9.1 Waar hebben we controle over en waarover niet?

 LES 9

DE CONTROLE OVERNEMEN

9.1 Waar hebben we controle over en waarover niet?

De stoïcijnen zeggen dat we om gelukkig te worden moeten leren ons alleen druk te maken over de dingen die echt belangrijk zijn. Houd je bezig met de dingen die ertoe doen en laat de rest aan zichzelf over. De wereld van het menselijk geluk valt volgens hen in te delen in een intern en een extern deel. De meeste mensen houden zich vooral bezig met het externe deel, met de buitenwereld. De wereld van auto’s, huizen, stoelen en tafels, werk, vrienden en familie. Ze denken gelukkig te kunnen worden door zo veel mogelijk personen en spullen uit de externe wereld om zich heen te verzamelen. De gemiddelde mens zal u zeggen dat u om gelukkig te worden aan het werk moet, u moet studeren, een baan zoeken, carrière maken, om salarisverhoging vragen en een mooie partner veroveren. Uiteindelijk zult u dan dat voorbeeld gezinnetje, dat droomhuis, die prachtige auto en die 3D-tv hebben die u gelukkig zullen maken.

De stoïcijnen geloven daar niet in. Ze zien te veel voorbeelden van rijke, succesvolle mensen die in wezen diep ongelukkig zijn. Het klinkt als tegeltjeswijsheid maar het klopt wel: succes in de wereld biedt geen enkele garantie voor persoonlijk geluk. Het kost bovendien heel wat moeite om succesvol te worden en stoïcijnen zijn niet zo van het moderne keiharde werken. Soms zijn ze zelfs een beetje lui. Zij vinden dat u het uzelf niet te moeilijk moet maken, u moet u gaan concentreren op de dingen die binnen handbereik liggen. Ze zeggen dan ook dat u moet leren alleen die dingen te willen die makkelijk te verkrijgen zijn. Dingen die volledig vrij zijn, die niemand van u kan afpakken. U moet uw geluk niet in de externe wereld zoeken, maar juist in uzelf. Daar bevindt zich een wereld waar u altijd bij kunt en waar u de volledige controle over hebt. Een stoïcijn zoekt virtuositeit en geluk daarom in zijn interne wereld. In wat hij zijn innerlijke kasteel noemt. Daar zetelt een wereld die vrij en altijd toegankelijk is.

‘Van al het bestaande hebben wij over sommige dingen controle en over andere niet. Controle hebben wij over onze meningen, onze wil, onze verlangens en angsten. Al deze dingen zijn eigen aan ons wezen.

Over ons lichaam hebben wij geen controle. Ook niet over bezit of over reputatie en carrière. Kortom, alles wat niet eigen is aan ons wezen. Bedenk, dat de dingen waar we controle over hebben van nature vrij zijn. Zij kunnen niet gehinderd of belemmerd worden. Maar de dingen waar we geen controle over hebben, zijn krachteloos, onderworpen, vol belemmeringen en vreemd aan ons wezen.’ (Epictetus, Handboek 1).

Zo begint het Handboekje (het Encheiridion in het Grieks) van Epictetus. Hij zegt hier eigenlijk dat feiten als feiten niet te veranderen zijn, dat is nu eenmaal hun realiteit. Het weer, de politiek, andere mensen, de economie, onze carrière, zelfs ons eigen lichaam vallen buiten onze directe controle. Wat we wel volledig kunnen beheersen zijn onze meningen over die feiten en onze wijze van observeren. Deze paar zinnetjes van Epictetus zijn enorm belangrijk. Ze vormen de kern van de stoïcijnse filosofie en gaan dan ook helemaal terug tot de grondlegger van deze levensleer, Zeno. Het wordt echter nergens zo duidelijk en kort weergegeven als in deze eerste paragraaf van het ‘Handboekje’.

De werkelijkheid wordt door de stoïcijnen dus in twee categorieën opgedeeld: dat deel waar we wel volledige controle over hebben en dat deel waar we geen, of slechts een heel beperkte controle over kunnen uitoefenen. Dingen waar we iets aan kunnen doen en dingen waar we niets aan kunnen doen. Een simpele tweedeling die, mits echt doorleeft, uw leven volledig op zijn kop kan zetten. Alleen de dingen die u werkelijk zelf kunt beheersen zijn nodig om een virtuoos leven te leiden. Al het andere is daarvoor overbodig, misschien wel leuk en misschien ook wel rationeel om na te streven, maar voor een goed en gelukkig leven uiteindelijk niet noodzakelijk.

Wel in ons vermogen liggen dus onze opvattingen, onze overtuigingen, onze verlangens, onze afkeer, onze angsten en in het algemeen alles waarmee we reageren op de wereld om ons heen. Al het andere ligt niet volledig in onze macht: succes in de maatschappij, rijkdom, gezondheid, ziekte, relaties, ongelukken, dood, kortom alles wat van buiten komt en waarop we geen volledige invloed kunnen uitoefenen. Dit is het belangrijkste onderscheid binnen de stoïcijnse filosofie. Het is iets wat u echt goed door moet hebben om profijt te hebben van uw nieuwe levensfilosofie. Om dat te verzekeren gaan we eerst nog wat dieper in op het verschil tussen de dingen waar u volledige controle over hebt en de dingen waarover die controle slechts zeer beperkt is of zelfs helemaal ontbreekt.

Wat een onzin, zult u nu misschien wel denken. Dat controle verhaaltje mag leuk klinken, maar dat betekent toch zeker nog niet dat ik mijn leven niet in eigen hand kan nemen. Dat ik geen invloed heb op het weer, daar kan ik nog inkomen, maar over mijn eigen lichaam en mijn carrière heb ik wel degelijk controle. Iedereen weet toch dat je met hard werken je doelen kunt bereiken. Als ik maar lang en hard genoeg train kan ik de marathon van Rotterdam winnen of op z’n minst een goede klassering maken. Als ik hard studeer en me volledig inzet voor mijn bedrijf kan ik een diploma halen en carrière maken. Op dit soort dingen kan ik toch zeker invloed uitoefenen.

Epictetus was niet gek en wist dit natuurlijk ook wel. Als u denkt dat u uw lot in eigen hand hebt, dan hebt u misschien niet helemaal ongelijk, maar toch wel voor het grootste deel. Hoe hard u ook getraind hebt, het is nooit helemaal zeker dat u zult winnen. Iemand anders kan immers harder getraind hebben of een betere aanleg hebben. Ook kunt u een slechte dag hebben of uitglijden over een bananenschil zodat u de marathon helemaal mist. Voor uw carrière geldt hetzelfde. U kunt nog zo goed uw best doen, als uw baas u niet mag, als de markt uw product niet meer ziet zitten, of als er op een examen net die ene verkeerde vraag wordt gesteld kan alles toch nog mis lopen.

De stoïcijnen verfijnen daarom hun onderscheid. Ze verdelen de werkelijkheid in dingen waar u, helemaal geen controle over hebt, zoals het weer of het aantal haren op het hoofd van uw buurman, de dingen waar u een directe en volledige controle over kunt uitoefenen, uw wil, meningen en verlangens, en de dingen waar u niet meer dan een indirecte en gedeeltelijke controle over hebt. Het winnen van de marathon, het vinden van die ene droompartner of het maken van carrière. U kunt nog zo uw best doen, u bent er nooit helemaal zeker van dat u ook zult slagen in uw bedoelingen. Over het resultaat van alles wat u onderneemt heeft u dan ook slechts een indirecte en gedeeltelijke controle. Wat u wel direct en volledig kunt beïnvloeden is uw intentie. U kunt uzelf voornemen uw uiterste best te doen om een wedstrijd te winnen, een examen te halen of een bepaalde baan te krijgen. De uitkomst blijft echter altijd onzeker, omdat die nu eenmaal mede afhankelijk is van externe omstandigheden waarover u geen invloed hebt. Waar u dus wel invloed op hebt is uw interne motivatie om u ergens voor in te zetten.

‘Okay, okay’, hoor ik u mopperen,’ maar hoe zit dat met die volledige controle die ik over mijn opvattingen, wil, verlangens en angsten zou moeten hebben. Daar heb ik nog steeds zo mijn twijfels over. Als ik mijn verlangens onder controle zou hebben hoefde ik nu geen dieet te volgen, en ik heb me ook wel eens door de praatjes van een slimme verkoper iets laten aansmeren. Die volledige controle valt in de praktijk nogal tegen. Epictetus zal met meer moeten komen om me te kunnen overtuigen’. Reken maar dat hij dat doet. In de volgende paragraaf zullen we kijken naar wat hij verder nog over dit onderwerp te vertellen had.