Emoties: onbelangrijk maar zeer gewenst

 Laten we eens aannemen dat er echt zoiets als een stoïcijnse wijze zou bestaan. Deze wijze zou dan volledig vrij en rationeel zijn. Hij zou zich nooit vergissen en alleen maar instemmen met ware proposities (uitspraken). Al zijn overtuigingen over de werkelijkheid zouden kloppen. Hierdoor zou hij ook perfect gelukkig zijn en door niets en niemand van zijn stuk kunnen worden gebracht. In zijn Handboekje zei  Epictetus het als volgt:

Mensen worden niet in verwarring gebracht door de gebeurtenissen zelf, maar door hun overtuigingen over die gebeurtenissen. Neem bijvoorbeeld de overtuiging dat de dood iets vreselijks is, want als dat zo zou zijn dan zou Socrates ook wel bang zijn geweest voor de dood. Wat verschrikkelijk is, is alleen de overtuiging dat de dood iets slechts is. Als u gestrest, verward of  verdrietig bent kunt u dus alleen u zelf de schuld geven, of eigenlijk uw overtuigingen. (Epictetus; Handboekje; hoofdstuk 5)

Onze stoïcijnse wijze zou net als Epictetus zeggen dat er is niets inherent verschrikkelijks is aan de dood. De dood is gewoon de dood en niets anders. Als de dood voor u iets verschrikkelijks lijkt dan komt dat doordat u op de één of andere manier de overtuiging hebt dat de dood iets goeds of slechts is. HIer maakt u een denkfout. De dood zelf is iets neutraals. Het is dus niet de dood zelf die slecht is, maar het is uw overtuiging die maakt dat u de dood verschrikkelijk vindt die niet klopt. U verbindt een waardeoordeel aan een situatie die niet normatief is. Waarde ligt alleen in uw virtuositeit en het verbinden van een waardeoordeel aan iets dat buiten de wereld van goed en kwaad ligt is een denkfout. Emoties zijn voor stoïcijnen dus denkfouten, het hechten van waarde aan iets wat geen werkelijke waarde heeft.

Maakt dit onze stoïcijnse wijze niet tot een soort monster? Als de dood niet slecht is, dan zou immers ook de dood van uw kind niet erg zijn. Onze stoïcijnse wijze zou niet eens treuren om de dood van zijn eigen kind? Dat is toch onmenselijk en zelfs monsterlijk? U zou de stoïcijnen kunnen verwijten dat ze iets normaals en zelfs nobels als het rouwen om de dood van een geliefde degenereren tot een denkfout.

De stoïcijnen verwerpen deze kritiek. Een stoïcijnse wijze zal emotieloos zijn omdat hij elke gebeurtenis goed zal beoordelen. Hij weet precies wat wel en wat geen waarde heeft. Vervelende emoties, of passies zoals zij ze noemen, zijn het gevolg van het hechten van waarde aan in wezen waardeloze zaken.  

Laten we nog even teruggaan naar het voorbeeld van de vertraagde trein. Het waardeoordeel dat de vertraging iets slechts is, is niet onvermijdelijk. U kunt zich prima een wereld voorstellen waarin het u niets uitmaakt of de trein op tijd op Schiphol arriveert of niet. Als u zich aan de vertraging ergert dan is het uw eigen oordeel dat die vertraging iets ergerlijks is die maakt dat u zich geagiteerd voelt. De wereld is zoals die is en uw toekomst is zoals die is. U heeft er in elk geval wat vertragingen op het spoor aangaat geen invloed op. De vertraging is een minuscuul stukje van het verloop van de wereldgeschiedenis. Een stukje waar u absoluut geen invloed op hebt. Als u van oordeel bent dat de vertraging een ramp is dan is het uw eigen overtuiging (waardeoordeel) die er een ramp van maakt; niet de vertraging zelf. U voegt aan een in wezen neutrale gebeurtenis een negatieve waarde toe die er helemaal niet aan vast zit. Met andere woorden u trekt een verkeerde emotionele conclusie uit de situatie. De conclusie die u zou moeten trekken is niets meer of minder dan dat het er op lijkt dat deze trein u niet op tijd op het vliegveld zal afzetten. Een simpele waardevrije feitelijke vaststelling. 

Toch voelt het raar om zo met een vervelende situatie om te gaan. De stoïcijn zeggen hier eigenlijk dat een emotie niets anders is dan een soort van overtuiging of geloof. Het geloof dat een bepaalde situatie goed of slecht is. Een geloof dat lichamelijke gevolgen heeft: een rood hoofd als u zich kwaad maakt, een akelig gevoel in uw maag als u bang wordt, tranen als u verdrietig bent. Maar dat neemt niet weg dat het nog steeds een oordeel over een gebeurtenis is. In zijn filosofische bloemlezing omschreef Stobaeus het stoïcijnse standpunt als volgt:

De stoïcijnen zeggen dat een passie een doorgeschoten impuls is die in strijd is met de rationaliteit, of ook wel dat het een geestesgesteldheid is die strijdig is met de natuur. Ze zeggen dat al onze emoties bestuurd worden door ons bewustzijn… De vier belangrijkste emoties zijn: verlangen en angst, en genot en pijn…. Als ze het in hun uitleg over passies over 'strijdig met de natuur' hebben dan bedoelen ze dat een passie een denkfout is, een verkeerde toepassing van de natuurlijke rationaliteit…. Mensen die door emoties overmand worden komen daar niet meer uit; zelfs niet als ze verteld of geleerd wordt dat hun passie het resultaat is van een fout oordeel. Ze worden volledig door de tirannie van hun passie gecontroleerd. (Stobaeus; Bloemlezing; boek 2.88 8-90)

De stoïcijnen onderscheiden dus vier hoofdemoties: Angst, Verlangen, Pijn en Genot. Angst is het geloof dat een toekomstige gebeurtenis slecht is en vermeden moet worden. Verlangen is het geloof dat iets in de toekomst goed is een nagejaagd moet worden. Pijn is het geloof dat een actuele situatie slecht is en beëindigd moet worden. Genot is het geloof dat een bestaande situatie goed is en behouden moet blijven. Alle andere soorten emoties vallen op de één of andere manier te herleiden tot deze vier basisemoties. Het zijn varianten op één van de basisemoties.

Al deze emoties hebben met elkaar gemeen dat het denkfouten zijn en dat er een tijdselement en een oordeelelement in zit. Het is opvallend dat de stoïcijnen lijken te beseffen dat eenmaal opgewekte passies niet zomaar weer verdwijnen. Het is blijkbaar niet genoeg om iemand die door emoties overmand is, uit te leggen dat hij een denkfout maakt. Hij zal daar niet minder emotioneel door worden. De stoïcijnen gebruiken het voorbeeld van een jaloerse echtgenoot (jaloezie valt onder de basisemotie pijn) die er achter komt dat zijn  vrouw vreemd gaat. Als hem wordt uitgelegd dat dit niet echt iets slechts is zal dat niet veel helpen bij het terugdringen van zijn brandende gevoelens van jaloezie en woede. Hij is volledig onderworpen aan de tirannie van zijn passies.

Op het eerste gezicht lijkt deze stoïcijnse emotieleer absurd. 'Emoties gaan toch over wat je voelt en hebben niets te maken met wat je denkt. Een emotie is een soort gevoel. Een gevoel dat soms onredelijk kan zijn, maar niettemin een gevoel. Iets wat je overkomt waar je verder niets aan kunt doen.' Stoïcijnen denken daar heel anders over en dat betekent dat ze vaak als gevoelloze robots worden weggezet. De stoïcijnen kunnen hier tegenin brengen dat op z'n minst een deel van onze emoties een waardeoordeel behelzen. Stel bijvoorbeeld dat Alex een hekel aan Ben heeft. Hij vindt Ben echt de meest akelige en irritante persoon ter wereld. Dat is toch niets anders dan dat Alex een nogal negatief waardeoordeel over Ben heeft? U kunt er niet omheen dat waardeoordelen een cruciaal onderdeel uitmaken van uw emoties. Maar de stoïcijnen laten het hier niet bij. Ze gaan nog een stap verder. Ze beweren immers niet alleen dat waardeoordelen een belangrijk onderdeel van uw emoties vormen, maar dat de emoties zelf een soort waardeoordelen zijn.

De meeste mensen denken dat emoties rationele oordelen in de weg staan. Iemand die overmand is door emoties kan niet goed meer nadenken. Zo denkt een stoïcijn echter niet. Emoties zijn niet iets dat door de ratio onderdrukt moet worden. Aan stoïcijnse emoties zit niets affectiefs, ze zijn volledig en voor de volle honderd procent waardeoordelen. Sterker nog het zijn niet alleen waardeoordelen, het zijn ook nog eens foutieve waardeoordelen. Een emotie heeft dus niets te maken met een oncontroleerbaar losgebroken gevoel dat los staat van de menselijke rede. Niet ieder verkeerd oordeel is een emotie, maar iedere emotie is wel een vals waardeoordeel. Ze zeggen daar wel bij dat als een emotie u eenmaal stevig in zijn greep heeft het welhaast onmogelijk is om die nog terug te draaien. De losgebroken hormonen die uw emoties regeren zijn niet meer terug te dringen. Ze overspoelen uw bloed en organen en zijn niet meer te controleren.

Voor de stoïcijnen liggen denkfouten dus altijd ten grondslag aan uw emoties. Verkeerde overtuigingen slepen u mee in  de maalstroom van uw passies. Een stoïcijn wil te allen tijde rationeel denken. Een leven in overeenstemming met de natuur is een leven waarbij u alleen juiste oordelen velt en juiste overtuigingen hebt. Alleen de stoïcijnse wijze is onfeilbaar in zijn oordelen, wat dus betekent dat alleen een wijze volkomen emotieloos is. 'Zie je wel!' Zult u nu uitroepen. 'Stoïcijnen proberen gevoelloze robots te worden. Dat stoïcisme is voor psychopaten en echt niets voor een mens van vlees en bloed.' Wacht nog even voor u het stoïcisme definitief de rug toekeert. Er zit nog een stoïcijns addertje verborgen onder het hoge en wel heel rationele gras.

Het addertje zit hem vooral in het woord emotie. We zagen eerder dat stoïcijnen het bestaan kenden van een soort emotionele reflex die ze een pre-emotie noemden. De schrik die u voelt als er in een donker steegje opeens iemand uit de schaduw achter u opduikt is een, ook in stoïcijnse ogen, onvermijdelijke emotionele reflex. Hier is niets mis mee. Het wordt pas problematisch op het moment dat u zich angstig blijft voelen op het moment dat de persoon in kwestie u haastig passeert. U hebt een foutief waardeoordeel geveld. De persoon is volkomen ongevaarlijk en het door u ervaren angstige gevoel is dan ook overbodig. Een dergelijk angstig gevoel is gebaseerd op een denkfout. Een emotionele reflex verandert pas in een echte emotie op het moment dat er een foutief waardeoordeel aan wordt verbonden. Let wel alleen de foute waardeoordelen leiden tot wat de stoïcijnen een emotie noemen. Dat betekent dat een correcte beoordeling van de situatie in stoïcijnse ogen nooit tot een echte emotie leidt. Stel dat onze steegsluiper niet zo onschuldig was maar een gewelddadige straatrover die het op uw portemonnee voorzien had. Uw angst zou dan terecht zijn geweest. Uw emotioneel waardeoordeel zou dan gewoon kloppen. Volgens de stoïcijnse terminologie zou u dan geen emotie voelen maar een correcte rationele analyse hebben gemaakt. Uw angst is dan niet langer een emotie maar een kloppende overtuiging.

Zo'n terminologie is natuurlijk heel onhandig. Het is een heel ander gebruik van het woord emotie dan tegenwoordig gebruikelijk is. Gelukkig gebruiken de stoïcijnen vooral het woord 'passie' waar ze een 'emotie' bedoelen. Het lijkt me een goed idee om voortaan het woord 'emotie' te reserveren voor een op een kloppende overtuiging gebaseerd gevoel. 'Passies' worden dan een op een fout waardeoordeel gebaseerd gevoel en 'passende gevoelens' worden dan op een goed waardeoordeel gebaseerde emoties. Je krijgt dan drie verschillende soorten emoties:

1. Pre-emoties; de onvermijdelijke emotionele reflexen.

2. Passende emoties; emoties die op een kloppend waardeoordeel zijn gebaseerd.

3. Passies; emoties die op een foutief waardeoordeel zijn gebaseerd.

Het zijn de passies die zoveel mogelijk vermeden moeten worden. Dit zijn in wezen overbodige gevoelens die u het leven onnodig moeilijk maken. De op kloppende overtuigingen gebaseerde emoties zijn daarentegen volkomen terecht en kunnen u helpen de situatie te doorstaan. Dat betekent dat alle menselijke gevoelens, en dus ook de vervelende, onder de juiste omstandigheden een passende en dus gewenste emotie kunnen vormen. Dit soort gevoelens worden door de stoïcijnen 'eupatheiae' genoemd. Hieronder vallen in elk geval alle prettige emoties, maar dus ook rationele onprettige gevoelens. Stoïcijnen willen echter vooral dat u prettige gevoelens zoveel mogelijk stimuleert. Ze willen dat u een zo  goed en gelukkig mogelijk leven leidt. Het idee dat stoïcijnen gevoelloze robots van u zouden willen maken klopt dan ook van geen kant. In de volgende blog zullen we daarom wat dieper ingaan op de stoïcijnse 'eudaimonia'.