zaterdag 16 juli 2022

11.3 Gebrekkig maar werkbaar

 Ons beeld van de werkelijkheid is voorzichtig uitgedrukt dus wat wankel. De stoïcijnen waren zich hier min of meer van bewust. Ze wisten echter ook dat deze door zowel onze zintuigen als hersenen gemanipuleerde ervaringen de enige manier zijn waarop het ‘hegemonikon’ (zelfbewustzijn) zich bewust kan zijn van de werkelijkheid. Ze gaan er dan ook vanuit dat een mens zich door een combinatie van de indrukken van de zintuigen en een goed gebruik van zijn denkvermogen een realistisch beeld van de werkelijkheid kan vormen. Dat beeld zal niet altijd kloppen en nieuwe gebeurtenissen zullen regelmatig een ander licht op de situatie werpen, maar dat neemt niet weg dat een goed werkend ‘hegemonikon’ tot een aannemelijk en werkbaar beeld van de buitenwereld kan komen. Het is trouwens helemaal niet zo gek om er vanuit te gaan dat we een adequaat idee hebben van de wereld buiten ons. Wij zijn tenslotte aan dezelfde natuurwetten onderworpen als die wereld. Als ons beeld niet redelijk zou kloppen zouden we allang zijn uitgestorven. Wie niet in staat is een aanstormende sabeltandtijger te onderscheiden van een wegvluchtend hert is nu eenmaal gedoemd het loodje te leggen.

Om wat meer grip op het zojuist beschreven proces te krijgen kunnen we het hele proces van zintuiglijke waarnemingen en manipulatie van die waarnemingen door de hersenen in vier fases verdelen:

  1. In de eerste fase komen de zintuiglijke waarneming van een voorwerp of een gebeurtenis in onze hersenen binnen.

  2. In de tweede fase worden die waarnemingen door ons reptielenbrein gewogen en wordt er onbewust en vol automatisch een pre-emotie aan verbonden.

  3. In de derde fase dringt de informatie ook door tot onze hersenschors, de plek waar ons denkvermogen en ‘hegemonikon’ zetelt.

  4. In de vierde en laatste fase beslist dit centrum van zelfbewustzijn of we willen instemmen met de waarneming en de daaraan door ons reptielenbrein verbonden pre-emotie. We kunnen ermee instemmen, het verwerpen of zelfs het oordeel opschorten.

De eerste drie fases zijn volledig automatisch en kunnen door ons niet of nauwelijks beïnvloed worden. De vierde fase ligt wel in onze macht, hier kunnen we beslissen of beeld en emotie lijken te kloppen. Voor de stoïcijnen is het geven van een ‘juist oordeel’ dus essentieel om een goed beeld van de werkelijkheid te kunnen krijgen. Tegelijkertijd is het duidelijk dat we ons er doorgaans helemaal niet van bewust zijn dat we vol automatisch aan iedere ervaring uit de buitenwereld een emotie verbinden. Toch is het juist de vraag of het om een gepaste emotie gaat die bepaalt of we ons gelukkig of ellendig voelen en of we op een wijze of domme manier op een gebeurtenis reageren. Door dingen en gebeurtenissen juist te beoordelen kunnen we ons een heleboel onnodige ellende besparen. Het volgende voorbeeld kan dit wat verduidelijken.

Wandelend naar uw werk krijgt u op een zebrapad geen voorrang van een voorbij razend scooter. U schrikt en in een reflex springt u nog net op tijd opzij. Maar daar blijft het niet bij uw reptielenbrein overspoelt u onmiddellijk met de emoties angst en verontwaardiging. Misschien waagt u het er zelfs op om de haastige scooterbestuurder een paar scheldwoorden na te schreeuwen. Uw hartslag en bloeddruk gaan omhoog en de adrenaline zorgt voor een vecht- of vlucht reactie. Dit is een schoolvoorbeeld van wat de stoïcijnen een negatieve emotie of passie noemen. Misschien voelt u zich daardoor de rest van de dag wel narrig. De eerste schrik en reflex waren terecht en goed, misschien zelfs levensreddend, maar de latere instemming met de gedachte dat u iets angstigs en uw boosheid waardigs is overkomen is dat niet. Als u in het vierde stadium tot het juiste oordeel was gekomen, dat het hier om iets dat buiten uw invloedssfeer ligt gaat, dan was u die negatieve emotie wellicht bespaard gebleven en was de rest van uw dag een stuk prettiger verlopen.

Uit dit triviale voorbeeldje blijkt hoe belangrijk het is om in het vierde stadium een juist oordeel te geven. Dat geldt helemaal als het om belangrijkere zaken gaat zoals ontslag, slecht nieuws van uw arts of het overlijden van een dierbare. Ik vermoed dat de gemiddelde lezer nu onmiddellijk begint te steigeren en verontwaardigd uitroept: “het stoïcisme wil me toch zeker niet verbieden om verdrietig te zijn als een van mijn dierbaren iets overkomt. Als het echt zo’n kille en harteloze filosofie is dan is het absoluut niets voor mij. Eigenlijk denk ik zelfs dat het dan hooguit een geschikte filosofie voor psychopaten is”. Toch zijn de stoïcijnen van oordeel dat zoiets kleins als een wat te haastige scooterbestuurder en het overlijden van een dierbare in principe onder dezelfde categorie vallen. In beide gevallen is het oordeel dat u iets slechts is overkomen volgens de stoïcijnen onjuist. Het gaat om iets waar uw ‘hegemonikon’ geen invloed op heeft dus mag het voor de gemoedsrust van een stoïcijn geen verschil maken. Dat lijkt misschien wel onmenselijk en voor een normaal mens zeker onhaalbaar. Toch wil ik u vragen geduld te hebben en dit boek niet onmiddellijk in de openhaard te laten belanden. De stoïcijnen waren allesbehalve kil en harteloos. Integendeel als u door blijft lezen zult u merken dat liefde en het koesteren van warme gevoelens voor uw naasten een belangrijke rol spelen in de stoïcijnse filosofie. Voorlopig zou het al een enorme vooruitgang zijn als u het voor elkaar zou kunnen krijgen dat kleine en triviale dingen en gebeurtenissen u niet meteen uit uw evenwicht brengen. Het gaat daarbij natuurlijk om de minder intense negatieve emoties, maar het zou toch al plezierig zijn om daar wat minder last van te hebben.

Het menselijk oordeelsvermogen speelt dus een zeer belangrijke rol in het lesprogramma van een leerling stoïcijn. Het gaat erom er altijd en overal op te letten dat u zich niet door een indruk van wat er buiten u gebeurt laat meeslepen. U moet constant ‘mindful’ zijn en u bewust zijn van de manier waarop u de dingen en gebeurtenissen beoordeelt. Op deze manier kunt u voor uzelf een soort innerlijk kasteel bouwen. Een veilige plek waar u zich kunt terugtrekken uit de hectiek van de wereld om u heen en de daarbij horende emoties. Om dat mogelijk te maken moet u leren u heel sterk bewust te worden van de dingen buiten uw kasteelmuren.


Geen opmerkingen:

Een reactie posten