In de vorige blog zagen we dat de stoïcijnen dachten dat een wijze net zo zeldzaam was als de mythische phoenix vogel. Extreem zeldzaam dus. En ze waren toch al niet zo van de mythische toverwezens. Dat betekent echter niet dat het niet de moeite waard is om te proberen een wijze te worden. De weg naar de wijsheid is geplaveid met waardevolle eigenschappen.
De belangrijkste eigenschap van een stoïcijnse wijze is, zoals we zagen, zijn rede. Het vermogen tot redelijk denken is voor een stoïcijn dan ook datgene wat een mens tot iets bijzonders maakt. U wordt door het noodlot van hort naar her geslingerd, u heeft geen of nauwelijks invloed op wat er met u, uw bezittingen en uw geliefden gebeurt, maar over uw ratio kunt u altijd en overal vrij beschikken. Ieder gezond mens beschikt immers over het vermogen tot redelijk nadenken. Daarin zijn alle mensen gelijk, rijk of arm, blank of zwart, man of vrouw het maakt allemaal niets uit. Het vermogen tot redelijkheid, de menselijke intelligentie is voor iedereen hetzelfde. Dat maakt dat er voor een stoïcijn geen wezenlijk verschil tussen mensen onderling bestaat. Iedereen is gelijk en iedereen beschikt over die ratio. Dat is iets heel bijzonders want daarmee zijn zij de eerste filosofische stroming die uitgaat van de fundamentele gelijkwaardigheid van alle mensen. In de oudheid was dat behoorlijk radicaal, afstamming, rijkdom en geslacht speelden een cruciale rol in de manier waarop er tegen iemand werd aangekeken. Een slaaf was een absolute nul, een vrouw nauwelijks meer dan dat en hetzelfde gold natuurlijk ook voor al die barbaren die tot een andere cultuur behoorden. Zelfs in onze moderne tijd is dat voor de meeste mensen niet anders. Ook in onze zogenaamd zo egalitaire Westerse maatschappij bepaalt je geslacht, huidskleur, culturele achtergrond en vooral de omvang van je bankrekening nog steeds wie en wat je bent. De stoïcijnen zijn daar dus anders in. Iedereen is gelijk, omdat iedereen tot redelijk denken in staat is.
Die rede legt u de plicht op om uw overtuigingen te onderbouwen. De dooddoener: ‘Dat voel ik nu eenmaal zo, ik weet niet goed waarom en heb er eigenlijk ook geen argumenten voor, maar het is wat ik voel en daarom is het waar’, is voor een stoïcijn een doodzonde. Zeker, het kan best zin hebben om ergens zonder sluitende onderbouwing in te geloven. U hoeft niet iedere wetenschappelijke theorie of uitspraak van een specialist persoonlijk te gaan controleren. En ook in het dagelijks leven is het meestal voldoende dat iets aannemelijk is. U hebt als u ’s-ochtends slaapdronken uit uw bed stapt geen absoluut sluitende gronden voor de vooronderstelling dat er zich naast uw bed geen afgrond, maar gewoon de slaapkamervloer bevindt. Toch is de aanwezigheid van een solide vloer een stuk geloofwaardiger dan een onpeilbare diepte. Dat iets aannemelijk is betekent echter nog niet dat u zomaar iets kunt gaan beweren zonder daar een onderbouwing voor te hebben. Voor een stoïcijn is en blijft het verstand altijd de leidraad.
Dat vermogen tot redelijk nadenken brengt wel verplichtingen met zich mee. Het moet gekoesterd en getraind worden. Zeker van u als stoïcijn in opleiding wordt verwacht dat u uw oordeelsvermogen en redeneerkunst en ontwikkelt. De kunst van het redeneren wordt ook wel de logica genoemd. De logica geeft regels voor het helder en kloppend nadenken en argumenteren. Logica speelt dan ook een belangrijke rol in het stoïcijnse curriculum. Van Epictetus wordt wel gezegd dat hij zich vooral op de ethiek richt en de fysica en logica links laat liggen. Het is echter maar de vraag of dat wel klopt. Dat de overgebleven collegeaantekeningen van Arrianus voornamelijk over ethiek gaan betekent nog niet dat vakken als logica en fysica in het lesplan van Epictetus geen belangrijke rol speelden. Misschien zijn Arrianus’ aantekeningen over die vakken wel verloren gegaan, of heeft hij ze gewoon weggegooid. Ik vermoed zelfs dat het op de school van Epictetus behoorlijk belangrijke vakken waren. In Arrianus zijn aantekeningen staat namelijk ook het volgende:
“Net als ik vroeger, realiseren de meeste mensen zich niet dat redeneringen met dubbelzinnige premissen, hypothetische redeneringen, redeneringen in vraag-en-antwoord vorm, en al dat soort redeneringen relevant zijn voor de discussie over een virtuoos leven. Bij elke gelegenheid onderzoeken we immers hoe een virtuoos mens op een manier van doen en een soort gedrag kan uitkomen dat bij die gelegenheid past.” (Epictetus, Colleges I, hoofdstuk 7)
In de oudheid stonden de stoïcijnen er juist om bekend de meest geavanceerde logica van alle filosofiescholen te hebben. Tegenwoordig wordt logica bijna uitsluitend op universiteiten of tijdens programmeercursussen onderwezen. Een doorsnee mens komt niet of nauwelijks met deze leer van het helder denken in aanraking. En dat is raar en eigenlijk best wel jammer. Bij alles wat u doet wordt er van u verwacht dat u nadenkt. Er is geen enkel beroep, studie of bezigheid te verzinnen die niet gebaat is bij helder en rationeel denken. En dan te bedenken dat u met een paar simpele tips en weetjes al een enorme verbetering in uw capaciteit tot logisch denken kunt maken. Daarom is het ook zo gek dat op geen enkele school les gegeven wordt in de vrij eenvoudige basis technieken van de logica.
Deze cursus gaat vooral over technieken waarmee u kunt leren wat u moet doen om u prettiger te voelen. U zou hierdoor de indruk kunnen krijgen dat stoïcijnen zich vooral bezighouden met het vinden van methoden die gericht zijn op het verbeteren van hun welzijn. Virtuositeit gaat echter om meer. Het doel van virtuositeit is excelleren in de levenskunst, en daar hoort ook het helder leren denken en redeneren bij. Bij de topos van het juiste oordeelsvermogen wordt dan ook de nadruk gelegd op de kunst van het rationeel denken en oordelen. Dat is meer dan alleen logisch nadenken, de logica in de oudheid omvatte ook dingen die we tegenwoordig onder de retorica, kennisleer en zelfs spiritualiteit zouden rangschikken. Een stoïcijn werd geacht ook op deze terreinen behoorlijk virtuoos te zijn.
U weet inmiddels dat helder denken bepalend is voor hoe u zich voelt. Zoals u in een eerdere les gezien heeft, waarde lezer, is het van het grootste belang om een binnenkomende pre-emotie van een juist oordeel te voorzien. Het is tenslotte dat oordeel dat uiteindelijk gaat bepalen hoe u zich voelt. De volgende logische redenering zou u ondertussen bekend voor moeten komen.
Wat een mens denkt bepaalt hoe hij zich voelt.
Een mens kan denken wat hij wil.
Dus kan een mens ook voelen wat hij wil.
Op de achtergrond spelen de rationaliteit en de principes van de logica een belangrijke rol in de stoïcijnse filosofie. Zelfs een korte inleiding in de logica gaat het kader van deze cursus te buiten. Ik kan u echter zeker aanraden om eens een boek over logica en drogredeneringen open te slaan. Het zal niet alleen uw studie van het stoïcisme ten goede komen, maar zal bij alles wat u ook maar zou willen ondernemen van nut zijn.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten