‘Carpe diem quam minimum credulo postero’ pluk de dag en reken zo min mogelijk op morgen, een beroemd citaat van de Romeinse dichter Horatius dat zomaar het motto van de stoïcijnen geweest had kunnen zijn. Morgen kunt u wel dood zijn, geniet daarom van wat u nu hebt. Niet geheel toevallig trouwens want Horatius liet zich inderdaad inspireren door de twee belangrijkste filosofische scholen van zijn tijd: de stoïcijnen en de epicuristen. Zowel de stoïcijnen als de epicuristen gebruikten een meditatietechniek waarbij de aandacht werd gericht op voorbije generaties. Daarbij moest gedacht worden aan al de dingen waar de overleden voorgangers zich druk om hadden gemaakt, al de dingen die ze nastreefden. Wat was daar nu nog van over? Hoe onbelangrijk en onbeduidend zijn al die dingen nu? Net zo onbelangrijk als de dingen waar we ons vandaag zo druk om maken over een paar eeuw, een paar jaar of misschien wel een paar dagen zullen zijn. Dergelijke contemplaties moesten de leerling filosoof er aan herinneren dat er maar één moment bestaat waarop zijn leven zich afspeelt. Namelijk het hier en nu. Marcus Aurelius zei het zo:
“Voor het ‘hegemonikon’ [zelfbewustzijn] zijn alle dingen die niet tot zijn werkterrein behoren, één pot nat. Maar alles wat wel tot zijn werkterrein behoort, beheerst hij en dan nog houdt hij zich alleen bezig met wat zich daarvan in het heden voordoet. Immers, wat nog komen moet en wat reeds voorbij is, is voor het ‘hegemonikon’ zonder betekenis.” (Marcus Aurelius, Dagboeken; Boek 6-32)
Het verleden en de toekomst zijn onbelangrijk. Aan het een kunnen we niets meer veranderen en aan het andere kunnen we nog niets doen. Het zijn bij uitstek dingen waar we geen controle over hebben. Het enige waar we iets mee kunnen is het nu. Het belangrijkste moment in de onmetelijke geschiedenis van het universum is het heden. Het is ook het enige moment waar u echt controle over hebt. Uw hele leven speelt zich af op maar één moment. Het verleden is vervlogen en de toekomst moet nog komen, alles wat u denkt, voelt en doet is afhankelijk van dit ene korte moment. Het vergt moed om dit te erkennen. Niet het soort moed van de held op het slagveld of de bungeejumper boven een afgrond. Nee een veel subtielere en belangrijkere moed die nodig is om er echt voor te kiezen een virtuoos leven te leiden. Als leerling stoïcijn moet u zich dus trainen om u zoveel mogelijk bewust te zijn van dit ene unieke moment. Laten we meteen maar het diepe in gaan en met een eenvoudige oefening beginnen.
Oefening: ‘Hic et nunc’
Herinnert u zich nog dat ik u in één van de vorige lessen opdroeg om even te stoppen met waar u mee bezig was en aandacht te schenken aan uw omgeving. Daarbij moest u zich even bewust zijn van uzelf en goed om u heen kijken. Waar bent u? Wat bent u aan het doen? We gaan nu een stapje verder. Het is volkomen normaal dat uw gedachten constant afdwalen. De gemiddelde aandachtsspanne van een mens schijnt niet langer dan een kwartier te duren. Die van een aan energiedrankjes verslaafde jongere overschrijdt de vijf minuten nog niet eens. We hebben zoals de boeddhisten dat zo mooi zeggen een ‘apenbrein’ dat steeds van de ene naar de andere gedachte springt. Een stoïcijn probeert zoveel mogelijk in het heden te leven. U hoeft niet permanent in het hier en nu te vertoeven, soms is het prettig om even weg te dromen, maar wees u er dan wel bewust van dat u aan het dagdromen bent. Fantaseer omdat u even wilt wegdromen en niet omdat dat toevallig zo gebeurd. Om u er alvast aan te wennen zo veel mogelijk in het hier en nu te leven beginnen we meteen met een paar oefeningetjes, waarmee u leert het onbewuste bewust te maken.
Breng uzelf terug naar het hier en nu, iedere keer dat u zich er op betrapt aan het dagdromen te zijn. Vergeet voor een paar minuten het verleden en de onmiddellijke toekomst.
Richt uw aandacht daarbij op uw omgeving. Waar bent u? Wat ziet en hoort u? Wat ruikt u? Wat bent u aan het doen? Het helpt misschien om te doen alsof u hier nog nooit eerder bent geweest en uw omgeving voor het eerst ziet.
Richt uw aandacht vervolgens op uw lichaam. Welke houding heeft u? Wat voelt u? Heeft u het koud of juist warm? Heeft u pijn of ergens jeuk?
Vervolgens concentreert u zich op uw gedachten. Waar denkt u aan? Springen uw gedachten als een groep apen van de ene tak op de andere, of zijn uw gedachten juist ergens op gericht? Vervalt u misschien telkens weer in een vertrouwde en automatische gedachtentrein? Gaan uw gedachten in een cirkeltje rond?
Bedenk dan dat het verleden voorbij is en dat de toekomst nog niet bestaat. U heeft alleen het heden. Al het andere bestaat niet.
Herhaal iedere keer als u zich er op betrapt weg te dromen in uw hoofd de kreet ‘hic et nunc’, hier en nu in het Latijn, om u zo weer bij de les te brengen.
Een eenvoudigere en vooral snellere versie van deze oefening is de ‘zie, hoor, ruik, voel en denk’ variant. Roep dit op momenten dat u zich extra wil focussen (doe het wel in gedachten, mensen gaan wat raar naar u kijken als u het hardop doet). En wees u dan even bewust van wat u op dat moment ziet, hoort, ruikt, voelt en denkt. Als u toevallig net iets aan het eten of drinken bent kunt u daar nog proef aan toevoegen. U loopt snel even langs al uw zintuigen, emoties en gedachten. Het kost maar een paar seconden, maar brengt u wel weer even bij de les.
Het grootste deel van uw leven staat u op de automatische piloot. Als u ’s avonds van uw werk naar huis rijdt is de kans groot dat u zich niet van moment tot moment bewust bent van wat u doet en waar u bent. Op die automatische piloot is de kans ook groot dat u ongemerkt oude ingesleten patronen in gang zet van gedachten, lichamelijke gewaarwordingen en gevoelens die er voor zorgen dat u zich onprettig voelt. Door u bewust te worden van die gedachtenpatronen creëert u voor uzelf de mogelijkheid om voor andere gedachten en gevoelens te kiezen en zo te voorkomen dat u in oude ingesleten automatismen vervalt.
Veel mensen zijn erg druk met het maken van plannen om in de toekomst ‘goede’ dingen te verwerven. Ze plannen en werken zich een slag in de rondte in de verwachting dat ze als ze die dingen eenmaal hebben gelukkig zullen worden. Als stoïcijn weet u echter dat er maar één moment is waarop u zich prettig kunt voelen, maar één moment waarop u een virtuoos leven kunt leiden en dat is dit moment. Door zoveel mogelijk in het nu te leven kunt u zich een stuk prettiger voelen. Dat geldt zelfs bij de dingen die u min of meer automatisch uitvoert, zoals lopen, autorijden, de afwas. Misschien dat hierdoor vervelende klusjes zelfs een beetje minder vervelend zullen aanvoelen.
De stoïcijnen zeggen ook dat mindfulness vervelende dingen dragelijker maakt. We hoeven ons geen zorgen meer te maken over dingen uit het verleden en al evenmin over dingen die ons nog niet overkomen zijn. Het enige waar we mee te maken hebben is wat ons in het hier en nu overkomt. Sommige dingen zijn zo enorm dat we ons er door overweldigd voelen. Door dit soort dingen stap voor stap te benaderen, te compartimenteren, worden ze beter behapbaar. Ook een zo machtig man als keizer Marcus Aurelius kreeg soms te maken met dingen die hem boven het hoofd leken te groeien. Hij kreeg in zijn regeringsperiode tegelijkertijd te maken met invasies uit het Oosten, een pestepidemie en een opstand van één van zijn generaals. En dat allemaal terwijl hij ook zelf ziek was. Om die dingen beter het hoofd te kunnen bieden sprak hij zichzelf in zijn dagboek als volgt toe:
“Herinner je dat noch de toekomst, noch het verleden, maar alleen het heden je bezwaart. De nachtmerrie waarin je denkt te leven schrompelt ineen als je je slechts tot het heden beperkt en toetst of je dat onder ogen kunt zien.” (Marcus Aurelius, Dagboeken; Boek 8-36).
Een ander voordeel van het zich concentreren op het hier en nu is dat u minder in het verleden leeft en zich minder zorgen maakt over de toekomst. Is het niet zo dat een groot deel van uw lijden voortkomt uit herinneringen aan vervelende momenten, en is het ook niet zo dat u zich nog steeds verwijten maakt over fouten die u in het verleden gemaakt hebt? Haast nog erger zijn de zorgen die u zich maakt over de toekomst. Het spreekwoord ‘men lijdt het meest door het lijden dat men vreest’ klopt als een bus en had door een stoïcijn verzonnen kunnen zijn. Seneca verwoordde het als volgt:
“Wilde dieren vluchten weg voor de gevaren die zij zien. Zodra het gevaar geweken is voelen ze zich weer veilig. Wij kwellen ons met zowel de toekomst als met het verleden. Ons denkvermogen berokkent ons zo veel schade. De herinnering roept de kwelling van de angst weer op en de vooruitziende blik loopt op de angst vooruit. Niemand lijdt alleen aan de toestand van dit moment.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 5-9)
Het prachtige gereedschap van ons denkvermogen heeft dus een donkere kant. Door te veel aan het verleden te denken blijft u zich rot voelen over dingen die allang voorbij zijn en door te veel aan de toekomst te denken maakt u zich zorgen over dingen die misschien wel nooit gaan gebeuren. Alert aanwezig zijn in het hier en nu kan dit voorkomen, maar het kost heel wat energie om dat te doen. Ons denkvermogen lijkt het een stuk prettiger te vinden om in een soort droom zijn eigen gang te gaan en rond te dwalen in fantasieën over het verleden en de toekomst. Hoog tijd om wakker te worden en dat denkvermogen in het gareel te brengen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten