7.1 Zijn stoïcijnen dan toch emotieloze robots?

 LES 7

GOEDE EN SLECHTE EMOTIES

7.1 Zijn stoïcijnen dan toch emotieloze robots?

Uit de vorige lessen zou u de indruk hebben kunnen krijgen dat stoïcijnen emoties als iets slechts beschouwen. Is dat echt zo? Zijn stoïcijnen echt van die kille gevoelloze types? Emoties worden tenslotte vaak gezien als iets menselijks. Ieder mens wordt wel eens boos, blij of verliefd. Ze geven kleur aan het leven en maken het leven de moeite waard. Een leven zonder liefde, blijdschap of lust zou een mens tot een soort biologische robot maken. Tegenwoordig worden we opgeroepen om onze emoties niet weg te stoppen. We moeten luisteren naar ons lichaam en onze gevoelens, dat zou goed voor ons zijn en ons leven beter en voller maken. Een leven zonder gevoelens zoals de Stoa lijkt aan te prijzen moet haast wel saai en kleurloos zijn. Emoties zoals wij die kennen zijn echter niet hetzelfde als de emoties waar de Stoa het over heeft. De Stoa heeft een heel eigen emotieleer die behoorlijk afwijkt van de hedendaagse voorstelling van menselijke gevoelens.

De menselijke ziel bestaat bij de Stoa uit slechts één deel die ze het ‘hegemonikon’, het centrum van bewustzijn noemen. Hier vindt ons denken plaats, dit is de plek waar onze rede zetelt. Het ‘hegemonikon’ is vergelijkbaar met ons idee van het zelfbewustzijn en zetelt in wat wij hierboven het mensenbrein hebben genoemd. Vanuit het ‘hegemonikon’ komen alle impulsen tot handelen en denken. Hierin verschillen de stoïcijnen van filosofen als Plato en Aristoteles die emoties als irrationele impulsen tot handelen voorstelden. Een emotie was voor hen een impuls die los staat van het zelfbewustzijn en vaak tegenovergesteld is aan dat bewustzijn. Een emotie is bij de stoïcijnen daarentegen weldegelijk een bepaald soort streving of impuls die van het ‘hegemonikon’ zelf afkomstig is. Het ‘hegemonikon’ heeft ingestemd met de door het reptielenbrein aan hem voorgelegde pre-emotie. Het geeft een waardeoordeel over een gebeurtenis en het stemt in met de daaraan verbonden pre-emotie waardoor het een echte emotie wordt. Die instemming vindt vaak onbewust plaats, maar het is weldegelijk een beslissing van dat ‘hegemonikon’. Omdat emoties waardeoordelen zijn die een groot belang hechten aan dingen buiten uzelf die u niet volledig zelf in de hand hebt kunnen emoties u kwetsbaar maken. Dat is niet altijd erg want emoties spelen ook voor stoïcijnen een belangrijke rol in een goed en prettig leven, maar sommige emoties dragen daar nu eenmaal niet aan bij. Integendeel zelfs heel wat van die emoties maken juist dat u zich ellendig en onplezierig voelt. Toch willen de stoïcijnen zelfs de onprettige emoties niet helemaal uitroeien. Ze denken namelijk dat dat helemaal niet kan. Wat ze wel willen is er voor zorgen dat u niet onnodig last hebt van onplezierige gevoelens. Het is tenslotte helemaal niet leuk om u angstig, gestrest, verdrietig of kwaad te voelen.

Stoïcijnen willen hier iets aan doen en maken daarvoor onderscheid tussen rationele emoties, de zogenaamde ‘eupatheiai’, en irrationele emoties de ‘patheiai’. ‘Patheiai’ zijn de irrationele en vervelende emoties. We hebben ze eerder de passies genoemd en zullen dat in de rest van deze cursus ook blijven doen. Wat de stoïcijnen ‘passies’ noemden lijkt wel een beetje op wat we tegenwoordig stress zouden noemen. Niet alle stress is echter verkeerd en zelfs onprettige emoties zijn niet altijd fout, alleen irrationele en dus onnodige stress moet vermeden worden. Er zijn nu eenmaal situaties waarin het heel redelijk is om je klote te voelen. Schematisch ziet dat er dan zo uit:

RATIONEEL ‘EUPATHEIAI’

EMOTIES

IRRATIONEEL ‘PATHEIAI’ OF PASSIES

Rationele emoties of wat tegenwoordig vaak positieve stress heet, kan in bepaalde situaties prima op zijn plaats zijn. Zo is het ook voor een stoïcijn volkomen rationeel om bang te zijn als er een woedende man met een pistool op ze af komt. Het is echter irrationeel om ook bang te worden als het om een kind met een stuk speelgoed gaat. Met rationeel wordt dus bedoeld dat het een oordeel betreft dat vanuit de rede wordt gevormd. Als een emotie onder de gegeven omstandigheden op zijn plaats is, is die emotie in stoïcijnse ogen helemaal terecht. Het is dan dus een ‘eupatheiai’, een goede en passende emotie. Met irrationeel wordt bedoeld dat het oordeel niet aan de juiste norm van rationaliteit voldoet: het oordeel is onjuist. De emotie is dus onnodig en overbodig. U moet zorgen er zo snel mogelijk weer van af te komen. Uw gevoelens berusten op een vergissing. Een emotie kan dus kloppen of niet kloppen, goed of fout zijn. Een kloppende emotie is onder de gegeven omstandigheden een ‘eupatheia’, een foute emotie is een ‘patheia’, een ‘passie’. Een ‘passie’ is dus een verkeerde en excessieve reactie op een gebeurtenis omdat ze een oordeel vormt dat niet past bij de werkelijke situatie. Het is eigenlijk een denkfout, een vergissing.

De passies worden door de stoïcijnen gezien als iets slechts dat vermeden moet worden, het zijn excessieve irrationele reacties die het gevolg zijn van een vergissing. Het vellen van een oordeel is aan ons en dus is het hebben van emoties (zowel ‘passies’ als ‘eupatheiai’) ook onze eigen verantwoordelijkheid en iets waarover we controle kunnen uitoefenen doordat een emotie niet meer is dan een bepaalde reactie op een impressie die zich aan ons voordoet. We zijn daarom volledig verantwoordelijk voor onze emoties en de handelingen die eruit volgen. Het zijn onze oordelen, dus eigenlijk onze gedachten, die bepalen wat we voelen en doen.

Naast de negatieve passies onderscheiden de stoïcijnen nog een andere categorie emoties: de ‘eupatheiai’. Deze ‘eupatheiai’ zijn goede en kloppende responsen op een gebeurtenis. Deze zijn niet excessief en irrationeel, maar het zijn juiste rationele oordelen die in de gegeven situatie passend zijn. Valt het u op dat dit betekent dat er voor een stoïcijn geen slechte emoties bestaan? Alleen slechte oordelen. Eén en dezelfde emotie kan onder wisselende omstandigheden zowel een negatieve passie als een positieve ‘eupatheia’ zijn. Neem bijvoorbeeld de emotie angst: het is niet rationeel om bang te zijn voor het donker en een boeman onder uw bed, deze angst is dus een passie. Maar het zou dom en behoorlijk irrationeel zijn om niet bang te zijn voor een tijger die op u af komt stormen. Dezelfde emotie is hier dus een ‘eupatheia’, een goede passende emotie.

Ik kan me voorstellen dat een en ander bij u wat verwarrend overkomt. Dezelfde emotie kan de ene keer een ‘eupatheia’ zijn en de andere keer een ‘foute’ passie blijken te zijn. Dat klinkt niet logisch en maakt het leven er voor u als leerlingstoïcijn niet makkelijker op.  Ik had u natuurlijk al wel gewaarschuwd: het stoïcisme is niet altijd even simpel, maar het leven zelf is dat ook niet. Onder alle omstandigheden goed oordelen is bovendien nogal moeilijk, misschien zelfs wel onmogelijk. Alleen de zogenaamde stoïcijnse wijze zou dat kunnen. Maar die wijze is een ideaalbeeld van een haast mythische persoon die zich nooit vergist en enkel juiste oordelen heeft. De wijze is verbonden met zowel de menselijke als de universele natuur en kent daardoor de rationele orde die de wereld bestuurt door en door. Het ontbreken van onjuiste oordelen houdt ook het ontbreken van ongepaste negatieve emoties in. De wijze verkeert in een toestand van ‘apatheia’. Letterlijk betekent dat passieloosheid. Dat is dus iets anders dan ons woord apathie, het is een gemoedsrust die niet door negatieve emoties wordt verstoord. De stoïsche wijze is dan ook vrij van passies, maar is geen gevoelloos persoon omdat hij in plaats daarvan de ’eupatheiai’ heeft. Het verschil is dat de wijze zich niet laat meeslepen door zijn gevoelens, doordat zijn reacties in de juiste mate overeenkomen met de waarde van de gebeurtenis, doordat zijn impulsen rationeel gedrag zijn en doordat hij over de aard van elke gebeurtenis het juiste oordeel vormt. Een stoïcijn probeert het ideaalbeeld van een wijze zo dicht mogelijk te benaderen. Een loffelijk streven dat misschien wel nooit helemaal behaald kan worden. Maar zelfs babystapje richting wijsheid kunnen uw leven al een stuk prettiger maken.