U begint nu door te krijgen dat de dingen die echt belangrijk zijn voor uw virtuositeit en geluk nu net die dingen zijn waar u de volledige controle over hebt. Het is niet makkelijk om die controle ook echt te verkrijgen en vast te houden, maar het is wel iets dat in principe volledig in uw macht ligt. Tegelijkertijd krijgt u door dat al het andere onbelangrijk is voor uw geluk. U zult er zo tot uw verbazing achter komen dat alles buiten u zelf, alles uit de externe wereld eigenlijk geen rol speelt in een gelukkig leven. Misschien wist u dat ook al wel een beetje en was het u al opgevallen dat de mensen die het gelukkigst lijken te zijn helemaal niet lijken te geven om materiële rijkdom en zelfs hun gezondheidstoestand lijkt niet of nauwelijks van invloed te zijn op hun geluksniveau. Het zijn vaak mensen met een vrolijk en tevreden karakter die zelfs wanneer alles ze tegenzit nog best gelukkig lijken te zijn.
Zodra u zich begint te realiseren dat we de dingen die in onze wereld gebeuren, met inbegrip van de manier waarop andere mensen handelen, niet onder controle hebben, komt u in het bezit van een prachtig geschenk. Vanaf dat moment kunt u alles doen met een soort sereniteit, een hernieuwde gemoedsrust en een gevoel van zelfvertrouwen. U doet dit door te handelen 'onder voorbehoud'. U wilt iets doen en gaat ook echt uw best doen om het te doen, maar bedenkt er wel bij dat u nooit zeker kunt zijn van het eindresultaat. Het handelen onder voorbehoud is het equivalent van het internaliseren van uw doelen uit een vorige les. U neemt zich voor om uw best te doen om iets te bereiken, maar weet niet zeker of u ook zult slagen. Er kan immers van alles tussen komen. U verinnerlijkt uw plannen en handelt onder voorbehoud. Seneca zegt hierover:
“Het is het veiligst om Fortuna zo min mogelijk uit te dagen, houd haar altijd in gedachten maar vertrouw haar in niets. Dus: 'Ik zal op reis gaan, tenzij er iets gebeurt', en 'Ik zal praetor (rechter) worden tenzij iets mij tegenhoudt' en 'mijn bedrijf zal succesvol zijn, tenzij er iets tussenkomt’. Dat is waarom we zeggen dat er bij een wijs man niets tegen zijn verwachtingen in gebeurt.” (Seneca, Over geestelijke rust 13,2-3,)
Twee andere citaten illustreren eenzelfde aanpak:
“Zij [de stoïcijnen] zeggen dat er niets gebeurt met de wijze, dat in strijd is met zijn neiging of zijn wil of zijn voornemen, omdat hij alles doet met een zekere reserve, zodat niets dat hij niet zou willen onverwacht kan komen.” (Stobaeus 2.115.5-9)
“De wijze doet elke handeling onder het voorbehoud: 'ik zal het doen als er niets gebeurt dat me tegenhoudt'. Daarom zeggen we dat bij hem alles lukt en dat er voor hem niets onverwachts gebeurt: omdat hij altijd in zijn achterhoofd houdt dat het mogelijk is dat er iets tussen kan komen.” (Seneca, Over het goede 4.34.4)
Maar moeten we dan zo maar alles wat ons overkomt accepteren? Moeten we bij een tegenslag onze plannen meteen laten varen en zeggen dat we toch al onder voorbehoud handelden? Maakt dat een stoïcijn niet tot een doetje die alles maar over zich heen laat komen? Een fatalist die zielig in een hoekje blijft zitten om de slagen van het lot te incasseren. Dat zou u kunnen denken, maar toch waren stoïcijnen allesbehalve passieve figuren die over zich heen lieten lopen. Het waren politici, zakenlui, opstandige en controversiële critici die midden in de maatschappij stonden en zich niet zomaar opzij lieten zetten. Ze lieten zich niet door een enkele tegenslag uit het veld slaan. Ook een moderne stoïcijn zal actie ondernemen om de dingen die hem na aan het hart liggen te veranderen. Hoe valt dat met het accepteren van alles wat er gebeurt te rijmen?
De meeste mensen proberen rijk, gezond, populair en machtig te worden. Ze verlangen intens naar mooie en dure spullen, een aantrekkelijke partner en lekker eten. Tegelijkertijd zijn ze bang om ziek te worden, hun baan te verliezen of bedrogen te worden door die mooie partner. Als de werkelijkheid zich tegen hun verlangens keert en hun ergste angsten uitkomen worden ze kwaad en verdrietig. Ze verspillen hun energie aan ach en wee roepen over feiten waar ze toch niets meer aan kunnen veranderen.
In de ogen van de stoïcijnen gaat dit allemaal om onbelangrijke dingen die geen enkele rol spelen bij het verkrijgen van een virtuoos leven. Het is misschien wel rationeel en natuurlijk om te proberen ze te verkrijgen en zelfs om er je best voor te doen, maar het gaat wel om dingen waar we geen of nauwelijks controle over hebben. Dus om dingen die de potentie hebben om ons ons behoorlijk ellendig te laten voelen als we er niet in zouden slagen ze te veroveren of te vermijden. Als je niet krijgt waar je intens naar verlangt voel je je ellendig. Als je vervalt in de dingen die je tot elke prijs probeert te vermijden voel je je zo mogelijk nog ellendiger. Een volkomen onnodig gevoel, dat maar beter vermeden kan worden. De stoïcijnen hadden daar een aantal bijzonder effectieve technieken voor. Zoals bijvoorbeeld de techniek van de ‘amor fati’.
Eén van de belangrijkste eigenschappen van een mens is zijn wilskracht, zijn discipline, kortom zijn vermogen om beslissingen te nemen. Dat is tenminste wat ons verteld wordt en wat we denken te ervaren. Alles wat u tot nog toe bereikt hebt is tenslotte het resultaat van hard werken en het goed inzetten van uw wilskracht. Eigenlijk verwachten we ook dat de wereld ons beloont voor onze inspanningen. Als we maar hard genoeg ons best doen dan krijgen we wel wat we willen. We krijgen die goede baan, die mooie partner en die leuke kinderen. Sterker nog als we maar goed genoeg ons best doen vinden we zelfs dat we recht op een leuk en succesvol leven hebben. Dat is het beeld waarmee onze scholen, Hollywood, de managementgoeroes en de jongens van de reclame ons maar blijven indoctrineren.
We leven in een wereld van winnaars, verliezers bestaan niet. Deze cultuur van wilskracht, hard werken en ambitie maakt het zo verdomd moeilijk om te accepteren dat de werkelijkheid niet zo in elkaar steekt. Sterker nog in onze wereld van ‘jonge’, dynamische en vooral ambitieuze mensen is het ondenkbaar en zelfs een taboe om te verkondigen dat het zo niet werkt. Als u maar hard genoeg uw best doet dan gaat alles u toch voor de wind? Het voelt zwak en u voelt zich een enorme loser als de dingen niet zo lopen als u wilt. Als u mislukt is dat uw eigen schuld. U hebt gewoon niet hard genoeg uw best gedaan.
De stoïcijnse psycholoog en grondlegger van de cognitieve gedragstherapie Albert Ellis noemde dit ‘musturbation’. De foutieve en schadelijke overtuiging dat de dingen moeten (must) gaan zoals u wilt dat ze gaan. Een overtuiging net zo onproductief als echte masturbatie. Het voelt lekker, maar het brengt niets voort. In tegenstelling tot masturbatie is ‘musturbation’ echter niet leuk en wel schadelijk voor uw gezondheid. ‘Musturbation’ weerhoudt u ervan om de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn. Het geeft u een fata morgana van de wereld die telkens weer tot nieuwe teleurstellingen aanleiding geeft. Het ergste is dat u niet met de werkelijkheid aan de slag gaat zoals die echt is. Of die nu leuk is of juist heel vervelend.
U hebt niet overal aanleg voor, hoe hard u ook uw best doet. Er gebeuren nu eenmaal vervelende dingen, het is niet altijd zonnig, soms regent en stormt het, ongelukken en ziektes kunnen iedereen overkomen, mensen kunnen nu eenmaal grof en soms zelfs kwaadaardig zijn. Kortom: ‘shit happens’. Het is zinloos om u hiertegen te verzetten. Dat kost alleen maar energie en levert een hoop ergernis en verdriet op, zonder dat er ook maar iets in de wereld door verandert. De enige remedie hiertegen is acceptatie of te wel ‘amor fati’. De Yoda van de klassieke wereld Epictetus zei het als volgt: ‘probeer niet alles volgens je wil te laten gebeuren, maar laat het gebeuren zoals het komt’. De stoïcijnen noemden dit de kunst van ‘apatheia’, de kunst van berusting en acceptatie. De Romeinse dichter Horatio schreef: ‘feras non culpes quod vitari non potest’, ‘wat niet genezen kan worden, moet doorstaan worden’.
De titel van deze paragraaf ‘amor fati’ is eigenlijk afkomstig van Nietzsche: ‘heb datgene lief wat noodzakelijk is’ was zijn motto en dat zou zomaar ook het motto van de stoïcijnen geweest kunnen zijn. Het begint ermee dat u accepteert wat het noodlot op uw pad brengt. U hoeft het niet meteen leuk te vinden, maar u zal het er wel mee moeten doen. De werkelijkheid is het materiaal waar u mee aan de slag moet of u het nu wilt of niet. Zeno gebruikte een metafoor om dit te beschrijven. Je bent als een aan een kar vastgebonden hond. Je wordt meegetrokken waar die kar ook naar toe gaat. Je kunt je verzetten en naar links of naar rechts trekken of je hakken in het zand zetten, maar meegesleurd wordt je uiteindelijk toch. Die hond zou het een stuk prettiger hebben als hij in plaats van zich te verzetten met de kar mee zou gaan lopen. Misschien komen er onderweg nog wel wat interessante dingen langs.
Maar ‘amor fati’ gaat verder dan alleen maar accepteren wat u overkomt. Zoals u weet zijn externe gebeurtenissen onbelangrijk voor een virtuoos leven. Dat betekent echter niet dat u er koud en ongeïnteresseerd tegenover hoeft te staan. Sommige externe gebeurtenissen vallen te prefereren boven andere, maar ook de minder prettige gebeurtenissen en dingen kunnen met een zekere vreugde worden verwelkomd. Een stoïcijn wil in overeenstemming met de universele natuur leven en zal dan ook alles wat die universele natuur op zijn pad brengt blijmoedig aanvaarden. Hij zal ze niet alleen aanvaarden, maar zal zelfs willen dat ze gebeuren. Ze zijn immers afkomstig van de universele natuur en onontkoombaar. En dat geldt, hoe gek het ook klinkt, ook voor de vervelendste dingen.
Het blijft normaal om er de voorkeur aan te geven dat de dingen op een voor u gunstige manier verlopen. Ook als stoïcijn moet u daarom zeker uw uiterste best blijven doen om de dingen, ijs en weder dienende, uw kant te laten opvallen. U mag het zich echter niet aantrekken als dat niet altijd, of misschien zelfs nooit, lukt. U moet accepteren dat u het verleden niet kunt veranderen en dat u over de toekomst hoe u ook uw best doet maar een heel beperkte invloed kunt uitoefenen. Die acceptatie is al moeilijk genoeg, maar de stoïcijnen gaan zelfs nog een stap verder en verwachten met hun ‘amor fati’ van hun leerlingen niets minder dan dat ze van de slechte dingen die hen overkomen houden. Om de ronduit slechte dingen die er zo nu en dan met u, andere mensen en de wereld gebeuren ook echt te willen is andere koek. De techniek van de staf van Hermes kan u hierbij helpen.
Oefening: De staf van Hermes
Probeer vanaf nu iedere tegenslag, ieder obstakel dat u belemmert bij het bereiken van uw doelen, te beschouwen als een kans. U moet obstakels en tegenslagen gaan zien als een mogelijkheid om uw karakter te trainen. De staf van Hermes is een methode die de stoïcijnen aanraden om te helpen een vervelende situatie minder vervelend te laten worden. Volgens een mythe kon de god Hermes door met zijn staf voorwerpen aan te raken die voorwerpen in goud veranderen. Een techniek waar de alchemisten eeuwenlang tevergeefs naar gezocht hebben, maar die al eerder door de stoïcijnen was ontdekt. Alles wat u als stoïcijn onderneemt, onderneemt u onder de voorwaarde dat er niets tussenkomt. Het zogenaamde stoïcijnse voorbehoud. Maar de stoïcijnen gingen zelfs nog een stap verder. Ze zagen in ieder obstakel een mogelijkheid om hun virtuositeit te oefenen. Ze veranderden een tegenslag op die manier in een kans.
U heeft een belangrijke afspraak, maar er staat een lange file waardoor u te laat komt. U stapte in uw auto om naar de afspraak te gaan, maar had daar al van te voren het voorbehoud bij gemaakt dat niets u zou belemmeren om ook echt op tijd te komen. U had zich er alleen maar aan verbonden om uw best te doen om op tijd op de afspraak te verschijnen. U bent ruim op tijd vertrokken en heeft de fileberichten gecontroleerd, maar er is een vrachtwagen geschaard en u komt toch nog in een onverwachte file terecht. Er zit geen beweging in de lange rij auto’s voor u. Geen twijfel mogelijk, u zult te laat komen. Ondanks die tegenslag bent u er dus gewoon in geslaagd om te bereiken wat u wilde, namelijk uw best doen om op tijd te komen. Niets aan de hand dus, maar nu doet zich zelfs nog een andere gelegenheid voor om te bewijzen dat u een echte stoïcijn aan het worden bent.
De file biedt u namelijk de mogelijkheid om andere stoïcijnse vaardigheden te oefenen. De file is iets wat buiten uw controle ligt, er is dus geen enkele reden om u druk te maken over de vertraging die u oploopt. Het obstakel van de file is zelfs een prachtige gelegenheid om uw stoïcijnse gelijkmoedigheid te trainen. U kunt laten zien dat u geen slaaf van uw verlangens bent en dat de dingen waar u geen controle over hebt u koud laten. De vertraging doet u niets u blijft geduldig wachten tot de file zich weer oplost en hebt in die tijd ook nog eens uw stoïcijnse vaardigheden geoefend. Hoe vaker u uw gelijkmoedigheid kunt trainen hoe sterker die karaktereigenschap wordt. De staf van Hermes heeft de tegenslag zo in een gouden kans om u te bewijzen veranderd.
U kunt zich zelfs verbeelden dat het universum expres allerlei uitdagingen op uw pad brengt om u zo de gelegenheid te geven om te kunnen groeien. Sommige stoïcijnen dachten dit trouwens echt. In hun ogen is het universum een bewustzijn, een deel van dat bewustzijn is het eerder genoemde ‘hegemonikon’ van de mens. Dit bewuste universum wil dat het menselijk ‘hegemonikon’ zich ontplooit en perfectioneert en biedt het daarom allerlei problemen en levenslessen aan. Door te leren daar op een virtuoze manier mee om te gaan perfectioneert een individu zijn eigen zelfbewustzijn (hegemonikon) en daarmee, indirect, ook het bewustzijn van het universum zelf. Dit gaat mij te ver, maar misschien dat het u wel kan helpen om allerlei tegenslag beter te kunnen aanvaarden. Hoe u hier ook in staat het neemt niet weg dat de staf van Hermes u kan helpen een vervelende situatie een beetje nut te geven en zo minder vervelend te maken. De staf van Hermes verandert zo alles wat u op uw levenspad tegenkomt in puur goud.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten