De wetenschap heeft moeite met het ontrafelen van wat we het menselijke bewustzijn noemen. Vaak wordt bewustzijn gelijkgesteld met onze hersenen, maar dat klopt toch niet helemaal. Hersenen zijn een netwerk van neuronen, synapsen en biochemische stofjes. Bewustzijn is een stroom van subjectieve ervaringen, zoals gedachten, herinneringen, pijn, genot, liefde, verdriet. Het staat wel vast dat onze hersenen onontbeerlijke zijn voor die ervaringen. Op de één of andere manier brengen die miljarden neuronen en hun biochemische reactie zoiets als het bewustzijn voort. Maar hoe komt het dat ik genot voel als miljarden neuronen elektrische signaaltjes afvuren in bepaalde patronen? Hoe komt het dat ik die zonnige dag aan het strand herinner als ze in een ander patroon vuren? Tot nu toe hebben we geen flauw idee over de wijze waarop bewustzijn voortvloeit uit de werking van onze hersenen.
Hersenonderzoekers maken flinke vooruitgang dankzij hulpmiddelen als elektronenmicroscopen, MRI-scanners en supercomputers, maar het bewustzijn kun je niet door een microscoop bekijken. Die apparaten laten de elektrische en biochemische activiteit van onze hersenen zien, maar vertellen niets over de subjectieve ervaring van het bezit van een bewustzijn. Bewustzijn valt alleen te onderzoeken aan de hand van verslagen van wat mensen over hun ervaring vertellen. Dat heeft zeker zo zijn nut, maar op een gegeven moment kom je gewoon niet verder met alleen verslagen uit de tweede hand. Het enige bewustzijn waar u rechtstreeks toegang tot hebt is uw eigen persoonlijke bewustzijn. Maar hoe kun je objectief wetenschappelijk onderzoek verrichten naar jezelf?
U zou u zich uw bewustzijn kunnen voorstellen als een onbeschreven blad papier of, misschien nog wel beter, als een beeldscherm. Soms verschijnen er vrolijke filmpjes op uw scherm en soms verdrietige. Blije filmpjes zijn leuker en een stuk welkomer dan de sombere filmpjes. Het is heel natuurlijk dat u een somber filmpje zo snel mogelijk weer door een vrolijkere variant wil vervangen. ‘Oke ik mag even verdrietig zijn, maar dat moet gauw weer over zijn’. Vrolijk beschouwt u als de normale toestand en somber als de abnormale situatie. Maar wat zou er gebeuren als u er mee zou ophouden om u te identificeren met die filmpjes? U zou zich misschien veel beter kunnen identificeren met het beeldscherm zelf. U bent het beeldscherm waar opgewekte, boze of verdrietige filmpjes op vertoond kunnen worden. U bent uw bewustzijn een scherm waarop een oneindig aantal verschillende gebeurtenissen, gedachten en emoties kunnen worden afgespeeld. Het stoïcisme wil u leren om de ruimte te zijn waar dat alles gebeurt zonder dat u zich identificeert met de dingen die er in die ruimte gebeuren.
Klassieke filosofische systemen, zoals het stoïcisme, besteedden veel aandacht aan het onderzoek van het menselijk bewustzijn. Ze leerden hun aanhangers om systematisch hun eigen geest te bestuderen en trainen. De methoden die ze daarbij gebruiken worden tegenwoordig met de term meditatie aangeduid. In wezen is meditatie niets meer of minder dan iedere methode die je kunt gebruiken om je eigen bewustzijn te observeren. Door de eeuwen heen hebben mensen honderden meditatietechnieken ontwikkeld. De één effectiever dan de ander, maar wel allemaal gericht op het onderzoeken van het eigen denken en voelen.
Oefening: Wat voelt u nu?
Kijk bijvoorbeeld eens hoe u zich nu voelt. Voelt u zich prettig of juist vervelend? Misschien voelt u zich neutraal noch blij, noch verdrietig. Onderzoek bij uzelf welke stemmingen, gevoelens en gedachten u op dit moment ervaart. Merk zo nauwkeurig mogelijk op wat u in uw lichaam voelt. De oefening van de bodyscan heeft u hier al een beetje op voorbereid. Denk vervolgens eens aan een prettige ervaring. Het hoeft niet meteen een piekervaring te zijn. Neem iets kleins. Misschien hebt u wel het gevoel dat u nooit iets prettigs meemaakt, maar dat is waarschijnlijk niet waar. Er is altijd wel iets kleins te verzinnen. Al was het maar die eerste slok koffie van vanochtend, of het heerlijke warme gevoel van het water van de douche. Zeker als er in uw leven veel gebeurt dat u liever anders zou hebben gezien is het zinvol om weer oog te krijgen voor al die kleine prettige dingen die er ondanks alles nog steeds zijn. Wat voor lichamelijke effecten heeft die prettige gebeurtenis? Wat voor gedachten heeft u op het moment dat u zich de fijne situatie herinnert. Denk vervolgens eens aan iets onprettigs. Wat voelt en denkt u hierbij? Wat zijn de verschillen tussen die twee?
Emoties zijn altijd lichamelijk. Ze zijn het directe gevolg van biochemische stofjes die uw klieren in uw bloedbaan loslaten. Dat loslaten van die stofjes is weer het gevolg van uw gedachten, van uw oordelen over een bepaalde situatie waarin u zich bevindt. Het gaat er bij deze oefening niet zo zeer om dat u uw gevoelens goed onder woorden kunt brengen. Nee het gaat er om dat u leert aandacht te hebben voor wat er in uw lichaam en geest gebeurt. Wat denkt u? Wat voelt u?
Denk niet dat je je oplettendheid zomaar weer terugkrijgt als je die even laat verslappen, maar besef dat je door vandaag je aandacht te laten verslappen er ook later slechter aan toe bent. Het is gevaarlijk om je er aan te wennen om niet oplettend te zijn. Eerst wordt het een gewoonte om het uit te stellen om mindful te zijn, en vervolgens raak je er aan gewend om je welzijn, je evenwichtigheid, je leven en handelen steeds maar weer naar de toekomst te verschuiven. Als het zin heeft om iets uit te stellen dan kun je er net zo goed helemaal niet aan beginnen, maar waarom zou je er mee wachten om mindful te zijn als uitstel geen nut heeft.
‘Vandaag wil ik plezier maken’. Prima, maar waarom zou je dat dan niet oplettend doen? ‘Ik wil muziek maken’. Wat hindert je om ook dat met aandacht te doen? Er is toch geen enkel onderdeel van het leven waarbij mindfulness niet belangrijk is? Of doe je dingen soms slechter als je niet oplet en beter als je er geen aandacht aan besteedt? Is er ook maar iets in het leven dat beter gaat als het zonder aandacht wordt gedaan? Werkt een timmerman beter als hij zijn aandacht er niet bij heeft? Is het veiliger op het schip van een onoplettende kapitein? Zijn er minder belangrijke dingen die beter gaan als je niet oplet? Heb je dan niet door dat je de controle verliest als je je geest alle kanten laat opgaan? Eenmaal verloren herover je die controle over je oordeelsvermogen, zelfrespect en matigheid niet meer zo makkelijk. Je doet alleen maar wat er in je opkomt, je volgt je ingevingen. (Epictetus; Colleges; boek 4, hoofdstuk 12)
Epictetus wist ook wel dat veel dingen op de automatische piloot gedaan worden en dat is meestal gewoon goed. Neem bijvoorbeeld zoiets als fietsen of autorijden. Alleen in de periode dat u uw eerste lessen krijgt moet u bij iedere handeling nadenken, maar na een poosje gaat het automatisch en houdt u denkruimte over om beter op het verkeer te letten. Stoïcijnen vinden dat soort automatismen geen enkel probleem. Veel dingen doet u nu eenmaal op de automatische piloot. De stoïcijnen vinden dat daar helemaal niets mis mee is, maar ze willen wel dat u door hebt dat u op de automatische piloot staat. En ze willen vooral dat u goed in de gaten hebt wanneer u ergens een waardeoordeel over geeft.
Als u ’s avonds van uw werk naar huis rijdt is de kans groot dat u zich niet van moment tot moment bewust bent van wat u doet en waar u bent. Maar op die automatische piloot is de kans ook groot dat u ongemerkt oude ingesleten patronen in gang zet van gedachten, lichamelijke gewaarwordingen en gevoelens die er voor zorgen dat u zich onprettig voelt. Door u bewust te worden van die gedachtenpatronen creëert u voor uzelf de mogelijkheid om voor andere gedachten en gevoelens te kiezen en zo te voorkomen dat u in oude ingesleten automatismen vervalt. Automatismen die dikwijls helemaal niet zo leuk zijn en die uw welzijn in de weg staan.
Het gaat de stoïcijnen er dus vooral om dat u er een gewoonte van maakt om u stelselmatig bewust te zijn van de meningen die u hebt en de oordelen die u geeft over de situaties waarin u terecht komt. U moet zien te voorkomen dat u onbewust en als vanzelf een oordeel velt over wat u overkomt. Ook uw negatieve gedachten en gevoelens zijn maar gewoon gebeurtenissen die weer voorbijgaan. Het gaat natuurlijk ook hier weer over de vraag wat wel en wat niet in uw macht ligt. Volgens de stoïcijnen liggen alleen uw eigen gedachten, uw eigen wil en uw eigen oordeelsvermogen volledig in uw macht. Het zijn met name die persoonlijke oordelen en meningen die u goed in de gaten moet houden. Dat zijn de dingen waar u bij uitstek mindful op moet zijn. Alleen die bepalen hoe u zich voelt.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten