysieke reactie op een waardeoordeel. Waardeoordelen zijn gedachten en gedachten kun je controleren. U kunt dus ook uw emoties controleren. Dat lukt niet zomaar. U kunt het best beginnen met het accepteren van de aanwezigheid van vervelende gevoelens. Door uw reptielenbrein te voeden met tegenstrijdige signalen kunt u de scherpe kantjes er van af halen. Vervolgens kunt u gaan proberen uw vaste denkpatronen, overtuigingen of waardeoordelen aan te pakken. Voor u dat kan gaan doen moet u zich echter eerst bewust worden van uw gedachten.

Stoïcijnen willen dat u uw sensaties en mentale reacties op die sensaties doorlopend in de gaten houdt. Het is de bedoeling dat u daardoor op een objectieve en methodische manier patronen in uw denken en voelen ontdekt. Het is niet de bedoeling dat u daarbij op zoek gaat naar bepaalde gevoelens van gelukzaligheid. Het gaat erom dat u zich concentreert op het verkrijgen van een goed en objectief beeld van de realiteit van uw geest. Ongeacht wat die werkelijkheid is, prettig of onprettig. Meditatie is een methode die daar bij uitstek geschikt voor is.

De laatst tijd hebben wetenschappers steeds meer belangstelling voor meditatie gekregen. De resultaten van die onderzoeken zijn veelbelovend. Het lijkt er werkelijk op dat meditatie een uitstekend middel is om uw gevoelens en denkpatronen te leren kennen en accepteren. Praktijken als mindfulness zijn bijzonder succesvol gebleken bij de bestrijding van stress en zelfs bij pijnbestrijding. Mensen die zich één of andere vorm van meditatie of mindfulness hebben aangeleerd voelen zich doorgaans gelukkiger.

Zelfobservatie is nooit makkelijk geweest, maar het is tegenwoordig misschien nog wel moeilijker dan vroeger. De maatschappij en ons leven is zo hectisch en onvoorspelbaar geworden dat onze hersenen in permanente staat van opwinding verkeren. Serieuze meditatie is dan ook ontzettend moeilijk het vergt enorm veel zelfdiscipline, maar de opbrengst van al die inspanningen is de moeite meer dan waard. De in deze les behandelde ‘pneumameditatie’ is een prima manier om met meditatie te beginnen. Meditatie alleen is echter niet voldoende, om uw brein in toom te houden moet u ook het onderscheid tussen de dingen waar u wel en de dingen waar u geen controle over hebt goed weten. In de volgende les gaan we kijken wat de stoïcijnen daarover te zeggen hebben.

Overzicht van stoïcijnse technieken per les

Les 0	De stoïcijnse belofte
	Een paar fundamentele vragen De stoa-meter
Les 1	Wat is stoïcisme?
1.6	Negatieve visualisatie Projectieve visualisatie
1.7	Wat maakt u gelukkig en wat maakt u ongelukkig
Les 2	Virtuositeit
2.2	Wat zijn uw onbewuste doelen?
2.3	Een onderzoek naar uw waarden en deugden
Les 3	Een eerste ontmoeting met de stoïcijnen
3.3	De stoïcijnse hersenspoeling
3.4	De spiegel en de pen
3.7	Stoïcijnse aforismen
Les 4	De stoïcijnse drietand
4.2	Kijk nog eens naar uw deugdenlijstje
4.5	Tien stoïcijnse tips
Les 5	Evolutie, emotie en rede
5.1	Zelfwaardering
Les 6	Over krokodillen en andere mensen
6.3	Een emotielijstje maken
6.4	De bodyscan
Les 7	Goede en slechte emoties
7.2	Passies turven
Les 8	Leren accepteren
8.4	De pneuma meditatie

Stoïcijnse tegeltjes

De stoïcijnse tegeltjeswijsheden van de week. Het is een onderdeel van de oefening van de stoïcijnse hersenspoeling, waarbij het de bedoeling is dat u er één van uitkiest en uit uw hoofd leert. Kies het aforisme dat u het meest aanspreekt en herhaal het regelmatig in gedachten op verloren momenten. Bijvoorbeeld als u op de WC zit, als u op de trein staat te wachten, in de file staat of tijdens het reclameblok voor de nieuwsberichten.

• Gevoelens zijn een fysieke reactie op een gedachte.

• U kunt denken wat u wilt, dus kunt u ook voelen wat u wilt. (ik weet het, deze hebt u al een keer gehad, maar ik vind hem belangrijk genoeg om hem nog eens te herhalen.

• Emoties zijn een keuze. U kunt voelen wat u verkiest te voelen.

• Mijn angst, verdriet, (vul zelf maar een passie in) is niet meer dan een gedachte, een oordeel.

• Dit is niet de werkelijkheid, het is maar een mening.

• Stop en denk na.