Een prettig gevoel is niet het enige belang van een leven in het hier en nu, van een leven in mindfulness. Wat wij tegenwoordig mindfulness noemen, noemden de Griekse stoïcijnen ‘prosochê’. Volgens hen betekent mindfulness dat u bewuster bent van de dingen die u aan het doen bent. Het gaat hen vooral om een leven in aandacht. In veel van de oefeningen die u tijdens deze cursus gedaan hebt wordt van u gevraagd u bewust te worden van de dingen die er binnen in uw geest gebeuren. Oefeningen als de ‘body scan’, de ‘pneuma-meditatie’ en de ‘emotiecheck’ zijn hier speciaal voor bedoeld. U zult daarbij wel gemerkt hebben dat u behept bent met wat de boeddhisten zo beeldend een apenbrein noemen. Uw gedachten en gevoelens springen door de bomen als een groep spelende aapjes. Uw brein houdt er niet van om rustig in een hoekje te zitten. Als u even nergens bewust aan denkt verzint het van alles en nog wat om zich mee bezig te houden. Gedachten die u vervolgens ongemerkt ook weer met allerlei ongewenste emoties weten op te schepen. Veel van die gedachten gaan nergens over en zijn totaal overbodig voor uw welzijn. Bovendien zijn ze vaak ook nog repetitief, u heeft ze al eens eerder gedacht. Uw brein is lui en vindt het blijkbaar makkelijker om in herhalingen te vallen dan om iets origineels te verzinnen.
De stoïcijnse leraren wilden dat hun leerlingen zich bewust werden van dergelijke gedachtentreinen, om vervolgens een stapje achteruit te kunnen doen en te bedenken of ze wel in die trein willen stappen. Meestal is het een spooktrein zonder bestemming die u niets anders biedt dan een zinloze en vermoeiende rit. Waarom zou u als u zich nu toch bewust bent van dit soort overbodige gedachten niet gewoon beslissen er niet in mee te gaan? Uw leven wordt er eenvoudiger van en het bespaart u een hoop tijd en energie. U houdt tijd over om u te concentreren op de dingen die er echt toe doen.
Door u bewuster te zijn van wat u denkt en doet bent u ook bewuster bezig met de vraag of u zich voldoende op virtuositeit richt. Een gelukkig en goed leven kan alleen in het heden beleefd worden. Daarom moet u proberen zich zoveel mogelijk bewust te zijn van dit moment. Hoe zelfbewuster u bent en hoe minder u zich door dagdromen laat meevoeren hoe meer u kunt genieten van uw leven. Zonder stoïcijnse mindfulness loopt u het levensgrote risico een groot deel van uw leven te verdromen. Epictetus zei het zo:
“Wanneer je je oplettendheid even laat verslappen, denk dan niet dat je die zomaar weer kunt terugwinnen, maar bedenk dat je door de onoplettendheid van vandaag er ook later slechter aan toe zult zijn. Het begint er mee (en dat is het gevaarlijkst) dat je er aan went om niet op te letten, vervolgens wordt het een gewoonte om het opletten steeds uit te stellen. Zo wen je er aan je welzijn, je evenwichtigheid en je leven en handelen in overeenstemming met de natuur steeds maar uit te stellen. {…}. ‘Vandaag wil ik spelen.’ Wat houd je tegen om dat oplettend te doen? “Nu wil ik zingen.” Wat verhindert je om dat oplettend te doen? Er is toch geen enkel deel van het leven waarin oplettendheid niet op zijn plaats is? Of zul je iets soms slechter doen als je oplettend bent en beter als je niet oplet?” (Epictetus, Colleges 4-12)
Door aandacht te besteden aan de dingen die u doet, zult u die dingen waarschijnlijk ook een stuk beter gaan doen. Het is zelfs mogelijk dat u door u echt goed op iets te concentreren terechtkomt in, wat tegenwoordig vaak ‘de flow’ of ‘de zone’ wordt genoemd. Dit is een toestand van verhoogd bewustzijn waarin u zeer geconcentreerd met iets bezig bent. U vergeet de tijd en uw lichamelijke behoeften en gaat helemaal op in wat u op dat moment aan het doen bent. Een toestand waarin mensen vaak boven zichzelf weten uit te stijgen en tot opmerkelijke prestaties in staat blijken te zijn. De stoïcijnen moedigen hun leerlingen aan om in die staat terecht te komen. In zijn dagboek verwijt Marcus Aurelius zichzelf niet genoeg zijn best te doen om in die ‘flow’ te komen:
“Je presteert onder je kunnen. Hoe komt dat? Je geeft niet echt om jezelf, anders zou je wel alles uit je talenten halen wat erin zat. Er zijn anderen die van hun werk houden en daar helemaal in opgaan, die zichzelf en hun omgeving helemaal vergeten. Heb jij dan minder respect voor je eigen virtuositeit dan de goudsmid voor zijn sieraden, dan de balletdanser voor zijn kunst, de gierigaard voor zijn geld of de eerzuchtige voor zijn populariteit? Als zij in de ‘flow’ zitten, denken ze niet aan eten of slapen maar gaan volledig op in wat ze bezighoudt. Vind jij je werk voor het algemeen belang soms minder belangrijk en minder de moeite waard?” (Marcus Aurelius, Dagboeken V-1)
Dit gevoel van concentratie en beheersing is een direct gevolg van de stoïcijnse ‘prosochê’ en kan zelfs tot een euforisch gevoel van virtuositeit leiden. Een geluksgevoel dat trouwens niet het doel is van die virtuositeit. Het is eigenlijk niet meer dan een gevolg ervan. Ook in het boeddhisme wordt een soortgelijke staat van verhoogd bewustzijn, van sterk verhoogde concentratie beschreven. De stoïcijnse ‘prosochê’ richt zich echter minder dan het boeddhisme en de daaraan ontleende mindfulness op bewustzijn van dingen als ademhaling en lichaam. Het wil meer zijn dan alleen dat.
Het is ook meer dan de tegenwoordig zo populaire mindfulness die in allerlei cursussen en boeken wordt onderwezen. Deze moderne mindfulness is een door de Amerikaan Jon Kabat-Zinn op het boeddhisme geïnspireerde aandachtstraining. Het wordt in de Westerse geestelijke gezondheidszorg ingezet ter bestrijding van angststoornissen, pijn, stress, burn-out klachten en zelfs bij depressies. Met allerlei meditatie- en yoga technieken moeten mensen zich bewust leren worden van hun eigen lichamelijke ervaringen, gevoelens en gedachten. Door die bewustwording vervallen de patiënten minder snel in storende automatische negatieve gedachtenpatronen. De stoïcijnse ‘prosochê’ gaat echter nog een stapje verder. Ook een stoïcijn moet zich bewust zijn van zijn fysieke ervaringen, gevoelens en gedachten, maar daar komt nog eens bij dat hij zich ook bewust moet zijn van de wereld buiten hem. Zijn aandacht moet gericht zijn op zowel zijn interne als zijn externe wereld. De nadruk ligt daarbij natuurlijk wel op de gedachten. Dat is immers het enige stukje van de werkelijkheid waar u de volledige controle over hebt. En het is uitsluitend via die gedachten dat u zich bewust bent van de buitenwereld.
Stoïcijnse mindfulness gaat dan ook vooral, om wat er in uw binnenwereld gebeurt. Een stoïcijn probeert zich zo veel mogelijk bewust te zijn van wat hij bemerkt, wil, voelt en denkt. Uw eigen wil en gedachten zijn de enige vrijheid die u echt bezit. Over al het andere kunt u geen of hooguit een heel beperkte invloed uitoefenen. Het is goed om u bewust te zijn van wat er in uw lichaam en in de buitenwereld gebeurd, maar het zijn gebeurtenissen waar u geen of nauwelijks echte invloed op kunt uitoefenen. Wees dus boven alles mindful over wat u voelt, denkt en wilt. Wees u niet alleen bewust van wat er in de buitenwereld gebeurt, maar vooral ook van wat die buitenwereld met u doet, van wat er binnenin u gebeurt. Dat is de plek waar uw vrijheid ligt. Dat is de plek van uw ‘hegemonikon’, uw zelfbewustzijn. De plek waar u alles ervaart wat u mogelijkerwijs maar kunt ervaren.
Zoals we in een eerdere les hebben gezien staan de drie ‘topoi’, de drie gebieden waarin een leerling stoïcijn zich moet verdiepen: de studie van het juiste verlangen (wilskracht), de studie van het juiste denken (denkkracht) en de studie van de juiste actie (daadkracht) symbool voor de drie aspecten van uw bestaan waar u een volledige controle over hebt. Volledige controle en vrijheid heeft u immers alleen over uw verlangens, uw waardeoordelen en uw intentie tot handelen. Het is voor een stoïcijn dan ook van het grootste belang om juist op die drie gebieden zo mindful mogelijk te zijn.
Om een gelukkig en virtuoos leven te leiden moet u uw aandacht erbij houden. Als u uw aandacht laat verslappen loopt u het gevaar binnen de kortste keren te vervallen in negatieve gedachtepatronen en de daarbij horende vervelende gevoelens. Het is weliswaar zo goed als onmogelijk om altijd mindful te zijn op wat u denkt, doet en voelt, maar door te proberen aandachtig te leven kunt u zichzelf toch heel wat vervelende emoties besparen. Een aandachtig leven is bovendien ook nog een voller leven. Door mindful te zijn voorkomt u dat uw leven als een droom aan u voorbij trekt. Het is zonde om uzelf op de automatische piloot te zetten, terwijl ondertussen het echte leven aan u voorbij trekt. Voor u het weet is alles voorbij. Het enige moment dat u heeft is het hier en nu, een stoïcijn probeert daar dan ook zoveel mogelijk van te genieten. En denk niet dat u mindfulness kunt uitstellen tot straks als u thuiskomt van uw werk. U heeft alleen dit ene moment, noch het verleden, noch de toekomst bestaat. Een moment zonder aandacht is een verloren moment.
Om zichzelf en hun studenten te helpen de aandacht er zo goed mogelijk bij te houden en een mindful leven te leiden ontwikkelden de stoïcijnse leermeesters een aan de Pythagoreërs ontleende techniek. De voor- en nabeschouwing van de dag. Seneca omschreef zijn dagelijkse nabeschouwing als volgt.
“Slechte gewoontes zijn beter af te leren als ze weten dat ze voor de rechter moeten verschijnen. Het is een goede gewoonte om jezelf aan het eind van de dag aan een grondig onderzoek bloot te stellen. Prijs jezelf of spreek jezelf vermanend toe. Na zo’n onderzoek slaap je heerlijk. Ik doe dit iedere avond. Mijn vrouw kent mijn gewoontes al en houdt zich stil zodra de kaars wordt weggedragen. Ik haal me alles wat ik gedaan en gezegd heb weer voor de geest. Ik houd niets voor mezelf verborgen. Waarom zou ik bang zijn voor mijn eigen fouten? Ik kan toch tegen mezelf zeggen: ‘Ik vergeef het je, maar pas op dat je dat niet nog een keer doet.’ In die discussie was je te fel. Je moet voortaan discussies uit de weg gaan met domme mensen die toch niets willen leren. Tegen hem ben je te hard geweest. Je hebt hem alleen maar beledigd in plaats van hem te helpen zichzelf te verbeteren. Voortaan moet je niet alleen oppassen of het wel waar is wat je zegt, maar ook of je gesprekspartner wel tegen die waarheid bestand is. Verstandige mensen zijn blij met een vermaning, maar de meeste mensen worden alleen maar kwaad op diegene die hen corrigeert.” (Seneca; Over de woede; Boek III-36)
Oefening: Voor- en nabeschouwing van de dag
Epictetus, maar vooral Seneca, adviseerden aankomende stoïcijnen dus om iedere ochtend voor het opstaan even stil te staan bij de komende dag. U moet daarbij niet alleen kijken naar de dingen die die dag op uw programma staan, maar ook en vooral naar de uitdagingen voor uw gemoedsrust die u waarschijnlijk te wachten staan. U zou zelfs een bepaalde deugd uit uw deugdenlijstje kunnen uitkiezen waar u deze dag extra aandacht aan wilt besteden.
U wilt vandaag, bijvoorbeeld, per trein naar uw werk gaan, waar u een vergadering hebt met een klant. Daarna wilt u nog een paar telefoontjes plegen en uw administratie bijwerken. ’s Avonds wilt u boodschappen doen en koken en na het eten nog even naar de sportschool. Realiseer u daarbij dat u niet alleen uw dagprogramma wilt afwerken, maar dat u ook uw gemoedsrust wilt bewaren. Dat laatste is het belangrijkste doel voor die dag. Of u er nu wel of niet in slaagt om al de dingen te doen die op uw programma staan, het bewaren van uw gemoedsrust en het zo virtuoos mogelijk doorkomen van de dag moet altijd uw hoofddoel zijn.
Denk er daarom aan dat u alles met een voorbehoud doet. Er kan altijd iets tussenkomen dat u verhindert uw schema te volbrengen. Uw trein kan vertraging hebben waardoor u uw vergadering mist. Er kan een onverwachte spoedklus op u liggen te wachten waardoor u geen tijd meer hebt voor uw telefoontjes en administratie. Uw schoonmoeder komt onverwacht op bezoek, waardoor u niet naar de sportschool kunt gaan. U weet van te voren nooit helemaal zeker of u uw dagprogramma ook echt kunt uitvoeren. Veel van wat u wilt doen is immers afhankelijk van omstandigheden die u niet in de hand hebt. Het enige dat u wel volledig in uw macht hebt, is dat u uw dag zo virtuoos mogelijk door kunt komen.
‘s-Avonds voor het slapen gaan gaat u dan bij uzelf na of u uw programma hebt kunnen afwerken, maar vooral of u die dag aandachtig en virtuoos doorgekomen bent. Wat is er vandaag gebeurd, wie hebt u ontmoet en hoe hebt u op dit alles gereageerd? Was u geïrriteerd omdat de trein te laat kwam, raakte u gestrest door de spoedklus, of was u heimelijk blij dat u niet naar de sportschool kon gaan omdat uw schoonmoeder op bezoek kwam? Prijs uzelf voor de dingen die u goed gedaan hebt en beloof uzelf de dingen die fout gingen in de toekomst anders te zullen aanpakken. Wees vergevingsgezind voor uzelf en verwijt uzelf die fouten niet, u bent nog lang geen stoïcijnse wijze en zult er waarschijnlijk ook nooit één worden. Het er bewust mee bezig zijn en langzaam maar zeker voortgang boeken is al voldoende. Door deze oefening dagelijks te doen wordt u zich steeds beter bewust van uw sterke en zwakkere kanten. U kunt zo een goed beeld krijgen van de dingen waar u nog aan moet werken. Vermijd onderwerpen waar u zich te veel over opwindt of waar u zich te veel zorgen over maakt. Dat staat uw nachtrust maar in de weg. Bovendien zijn er andere technieken zoals de nog te behandelen techniek van het zorgenuurtje, om met die problemen om te gaan.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten