VERLANGENS CONTROLEREN

 

‘Stoïcijnen dat zijn toch die saaie grijze muizen die de hele dag bezig zijn hun emoties en verlangens te onderdrukken? Kijk maar naar wat Marcus Aurelius er over schrijft in zijn dagboeken:

Je moet er een gewoonte van maken om bij het zien van een mooi opgemaakte visschotel of andere lekkere dingen te denken: ‘Dit is een dode vis, dit is het kadaver van een kip en dit van een speenvarken. Falernische wijn is niets anders dan gegist druivensap en je purperen keizerstoga is niets anders dan haar van een schaap geverfd met het bloed van een weekdier. En seks dat is niets meer dan het langs elkaar heen wrijven van lichaamsdelen en het in een kramp uitscheiden van wat slijm. Dat soort gedachten raken de kern van de zaak en vertellen je precies wat iets werkelijk is. Dit moet je altijd en overal doen als je iets tegenkomt wat je begeerte opwekt. Doorzie wat het in werkelijkheid is en laat je niet verblinden door schone schijn. Het lijkt allemaal geweldig en ontzettend belangrijk, maar in werkelijkheid heeft het geen enkele echte  waarde. (Marcus Aurelius; Dagboeken; boek 6, hoofdstuk 13)

Zie je wel jullie keizer zegt het zelf, stoïcijnen vermoorden het plezier in het leven. Alles wat leuk en prettig is moet met naargeestige gedachtes om zeep worden geholpen’.

Als u denkt dat Marcus dat bedoelt dan heeft u hem totaal verkeerd begrepen. Dat is zeker niet zijn intentie. Stoïcijnen willen uw plezier in een heerlijke zalmschotel met een glaasje wijn niet bederven, en het zijn ook geen monniken die u uw erotische genoegens willen ontzeggen. Hij noemt lekker eten, Falernische wijn en seks juist omdat hij er zelf ontzettend gek op was. Falernische wijn was destijds trouwens de duurste en meest exquise wijn die te koop was en daarmee waarschijnlijk de dagelijkse tafelwijn van onze keizer. Ook van seks was Marcus niet vies. Het schijnt dat zijn tent tijdens de langdurige veldtochten die hij moest voeren om de rijksgrenzen te beschermen regelmatig bezoek van aantrekkelijke concubines ontving.

Nee de stoïcijnen willen u niets ontzeggen, wat ze wel willen is dat u zich realiseert dat al die genietingen ethisch neutraal zijn. U mag ze best met mate najagen, maar moet zich er van bewust zijn dat ze voor een gelukkig en virtuoos leven niet werkelijk van belang zijn. Ze zijn neutraal, leuk en de moeite waard om na te streven, maar niet echt belangrijk. Waarschijnlijk noemt Marcus lekker eten en drinken en seks juist omdat hij van zichzelf weet dat hij er eigenlijk een beetje te verzot op is. Verlangens naar allerlei genietingen zijn prima, maar het mogen geen obsessies worden. Als uw verlangens een te grote rol in uw leven gaan spelen en misschien zelfs uw leven gaan beheersen dan veranderen volstrekt normale neigingen in vervelende passies. Passies die uw leven er niet beter op maken, maar juist verstieren. Dat laat een beetje stoïcijn zich natuurlijk niet gebeuren. In het geciteerde stukje herinnert Marcus zichzelf dan ook aan een stoïcijnse techniek om met ontspoorde verlangens om te gaan.

Bij deze techniek is het de bedoeling dat u zichzelf aan een ‘reality check’ onderwerpt. Wat is het nu echt waar u zo enorm naar verlangt? Ontleed het onderwerp van uw verlangen tot op het bot, tot waar het echt om draait. Is het nu nog steeds zo begerenswaardig? We hechten vaak veel waarde aan dingen die objectief bekeken helemaal niet zo bijzonder zijn en misschien zelfs walgelijk. Denk bijvoorbeeld aan de uit weekdieren gemaakte purperen kleurstof uit het citaat. Wat we van iets vinden staat vaak ver af van wat het werkelijk is. Zeker als het gaat om iets waar we gevoelens bij hebben. Veel van onze waardeoordelen zijn het gevolg van onbewust ingesleten gedachtenketens. U loopt langs een mooi meisje of een mooie jongen. U schrikt op en er gaat onmiddellijk een oude ingesleten gedachtenketen bij u van start. Uw reptielenbrein vertelt u: ‘Wat een stuk, daar wil ik wel mee naar bed!’ Uw seksuele verlangens worden gewekt op een moment en een plek waar u daar waarschijnlijk helemaal niets mee kunt. Die aantrekkelijke dame of heer heeft u uw gemoedsrust doen verliezen. Maar is het wel die schoonheid die u van uw stuk heeft gebracht?

Iedere indruk uit de buitenwereld wordt automatisch van een emotioneel oordeel voorzien. Dit oordeel noemden de stoïcijnen een pre-emotie. Om die pre-emotie kan niemand heen, maar het moment van de instemming met die pre-emotie is cruciaal voor de vraag of u bij de feiten kunt blijven of dat u uw emoties met u op de loop laat gaan. Met het geven van een waardeoordeel verlaat u de feitelijke situatie. U plakt een etiket op de externe wereld. Een etiket dat echter niets over die wereld zegt. Het zegt alleen iets over u en uw karakter. Het vertelt wat u van de werkelijkheid vindt, niet wat die echt is. Een stoïcijn probeert met een objectieve onpartijdige blik naar de werkelijkheid te kijken. Hij probeert zijn waardeoordeel even uit te stellen om de gelegenheid te krijgen om eerst eens goed naar de situatie te kijken. Het is dan ook goed om bij alles wat uw gemoedsrust lijkt te gaan verstoren, eerst even tot tien te tellen en een ‘reality check’ uit te voeren.

 

EEN STOÏCIJNS VIERSTAPPENPLAN TEGEN ANGST

 

Angst is misschien wel de vervelendste van alle negatieve emoties of passies zoals de stoïcijnen ze noemen. Het maakt dat je je rot voelt en zorgt er voor dat je niet meer goed kunt nadenken. Alles zie je negatief en door een donkere bril. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de stoïcijnen een heel arsenaal aan technieken tegen allerlei gradaties van bangheid hebben ontwikkeld. Technieken die zo succesvol bleken te zijn dat u ze tegenwoordig kunt terugvinden bij de mindfulness en cognitieve gedragstherapie. Wetenschappelijk onderzoek toont tegenwoordig aan dat de oude stoïcijnse methoden prima werken bij het tegengaan van zorgen en andere negatieve gedachten.

Angstgevoelens hebben betrekking op iets wat zich of in het heden, of in de toekomst of in zowel het heden als in de toekomst afspeelt. De stoïcijnen wijzen er op dat veel van onze angsten het gevolg zijn van onzorgvuldig denkwerk. Zeker als het om de dingen gaat waar we ons zorgen over maken hebben wij mensen de neiging om niet al te kritisch te zijn. We gaan maar al te makkelijk en snel uit van het slechtste scenario. En dat is uit evolutionair oogpunt helemaal niet zo verwonderlijk. De voorouders die onbezorgd en flierefluitend door het leven gingen liepen een aanzienlijke kans om in de maag van de lokale sabeltandtijger te eindigen. Zorgelijkheid en bangigheid geeft een evolutionair voordeel en is dus ingebakken geraakt in de menselijke aard. We zijn daardoor gek op slecht nieuws, hoe sensationeler en onwaarschijnlijker hoe beter.

Het is dan ook niet zo raar dat mensen verontrustend nieuws en zorgelijke gedachten doorgaans niet al te kritisch tegen het licht houden. Als we dat wel zouden doen zouden we er achter komen dat we helemaal niet zoveel weten over de toekomst. Al die vermeende aanwijzingen dat ons iets verschrikkelijks staat te wachten zijn bij nadere beschouwing heel wat minder realistisch dan we in eerste instantie dachten. Het is dus maar zeer de vraag of uw op de toekomst betrekking hebbende angsten wel reëel zijn. Het loont de moeite om voordat u zich weer eens overgeeft aan uw zorgen eerst even goed te kijken of u ook echt goede gronden hebt om bang te zijn. Als u eerlijk bent zult u moeten concluderen dat u regelmatig maar heel weinig gegronde redenen hebt om u ergens zorgen over te maken. Natuurlijk dingen gaan fout, maar nu u toch bezig bent eerlijk te zijn zult u moeten toegeven dat de werkelijkheid dikwijls beter uitpakt dan u verwacht had.

Deze rationele eerlijkheid betekent natuurlijk niet meteen dat u geen enkele reden tot ongerustheid meer hebt. Toch is het wel zo dat u zich op het moment dat u zich ongerust voelt doorgaans nog in redelijk comfortabele omstandigheden bevindt. U bent misschien wel bang om met Corona besmet te raken, maar op dit moment voelt u zich nog niet ziek. Of u bent bang om uw baan te verliezen, maar nu hebt u nog steeds werk. Of uw negatieve toekomstverwachtingen nu reëel zijn of niet in het heden hebt u waarschijnlijk geen reden om u rot te voelen. Op dit moment bent u gezond, hebt u geen pijn en wordt u geen onrecht aangedaan. Eigenlijk is er dus niets mis. Stoïcijnen raden u dan ook aan om zo veel mogelijk in het hier en nu te leven. Het heden is het enige moment in de enorme uitgestrektheid van de tijd waarin u werkelijk bestaat. Zonde van uw tijd om dat moment te verspillen aan allerlei angstgevoelens.

Om het makkelijker te maken hun angsten het hoofd te bieden ontwikkelden de stoïcijnen een stappenplan. Ze raden u aan om uw angstgevoelens in vier stappen aan te pakken.

Stap 1 Laat uw zorgen even voor wat ze zijn en richt u op het heden.

Stap 2 Bedenk hoe reëel uw zorgen werkelijk zijn.

Stap 3 Stel een plan de campagne op en kom in actie.

Stap 4 Stel de vraag wat uw angst u nu eigenlijk oplevert.

Bij de eerste stap moet u dus proberen te aarden, zoals dat tegenwoordig wordt gezegd. U moet zich bewust worden van het hier en nu. Daarvoor kunt u bijvoorbeeld de stoïcijnse ademmeditatie (pneuma meditatie) gebruiken, u richten op een voorwerp in de omgeving, op de geluiden die u hoort of één van de door de mindfulness aanbevolen technieken. Ook kunt u proberen uw angstgevoelens even uit te stellen tot een daar speciaal voor in het leven geroepen moment: het zorgenuurtje. Als u zichzelf met één van deze technieken terug hebt gebracht in het hier en nu bedenk dan of er op dit moment al iets mis is. Meestal is dat niet het geval, maar als u op dit moment al wel ziek bent, pijn hebt of op een andere manier wordt belemmerd kunt u gebruik maken van uw stoïcijnse beginselen en de daar aan verbonden technieken om met de vervelende situatie om te gaan. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de ‘premeditatio malorum’, de tegengiftechniek of de verdeel en heers methode. Als er in het heden niets vervelends aan de hand is, wordt het tijd voor de volgende stap.

Bij stap twee gaat u uw angsten concreet maken. Veel angstgevoelens zijn diffuus en niet helemaal duidelijk. Kijk daarom naar wat het echt is waar u bang voor bent. Maak het zo concreet en helder als u maar kunt. U bent bijvoorbeeld bang om ontslagen te worden en door geldgebrek uit uw huis gezet te worden, of u bent bang dat bij een bloedonderzoek een akelige ziekte bij u wordt geconstateerd. U hebt een heldere en duidelijk omschreven angst nodig om beter te kunnen onderzoeken of die angst terecht is of niet. Onderzoek of er serieuze aanwijzingen zijn dat uw negatieve toekomstverwachtingen ook echt zullen uitkomen. Wees daarbij zo eerlijk mogelijk en zoek ook naar aanwijzingen en bewijzen dat uw verwachtingen niet zullen uitkomen. Kijk naar uw ervaringen in vergelijkbare situaties. Ging het toen fout of viel het achteraf toch nog mee? De kans is groot dat u er zo achter komt dat uw angsten minder realistisch zijn dan u denkt.

Bij de derde stap gaat u vervolgens op zoek naar alternatieve uitkomsten van uw negatieve toekomstverwachtingen. U zoekt naar oplossingen en gedragsstrategieën om een meer gewenste uitkomst mogelijk te maken. Stel een ‘plan de campagne’ op en neem u voor om in actie te komen. Een actieplan biedt natuurlijk geen enkele garantie voor een gunstige uitkomst, maar alleen al het besef dat u een plan achter de hand hebt kan u helpen uw zorgen het hoofd te bieden. Stoïcijnen zijn nu eenmaal actief en niet passief. Ook als uw angst geen duidelijke handelingen mogelijk lijkt te maken, kunt u toch nog in actie komen. U kunt bij uzelf nagaan over welke eigenschappen u beschikt of zou moeten beschikken om de situatie te accepteren en op een waardige manier te doorstaan wat doorstaan moet worden.

Bedenk bij de vierde stap tenslotte bij uzelf wat het u oplevert om nu bang te zijn. Angst is een emotie die bedoeld is om u tot actie op te roepen. Als dat éénmaal bij stap drie gelukt is vervalt daarmee de reden om bang te zijn. U kunt uw angst bedanken en een begin maken met de uitvoering van uw actieplan. Mochten de zorgelijke gevoelens toch nog de kop op steken dan kunt u zichzelf verwijzen naar uw actieplan, of uw zorgen even uitstellen tot uw zorgenuurtje. Tijdens dit uurtje kunt u zo nodig uw problemen nog eens opnieuw doordenken en uw plan van aanpak aanpassen. Los van de vraag wat er uiteindelijk echt gaat gebeuren en wat u uiteindelijk gaat doen leveren uw angstgevoelens u waarschijnlijk helemaal niets op. U kunt uw zorgen beter laten voor wat ze zijn en overgaan tot de orde van de dag.

 

GELOOF DE OUDE STOÏCIJNEN NIET OP HUN BLAUWE OGEN

We leven in vreemde en verwarrende tijden. Tijden die veel van u en uw medemensen vragen. De drukte en stress van het moderne bestaan maakt dat veel mensen op zoek zijn naar bruikbare regels voor een prettiger en beter leven. De mensheid heeft nog nooit zoveel kennis gehad, toch is ons zicht op wat nodig is voor een goed en gelukkig leven gebrekkig. Op zoek naar bruikbare levenslessen grijpen we steeds meer terug op antieke wijsheid. Boeddha, Confucius, Lao-zi, Socrates, Augustinus en ook de oude stoïcijnen. Het stoïcisme is weer hot. Moderne boeken over de stoïcijnen gaan tegenwoordig als warme broodjes over de toonbank. Zo proberen we de uitdagingen die het moderne leven ons stelt het hoofd te bieden met ideeën uit oude teksten. Het is natuurlijk prachtig om in de geest te kunnen kijken van oude filosofen, of om te kunnen leren van de ervaringen van een Romeinse keizer als Marcus Aurelius. Hun woorden voelen, zelfs in de zoveelste moderne vertaling, waardevol. Ze lijken een diepe kwaliteit te bezitten. Zoals goede wijn of gerijpte kaas.

Eigenlijk is dit vreemd, want al hebben die antieke denkers ons best zinnige zaken te vertellen, al zijn hun introspectieve vermogens ontegenzeggelijk groot en al is het altijd een goed idee de geschiedenis van het denken te bestuderen, toch is het wonderlijk dat we fundamenteel richtinggevende suggesties aannemen van mannen, het zijn bijna nooit vrouwen, die leefden in volstrekt onvergelijkbare tijden, culturen en maatschappelijke verhoudingen. Van mannen die, als het gaat om de fundering van hun mens en wereldbeeld, een kennisniveau hadden dat slechts een fractie is van de kennis die vandaag de dag een middelbare scholier heeft. Evolutietheorie? Astronomie? Relativiteitstheorie? Kwantumfysica? Elektronica? Psychologie? Genetica? Neurologie? Die oude denkers hadden werkelijk geen idee waar dat allemaal over ging. Hun wereldbeeld was zeer onvolkomen en ook hun mensbeeld was alles behalve perfect.

Net als ik hebt u misschien toch de neiging om alles wat die oude stoïcijnse filosofen beweren voor zoete koek aan te nemen. Dat is niet verstandig en eigenlijk ook in strijd met het stoïcisme zelf. Sinds de oudheid heeft noch de wetenschap, noch de filosofie stilgezeten. Er zijn heel veel nieuwe inzichten die de moeite waard zijn om in de moderne stoïcijnse levenskunst opgenomen te worden. En dat moet ook. Stoïcisme is immers een levende filosofie die zelf de mogelijkheid van rationele aanpassingen en veranderingen open laat. Ook in de Oudheid was het al geen starre maar juist een heel bewegelijke traditie. Er is zelfs een oud stoïcijns gezegde over Zeno, de oprichter van de stoïcijnse school, dat zegt: ‘Zeno is onze vriend, maar de waarheid is een grotere vriend’.

In onze zoektocht naar wijsheid kunnen we dan ook niet domweg blijven leunen op de levenslessen van dode filosofen. Het stoïcisme verlangt dan ook van u dat u oude stoïcijnse ideeën kritisch toetst en dat u op eigen kracht probeert nieuwe, moderne wijsheden te formuleren. Moderne kennis en ervaring zouden daar dan dus de basis van moeten zijn.

Waarom zijn we dan toch nog zo gecharmeerd van die oude wijsgeren? Hoe kan het dat we zo veel waarde hechten aan hun inzichten bij onze pogingen om invulling te geven aan ons moderne leven? Hiervoor zijn vele redenen aan te wijzen. In de eerste plaats omdat die oude stoïcijnen de menselijke conditie op een aantal punten gewoon goed door hadden. Maar ook omdat we in onze nog maar zo kort geleden geseculariseerde samenleving op zoek zijn naar alternatieven voor predikant, preekstoel en Bijbel. Maar er speelt meer dan goede ideeën en religieuze verweesdheid. Dat we zo openstaan voor oude wijsheden heeft ook te maken met een aantal al te menselijke denkfouten. Denkfouten die u zoveel mogelijk zou moeten proberen te vermijden.

Allereerst natuurlijk de diepgevoelde romantische drogreden ‘argumentum ad antiquitatem’. Dit ‘beroep op de traditie’ stelt dat we oude wijsheden voor zoete koek moeten aannemen. Wat de oude filosofen beweren is per definitie goed. Ongeacht de vraag of ze inhoudelijk nog up to date zijn. Deze denkfout kan tot rare conclusies leiden. Zo was Zeno, de Griekse grondlegger van de stoïcijnse filosofie, er bijvoorbeeld van overtuigd dat de mens wordt geboren als een ‘tabula rasa’, een onbeschreven blad. Hij dacht destijds dat ieder mens volledig kneedbaar was en tot alles gevormd kon worden We weten inmiddels dat dit onzin is: uw persoonlijkheid en talent liggen voor een belangrijk deel al vast bij uw geboorte. Maar Zeno kon dat nog niet weten. En al zijn Zeno’s adviezen dan ruim tweeduizend jaar oud, ze worden daar niet kloppend van, zeker niet als ze gebaseerd zijn op onjuiste ideeën over hoe mens en samenleving in elkaar steken. U moet de oude filosofen dus altijd met een korreltje zout nemen en hun adviezen kritisch tegen het licht houden.

Dat betekent niet dat de oude teksten hun waarde verloren hebben. Er staat genoeg in dat zeer de moeite waard is. Maar niet alles wat de stoïcijnen schrijven is even waar. Sommige dingen zijn zelfs ronduit verwerpelijk. Zo stond de lhbt-gemeenschap in de Romeinse tijd niet al te hoog aangeschreven. De oudere Griekse stoa was op dat punt trouwens een stuk moderner dan de latere Romeinen. Dat neemt niet weg dat u, als de door ons zo bewonderde stoïcijnse keizer Marcus Aurelius trots schrijft dat hij toch maar mooi paal en perk heeft weten te stellen aan de homoseksuele activiteiten van Romeinse jongelingen, waarschijnlijk de neiging hebt om daar snel overheen te lezen. Een prachtig voorbeeld van wat de ‘confirmation bias’ wordt genoemd. De denkfout waarbij u bij de oude wijsgeren gezaghebbende formuleringen zoekt en ook vindt die passen bij inzichten die u al had. Pure zelfbevestiging waar u eigenlijk niet zo heel veel mee opschiet.

Een andere denkfout die samenhangt met onze waardering van oude wijsheden is de ‘human nature bias’. Dit is het populaire idee dat er zoiets als een ‘onveranderlijke menselijke natuur’ bestaat. Wie de leefregels van Boeddha, van de cynici of de stoïcijnen op zichzelf van toepassing acht, gaat er stilzwijgend vanuit dat de mens de afgelopen eeuwen niet echt veranderd is. En dat de psyche van de Nepalezen, Grieken en Romeinen die ruim tweeduizend jaar geleden leefden, gelijk is aan de psyche van een moderne mens. Dat is tot op zekere hoogte natuurlijk waar, want ja, mensen waren destijds biologisch niet anders dan tegenwoordig en hadden toen ook te maken met liefde, macht, tegenslag en dood. Maar de maatschappij en de manier van leven van de moderne mens is volstrekt onvergelijkbaar. Onze ideeën over de wereld zijn totaal anders. We leven anders, denken anders, voelen ons anders.

Dit alles maakt de oude stoïcijnse filosofen niet minder waardevol, maar u moet wel zien te voorkomen dat u zich kritiekloos door de klassieken laat meeslepen. Wijsheid zou dan een grabbelton worden waaruit je onmogelijk een samenhangend, betekenisvol verhaal over het goede leven kunt samenstellen. Het hedendaagse stoïcisme is anders dan het antieke stoïcisme. We hebben levenslessen nodig die passen bij onze eigen tijd. We hebben wijsheid nodig die gebaseerd is op kloppende, wetenschappelijke kennis over de wereld en de mens, in plaats van op achterhaalde mythische beelden. We leven in een tijdperk van ongekende economische, wetenschappelijke en culturele vooruitgang. Het moderne stoïcisme verwacht daarom van u dat u zelf nadenkt en op eigen kracht naar wijsheid op zoek gaat. Hoog tijd om het stoïcisme in een moderner en passender jasje te steken.