In de vorige blog heb ik u een nogal pessimistische toekomst voorgehouden. Tegelijkertijd maakte ik de misschien wel wat arrogante en gewaagde opmerking dat het stoïcisme u zou kunnen helpen om daar beter mee om te gaan. Deze filosofie zou technieken kennen die u kunnen voorbereiden op het ergste, en ze zou u bovendien ook nog kunnen leren hoe u kunt proberen één en ander te verzachten door beter met anderen samen te werken. Die apocalyptische voorstelling van zaken roept natuurlijk de vraag op, wat dan wel die beroemde stoïcijnse technieken zijn.
De zogenaamde ‘premaeditatio malorum’ is dan misschien wel de bekendste stoïcijnse techniek. In deze oefening gaat het erom dat u zich voorbereid op toekomstige tegenslagen en ongelukken door u regelmatig en zo levendig mogelijk voor te stellen dat u iets vervelends overkomt. Daarmee kunt u er voor zorgen dat u niet volkomen verrast wordt door de ongelukkige gebeurtenis. Bovendien kunt u dan alvast een strategie verzinnen om met de ellende om te gaan. De stoïcijnen gaan behoorlijk ver met deze techniek. Luister maar naar wat Epictetus er over te zeggen heeft:
‘Als je je vrouw of je kind kust, bedenk dan dat je een mens kust. Want als ze dan sterven zul je niet zo in verwarring worden gebracht.’ (Epictetus; Handboekje; hoofdstuk 3)
Dat is behoorlijk hard en zelfs schokkend, niet waar. Het komt liefdeloos en koud over om iedere keer als u uw geliefden omhelst aan hun sterfelijkheid te moeten denken. Epictetus hield van shockeren en maakte daar ruimschoots gebruik van tijdens zijn lessen. Dat lijkt hem met deze uitspraak aardig gelukt te zijn. Als ik hoop dat u het stoïcisme als een serieuze optie voor een levensfilosofie gaat beschouwen dan vraagt een dergelijke uitspraak om een verklaring.
In de eerste plaats is het gewoon goed om uw eigen sterfelijkheid en die van anderen onder ogen te zien. Uw leven leiden alsof er nooit een einde aan kan komen is ronduit dom en leidt ertoe dat u het grootste deel van uw korte en kostbare levensspanne verdroomt, of aan onbelangrijke futiliteiten besteedt. Maar zo makkelijk is het niet om de sterfelijkheid van uw geliefden te accepteren. En dat geldt des te meer voor uw eigen sterfelijkheid. Om dat voor elkaar te krijgen moet u regelmatig een mogelijk verlies onder ogen zien. Epictetus wist dat en adviseerde zijn leerlingen dan ook om dagelijks even stil te staan bij de menselijke conditie. Door dat te doen kunt u de schok van een verlies natuurlijk niet voorkomen, maar wat u wel kunt is de klap wat verzachten doordat het noodlot u niet geheel onvoorbereid treft.
Het is niet genoeg om bij iedere omhelzing van een geliefde in uw hoofd te zeggen: ‘ik weet dat je sterfelijk bent’. De premeditatie vereist dat u zich intens en levendig inbeeldt wat er gaat gebeuren als uw geliefde sterft. U moet u er helemaal in onderdompelen en in uw gedachten zien, horen en voelen hoe het is als uw geliefde komt te overlijden. Dat is geen klein bier, ik weet het. Maar het stoïcisme is nu eenmaal een serieuze levensfilosofie en geen gezellig hobby om uw tijd op een intelligente en aangename manier door te komen.
De ‘premaeditatio malorum’ bereidt u voor op wat er fout zou kunnen gaan. Als uw pessimistische voorbereidingen zich uiteindelijk niet realiseren dan is dat natuurlijk mooi meegenomen. Maar het kan nooit kwaad om er toch klaar voor te zijn. En wat de dood betreft, daar wordt u sowieso mee geconfronteerd. Het is de vraag wanneer, maar u zult het hoe dan ook meemaken in wat voor vorm dan ook.
In de hedendaagse psychotherapie wordt gebruikt gemaakt van een soortgelijke techniek. Er worden allerlei wetenschappelijk bewezen exposure therapieën gebruikt om PTSS en fobieën te behandelen en ook wordt deze techniek gebruikt om mensen met een stressvol beroep voor te bereiden op te verwachten moeilijke omstandigheden. UIt onderzoek blijkt dat uw angsten afnemen door u in uw fantasie regelmatig bloot te stellen aan akelige gebeurtenissen. De aan mensen eigen techniek om negatieve gedachten zoveel mogelijk te vermijden blijkt juist een averechtse uitwerking te hebben.
U kunt uzelf met de ‘premaeditatio malorum’ een gedragspatroon aanwennen om onder de getrainde traumatische omstandigheden rustig en vastberaden te handelen. Het helpt u om voorbereid te zijn op traumatische omstandigheden. Door voorbereid te zijn helpt u niet alleen uzelf maar kunt u ook meer betekenen voor de mensen in uw omgeving.
Deze stoïcijnse techniek is niet geheel zonder gevaar, en ik moet toegeven dat ook uw schrijver gevoelig is voor dit gevaar. Door al dat doemdenken loopt u het reële risico dat u uzelf allerlei angsten aanpraat en een rasechte pessimist wordt. Verlammende angsten en depressies liggen daarbij op de loer. Het glas is altijd half leeg in plaats van half vol. Het zijn uw karakter en sociale omgeving die uw gevoeligheid voor dit gevaar bepalen. Er is een goede en een slechte manier om deze premeditatie techniek toe te passen. Lange termijn planning, strategisch denken en een goede risico analyse zijn essentieel om toekomstige crises het hoofd te kunnen bieden. Probeer dan ook zo realistisch mogelijk te zijn, maar overdrijf niet.
Ook de stoïcijnen waren zich bewust van het gevaar dat deze techniek u juist angstiger in plaats van rustiger kan maken. Epictetus raadt u daarom aan om niet meteen in het diepe te springen, maar voorzichtig te beginnen. Hij zegt dat u met kleine onbelangrijke dingetjes moet beginnen. Als u bijvoorbeeld gek bent op een bepaalde mok, bedenk u dan dat die mok breekbaar is. Realiseer u iedere keer als u uit die mok drinkt dat hij van aardewerk is gemaakt en dat een klein duwtje voldoende is om hem op de grond in stukken te laten vallen. Het bij uzelf opzeggen van een spreuk over de breekbaarheid van uw geliefde mok is ook hier weer niet genoeg. U moet u zo levendig mogelijk voorstellen hoe het is als uw mok in stukken op de vloer ligt. U moet ook echt proberen te voelen wat het verlies met u doet. Dit heeft als bijkomend voordeel dat u voortaan waarschijnlijk voorzichtiger met uw lievelings mok omgaat en dat u hem juist extra waardeert. Het is niet langer vanzelfsprekend dat u eruit kunt drinken. Dat maakt dat u er meer van geniet zolang dat nog kan.
Als u eenmaal gewend bent de oefening bij kleine dingen toe te passen kunt u overstappen op iets groters. Epictetus gebruikt het voorbeeld van een bezoek aan het badhuis. In zijn tijd had een badhuis meer iets weg van een kruising tussen een zwembad, sportschool en wellness centrum. Het was echt een plek om tot rust te komen en je vrienden te ontmoeten. Epictetus raadt zijn leerlingen aan om zich voor te stellen wat er zoal in een badhuis kan gebeuren. Er zijn mensen die duwen of voordringen in de rij voor de kassa, eenmaal binnen kan er in de kleedkamer een groep tieners zijn die luidruchtig aan het dollen zijn, in het bad zijn er weer anderen die met water spatten en tot overmaat van ramp kan iemand uw spullen stelen. Als u zich dat allemaal zo levendig mogelijk voorstelt maakt u de kans kleiner dat u kwaad wordt als één van die dingen ook echt gebeurt. Bedenk daarnaast ook dat u niet alleen naar het badhuis ging om een leuke tijd te hebben, maar ook om u rustig en virtuoos te gedragen. Bij alles wat u onderneemt moet het behouden van uw virtuositeit uw belangrijkste doel worden.
Door zo stapje voor stapje van totaal onbelangrijke tegenslagen naar steeds ernstigere gebeurtenissen op te klimmen willen de stoïcijnen u voorbereiden op een serieuze crisis. Ze weten ook wel dat hun methode niet perfect is en dat het onwaarschijnlijk is dat u ooit volledig immuun zult worden voor tegenslagen. Maar dat hoeft ook niet. Het is al een goed begin als u minder snel overstuur raakt bij de kleinere tegenslagen. De techniek van de ‘premaeditatio malorum’ kan u daarbij van dienst zijn. Hoop op het beste, maar bereid u voor op het ergste.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten