Emoties worden vaak gezien als iets menselijks. Ieder mens
wordt wel eens boos, blij of verliefd. Maar volgens de Stoa dragen emoties niet
bij tot een gelukkig leven. Ze brengen de mens in de war en leiden hem juist
weg van het geluk. Een emotie is namelijk een verkeerd oordeel over een
bepaalde situatie of een bepaald ding. Wie zich door zijn emotie laat leiden,
hecht een irrationele waarde aan zaken die eigenlijk onbelangrijk zijn.
Ja waarde lezer, ik kan me voorstellen dat dat allemaal niet
al te vrolijk en aantrekkelijk klinkt. Emoties als liefde, vreugde, lust maar
ook angst en spanning geven tenslotte kleur aan het leven. Een emotieloos leven
zoals de Stoa lijkt aan te prijzen moet haast wel saai en kleurloos zijn. Emoties
zoals wij die kennen zijn echter niet hetzelfde als de emoties waar de Stoa het
over heeft. De Stoa heeft een heel eigen emotieleer die nogal afwijkt van wat
tegenwoordig gebruikelijk is.
De menselijke ziel bestaat bij de Stoa uit slechts één deel
die ze de ratio noemen. Vanuit de ratio komen alle impulsen tot handelen en
denken. Hierin verschillen de Stoïcijnen van filosofen als Plato en Aristoteles
die emoties als irrationele impulsen voorstelden. Een emotie was voor hen een impuls
die los staat van de ratio en vaak tegenovergesteld is aan die ratio. Bij de
Stoa is een emotie een bepaald soort streving of impuls die wel degelijk van de
ratio afkomstig is. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen rationele emoties,
de ‘eupatheia’, en irrationele emoties de ‘patheia’. Met rationeel wordt
bedoeld dat het een oordeel betreft dat vanuit de rede wordt gevormd, met
irrationeel dat het niet aan de juiste norm van rationaliteit voldoet: het
oordeel is onjuist. Een ‘patheia’ is dus een excessieve impuls omdat ze een
oordeel vormt dat niet past bij de werkelijke situatie. Het is eigenlijk een denkfout,
een vergissing.
De ‘patheia ‘worden gezien als iets slechts dat vermeden
moet worden, het zijn excessieve rationele impulsen die het gevolg zijn van een
vergissing. Het vellen van een oordeel is aan ons en dus is het hebben van emoties
(zowel ‘patheia’ als ‘eupatheia’) ook onze verantwoordelijkheid en iets
waarover we controle kunnen uitoefenen doordat een emotie niet meer is dan een
bepaalde reactie op een impressie die zich aan ons voordoet. We zijn daarom
volledig verantwoordelijk voor onze emoties en de handelingen die eruit volgen.
Naast de negatieve ‘patheia’ is er dus nog een andere
categorie emoties. De ‘eupatheia’
zijn goede affectieve responsen. Deze zijn niet excessief en irrationeel, maar
het zijn juiste rationele oordelen die in de gegeven situatie passend zijn. Dit
betekent dat er geen slechte emoties zijn. Alleen slechte oordelen. Één en
dezelfde emotie kan dan onder wisselende omstandigheden zowel een negatieve ‘patheia’
als een positieve ‘eupatheia’ zijn. Neem bijvoorbeeld de emotie angst: het is
niet rationeel om bang te zijn voor het donker en een boeman onder je bed, deze
angst is dus een ‘patheia’. Maar het zou dom en behoorlijk irrationeel zijn om niet
bang te zijn voor een tijger die op je af komt stormen. Dezelfde emotie is hier
dus een ‘eupatheia’.
Onder alle omstandigheden goed oordelen is nogal
moeilijk, misschien zelfs onmogelijk. De zogenaamde Stoïsche wijze is een
ideaal haast mythisch persoon die enkel juiste oordelen heeft. De wijze is
verbonden met de Logos en kent daardoor de rationele orde die de wereld
bestuurt. Het ontbreken van onjuiste oordelen houdt ook het ontbreken van negatieve
emoties in. De wijze verkeert in een toestand van ‘apatheia’, een gemoedsrust die niet door negatieve emoties wordt
verstoord. De Stoïsche wijze is vrij van ‘patheia’, maar is geen gevoelloos
persoon omdat hij in plaats daarvan de ’eupatheia’
heeft. Het verschil is dat de wijze zich niet laat meeslepen door zijn
gevoelens, doordat zijn impulsen in de juiste mate overeenkomt met de waarde
van het object, doordat zijn impulsen rationeel gedrag zijn en doordat hij over
de aard van elk object het juiste oordeel vormt. Een Stoïcijn probeert het
ideaal beeld van een wijze zo dicht mogelijk te benaderen. Een loffelijk
streven dat misschien wel nooit behaald kan worden.
