21.1 Eerste hulp bij eerzucht en faalangst

 LES 21

EERSTE HULP BIJ PASSIES

21.1 Eerste hulp bij eerzucht en faalangst

De stoïcijnen denken dat de meeste mensen ongelukkig zijn omdat ze niet goed weten wat echt belangrijk en waardevol is. Ze brengen hun dagen door met het najagen van dingen waar ze ten onrechte van denken dat ze belangrijk zijn voor hun geluk. Het is juist vaak het najagen van die dingen dat de voornaamste oorzaak is van hun ellende. Het verlangen gezien te worden is daarbij zeker niet de minste bron van stress. Net als woede valt ook eerzucht, of het verlangen naar bekendheid en populariteit, onder de grotere groep emoties van de begeerte. Zoals u zich zult herinneren is de begeerte één van de vier B’s. De onwenselijke passies van de Bedroefdheid, Bangheid, Blijheid en Begeerte.

Het lijkt tegenwoordig wel een epidemie, die hedendaagse zucht naar zichtbaarheid. Je hoeft niet per se iets te kunnen, het gaat er gewoon om dat anderen je kennen en leuk vinden. Bijvoorbeeld op YouTube, Facebook, Instagram of televisie. Hoe meer ‘likes’ je weet te verzamelen, hoe beter je je voelt. Het gaat bij deze emotie niet alleen om het streven naar internationale of nationale bekendheid, ook de drang om populair te zijn binnen de eigen vriendenkring valt hier onder. Zelfs de mensen die niet actief op zoek zijn naar hun ‘moment of fame’ in de media, streven toch nog naar populariteit binnen hun eigen vriendenkring en verlangen daarnaast ook nog eens naar erkenning via hun werk.

Ze denken dat dit soort roem, in de ruimste zin van het woord, hen gelukkig zal maken. Ook deze eerzucht vindt zijn biologische oorsprong weer in het reptielenbrein. Voor uw overleven is het belangrijk om een gewaardeerd lid van uw stam te zijn. Hoe populairder en machtiger u bent, hoe groter de kans dat anderen u helpen als het even tegen zit. Een heel natuurlijke en sociale emotie, die volgens de stoïcijnen toch een voorname bron van ongemak en negatieve gevoelens kan worden. Zelfs het simpelweg populair blijven binnen uw eigen vriendenkring kost heel wat energie. U moet op feestjes verschijnen, complimentjes maken, doen alsof u lelijke dingen mooi vindt, op het juiste moment berichtjes of facebook liken en al de activiteiten van uw vrienden op de voet blijven volgen. Kortom, een heel gedoe dat u heel wat van uw vrijheid en energie kost. En dan gaat het alleen nog maar om uw populariteit bij uw directe vrienden, om lokale of nationale bekendheid te verwerven moeten er nog veel meer inspanningen worden verricht.

Een stoïcijn maakt zich niet druk om zijn sociale status. Dat scheelt een hoop frustraties en levert een heleboel extra vrijheid op. Epictetus zei het zo:

“Wat betaal je voor een krop sla. Een euro? Denk niet dat je niets hebt als iemand anders een euro betaalt en daar een krop sla voor krijgt terwijl jij die euro niet betaalt en geen sla krijgt. Hij heeft zijn krop sla, maar jij hebt een euro. Zo is het ook met populariteit. Je bent niet uitgenodigd voor een feestje? Natuurlijk niet: je hebt de prijs niet betaald die je daarvoor moet betalen. De uitnodiging wordt verkocht voor complimentjes en attenties. Betaal de prijs als je daar beter van wordt. Je bent onverzadigbaar en dom als je de prijs niet wilt betalen en toch wilt worden uitgenodigd.” (Epictetus; Handboekje 25)

Stoïcijnen hechten aan hun vrijheid en zijn erg terughoudend met het betalen van de prijs voor wat doorgaans als goede sociale contacten wordt aangemerkt. Door die prijs niet te betalen hoeft u de inspanningen die populariteit vereist niet te maken, en tegelijkertijd bespaart u zich de frustraties van het ondanks al die inspanningen niet uitgenodigd worden. Populariteit is afhankelijk van de reactie van anderen. Als u sociale status najaagt, geeft u zich over aan de anderen. U levert uw welzijn en uw geluksgevoel uit aan de instemming van mensen waar u geen grip op hebt. Epictetus formuleert het zo:

“Je bent de slaaf van degenen die de macht hebben om je te geven of ontnemen wat je wel of niet wil. Wie vrij wil zijn, moet dus niets verlangen wat in de macht van een ander ligt, anders word je onvermijdelijk zijn slaaf.” (Epictetus; Handboekje 14)

Als u met andere mensen in contact komt moet u, om te voorkomen dat u iemands slaaf wordt, dus oppassen dat u geen belang gaat hechten aan wat die anderen over u denken. Of ze u nu leuk vinden of een hekel aan u hebben, moet u volkomen koud laten. Epictetus raadt u aan om u niet te verdedigen als u wordt aangevallen en in uw vuistje te lachen als iemand u prijst. Pas wel op dat u niet laat merken dat hun mening u niet interesseert. Dat zou door de anderen best wel eens als een belediging kunnen worden opgevat en het is nu ook weer niet uw bedoeling anderen te beledigen. Pas ook op dat u niet te arrogant wordt. Dat u niet probeert om populair te worden betekent niet dat u de kritiek van andere verstandige mensen zonder meer naast u neer kunt leggen. De publieke opinie heeft de wijsheid zeker niet in pacht, maar het is nog maar de vraag of u dat zelf wel hebt. Als iemand waar u respect voor hebt u waarschuwt of bekritiseert is het alleen maar verstandig om aandacht aan hem te schenken.

Ook keizer Marcus Aurelius vindt dat het zinloos is om je druk te maken over wat anderen van je denken. Hij zei het zo:

“Hoeveel tijd win je niet als je niet let op wat je omgeving doet, denkt of zegt, maar je er alleen op toelegt dat wat jezelf doet rechtvaardig en virtuoos is.” (Marcus Aurelius; Dagboeken IV-18)

Door u te beperken tot uw eigen gedrag en ervoor te zorgen dat dat gedrag virtuoos is, voorkomt u de stress van het alsmaar proberen bij anderen in de gunst te komen of te blijven. Daar komt nog eens bij dat u nauwelijks invloed hebt op wat anderen over u denken. U kunt nog zo uw best doen om aardig en leuk gevonden te worden, maar uiteindelijk beslissen die anderen er toch zelf over of ze u wel of niet mogen. Het enige waar u wel echte invloed op hebt is op uw eigen gedrag. Zorg er dus gewoon voor dat u de dingen doet waarvan u zelf vindt dat ze goed en virtuoos zijn en laat de mening van anderen aan hen over.

Het stoïcijnse advies om de mening van anderen te negeren is niet makkelijk. Waarschijnlijk doet u uw hele leven al uw best om bij andere mensen in de smaak te vallen en te blijven vallen. Zoals we zagen heeft de neiging om dat te doen een natuurlijke oorsprong, maar het is wel een bron van veel stress en frustratie. Maar niet alleen uw populariteitsdrang heeft een natuurlijke oorsprong, ook uw denkvermogen is natuurlijk. Ook uw vermogen om die neiging met behulp van de rede onder controle te houden is dus natuurlijk en bovendien noodzakelijk om een virtuoos leven te kunnen leiden. Als dat betekent dat uw sociale netwerk wat minder gevuld raakt, dan zij dat zo.

Om de waardering van anderen te winnen moet u zich conformeren aan hun waarden en aan hun ideeën over een goed leven. Het is maar de vraag of hun ideeën wel met die van u overeenstemmen. U moet zich net zo gedragen, net zo kleden en dezelfde dingen leuk en niet leuk vinden als die anderen. Zeden en gewoonten, gangbare omgangsvormen, goede manieren en etiquette zijn in de ogen van stoïcijnen allemaal zinloze en betekenisloze conventies. Ze verschillen in de tijd en cultuur en zijn allesbehalve rationeel, maar zijn daarom niet minder dwingend. Dwingende regeltjes die dikwijls leiden tot een vervelende en knellende groepsdwang. Zo werd het schudden van handen hier vroeger als onbeschaafd en kleinburgerlijk aangemerkt, totdat het op een gegeven moment de algemene regel werd. Tegenwoordig ziet de rechter het zelfs als een geldige ontslaggrond als mensen geen handen willen schudden want dat zou gelden als een teken van disrespect. Sinds wanneer zijn conventies heilig en rationeel? De meeste van onze zeden en gewoontes zijn volkomen onzinnig.

Voor een rechter zijn ze misschien belangrijk maar voor een stoïcijn in elk geval niet. Preoccupatie met goede manieren is kenmerkend voor kleinzieligheid. Toch beseffen ook stoïcijnen dat leven en samenleven niet goed mogelijk zijn zonder onze nogal willekeurige omgangsvormen. Het zijn maatschappelijke feiten waar rekening mee moet worden gehouden als je deel wilt blijven uitmaken van een samenleving. In tegenstelling tot hun inspiratiebron, de anti burgerlijke hippies van de cynici aanvaarden stoïcijnen goede manieren als een soms zinvol smeermiddel noodzakelijk voor een goede verstandhouding. De conventies van de goede manieren moeten zo nu en dan tegen wil en dank geaccepteerd worden. Toch moet niet vergeten worden dat het in wezen niets anders is dan irrationele groepsdwang die zelfs tot uitsluitingen en uitstoting uit de maatschappij kan leiden. Een stoïcijn moet kiezen tussen weglopen of meedoen op grond van niet meer dan het hypothetische imperatief dat wie niet eenzaam wil zijn zich tot op zekere hoogte aan de gangbare zeden en gewoonten moet houden. Neem er in elk geval af en toe afstand van, al hoeft dat niet altijd duidelijk te blijken. Blijf ervan doordrongen dat ‘goede manieren’ nooit meer zijn dan willekeurige maatschappelijke feiten. Hoe verder u het stoïcijnse pad betreedt, hoe onwaarschijnlijker het wordt dat het gangbare beeld van een geslaagd en succesvol leven met het uwe overeenstemt. Als u probeert om bij de ‘gewone’ mensen in de smaak te vallen door te leven op een manier die aan hun voorwaarden voldoet, zult u er zeker niet in slagen om ook een gelukkig en virtuoos leven te leiden.

Een ander veel voorkomend nadelig gevolg van het te veel waarde hechten aan andermans oordeel is de emotie faalangst. Mensen die hier aan lijden zijn bang voor de sociale vernedering en afkeuring als ze niet slagen in een project dat ze als moeilijk en uitdagend beschouwen. Ze vrezen niet aan de verwachtingen van anderen te kunnen voldoen. Dit maakt dat ze de neiging hebben om altijd aan de veilige kant te blijven en alleen maar nieuwe dingen te ondernemen waar ze vrij zeker van zijn dat ze ze kunnen volbrengen. Door niet langer populair en geliefd te willen zijn bij anderen, durft u veel sneller het risico van een mislukking te nemen. U durft makkelijker een uitdaging aan te nemen en bent niet langer bang dat het ook fout kan gaan. De oefening van de ‘premeditatio malorum’ heeft u tenslotte al voorbereid op een mogelijke mislukking van uw plannen. Misschien heeft u tijdens deze oefening al een ontsnappingsplan voorbereid voor het geval dat het allemaal gruwelijk misloopt.

Als stoïcijn vindt u het trouwens helemaal niet erg als er eens iets mis gaat. Het gaat er tenslotte voor een stoïcijn alleen om dat u weet dat u uw uiterste best gedaan hebt. Met de oefening van het internaliseren van uw doelen heeft u immers geleerd er alleen naar te streven om uw best te doen. Dat is echt uw enige bedoeling en ook het enige dat u zelf in de hand hebt en volkomen zelfstandig kunt beheersen. Al het overige dus ook de vraag of uw plan wel of niet slaagt, ligt buiten uw invloed en is dus onbelangrijk.

Net als bij eerzucht gaat het bij faalangst dus om het onterechte belang dat u hecht aan de mening van anderen. Gek genoeg kan het niet langer streven naar de instemming van uw omgeving juist het onbedoelde gevolg hebben dat anderen u gaan waarderen. U komt zelfverzekerd en vastberaden over en durft berekende risico’s te nemen. Dergelijke eigenschappen willen door andere mensen nog wel eens bewonderd worden. Alleen iemand die ‘helemaal zichzelf is’ en zelfbewust zijn zelf gekozen doelen nastreeft durft het immers aan om de algemene opinie te negeren.

Het is u mogelijk opgevallen dat ‘faalangst’ eigenlijk net zo goed onder de B van ‘Boosheid’ zou kunnen vallen en dus niet bij de begeerte naar populariteit behandeld hoort te worden. Voor de stoïcijnen zijn alle passies eigenlijk één: het is de irrationele reactie op een gebeurtenis. De indeling van de vier B’s heeft vooral een didactische waarde. U zult dan ook in het vervolg van deze les merken dat de vier B’s zo hier en daar wat door elkaar heen zullen gaan lopen. Dat is in dit stadium van de cursus helemaal niet erg. Uw stoïcijnse praktijk moet nu zo langzaam maar zeker een geheel gaan vormen.