7.3 De ‘eupatheiai’ of gepaste emoties

 ‘Eupatheiai’ is dus het Griekse woord voor de goede en prettige emoties. Het kan niet genoeg benadrukt worden dat stoïcisme niets te maken heeft met het onderdrukken van emoties. Het is een veel gehoord misverstand maar stoïcijnen zijn niet stoïcijns. Ik blijf u er dan ook tot vervelends aan toe mee lastig vallen dat ook stoïcijnen emotionele wezens zijn. Sterker nog stoïcijnen willen de prettige emoties (eupatheiai) juist stimuleren. Hoe prettiger u zich voelt hoe tevredener uw stoïcijnse leraar is. Het zijn alleen de vervelende emoties, de passies, die u belemmeren en u zich rot doen voelen, die voorkomen moeten worden. Let wel voorkomen niet onderdrukt. Die akelige passies moeten zo veel mogelijk vervangen worden door de prettigere gevoelens: de ‘eupatheiai’.

Die prettige gevoelens worden door een stoïcijn trouwens niet nagejaagd als een doel op zich. Het is helemaal niet nodig om krampachtig te proberen plezierige gevoelens te ervaren. Als u de stoïcijnse leefregels volgt komen die vanzelf. Ze zijn namelijk het gevolg van een virtuoos leven. Als u een virtuoos leven leidt krijgt u de ‘eupatheiai’ er vanzelf bij. Het is een soort automatische bonus voor het maken van de goede keuzes. Ook voor de prettige gevoelens kenden de stoïcijnen een indeling. Uit educatieve overwegingen gebruikten ze dikwijls van dat soort simpele rijtjes. Daarom verdelen ze de ‘eupatheiai’ in drie hoofdcategorieën, die het evenbeeld zijn van de in de vorige paragraaf genoemde vier B’s. Iedere vervelende emotie heeft zo een leuker spiegelbeeld. Alleen de bedroefdheid, de emotionele pijn, heeft geen tegenhanger. Emotionele pijn is altijd slecht en kent geen zachtere en wenselijke variant.

Ik heb het geprobeerd, waarde leerling, maar het is me niet gelukt om drie passende positieve emoties met dezelfde beginletter te vinden. Het zou zo mooi zijn geweest de drie vrolijke ??? tegenover de vier akelige B’s. Maar helaas, mislukt. Ook nu gaat het weer om hoofdcategorieën die staan voor een heel scala aan prettige emoties. Het gaat om de volgende drie groepen:

• Voorzichtigheid
  Dit is de tegenhanger van de passie bangheid of angst. Voorzichtigheid is de rationele overtuiging dat het nodig is om iets onaangenaams te vermijden. Het is gewoon verstandig om dingen die een virtuoos leven in de weg staan te ontwijken. Het gaat om gevoelens als bedachtzaamheid, waardigheid, zelfrespect en zuiverheid.

• Plezier
  Dit is de tegenhanger van de passie blijheid of genot. Het gaat hier om het rationele geluksgevoel dat met virtuoze handelingen gepaard gaat. Hieronder vallen emoties als opgewektheid, verbondenheid en geestelijke rust.

• Wensen
  Is de tegenhanger van begeerte of lust. De rationele overtuiging dat het goed is om iets prettigs na te streven. Het is alleen maar goed om dingen die prettig zijn en een virtuoos leven bevorderen na te streven. Hieronder vallen gevoelens als liefde, vriendelijkheid en welwillendheid.

Zoals we zagen zijn ‘eupatheiai’ voor stoïcijnen niet helemaal synoniem met prettige gevoelens. Onder bepaalde omstandigheden kunnen ook voor een stoïcijn vervelende emoties als angst en verdriet weldegelijk gepast zijn. Het kan virtuoos zijn om u soms aan een akelig gevoel bloot te stellen. Als u tot de rationele conclusie komt dat een bepaalde onprettige emotie gepast is, moet u dan ook niet gaan proberen die te onderdrukken. Hoe meer u zo’n gevoel probeert weg te drukken hoe meer hinder u ervan zult ondervinden. U moet de aanwezigheid ervan accepteren. Het hoort er nu eenmaal bij om soms angstig of verdrietig te zijn. Niet alle ‘eupatheiai’ zijn dus prettig.

Maakt dit een stoïcijn nu tot een hedonist, altijd op zoek naar pleziertjes en prettige gevoelens? Nee een stoïcijn is wel een levensgenieter maar dat maakt hem nog geen hedonist of epicurist. Voor een epicurist zijn de prettige emoties het doel van zijn leven. Een rustig leven afgezonderd van de maatschappij in een soort commune van vrienden. Maar een dergelijke leven zou ook verkregen kunnen worden door u een leven lang vol te stoppen met tranquilizers en andere drugs. Misschien dat dat tot een leven vol ‘eupatheiai’ in epicuristische zin zou leiden, maar of u dan ook een virtuoos leven zou leiden? Voor een virtuoos en goed leven is meer nodig dan alleen prettige gevoelens. In een virtuoos leven is niet alles aangenaam en leuk, het gaat er ook om dat uw leven betekenis heeft en zinvol is voor uzelf en anderen. Het gaat erom uzelf te ontplooien in de richting en op de manier die u het best ligt.

Ook voor de stoïcijnen zijn de prettige gevoelens belangrijk, maar ze zijn niet het doel van hun leven, ze zijn het gevolg ervan. Een stoïcijn doet zijn best om zo virtuoos mogelijk te leven en krijgt daarbij op de koop toe de prettige ‘eupatheiai’. Onder normale omstandigheden zal een virtuoos leven altijd tot prettige gevoelens leiden. Het is echter best denkbaar dat de virtuositeit een stoïcijn zo nu en dan noopt tot voor hem onprettige handelingen. Hij mag dan niet aarzelen en wachten op het verschijnen van eventuele positieve emoties. Een virtuoze handelswijze is een beloning in zichzelf. De vraag of dat een prettig gevoel oplevert mag daarbij geen enkele rol spelen.

Een prettig gevoel is dus alleen maar een ‘eupatheia’ als die het gevolg is van een juiste inschatting van de situatie en een virtuoze levenswijze. Het risico dat prettige gevoelens als een doel op zich worden aangemerkt moet worden voorkomen. Door dat te doen loopt een beginnend stoïcijn het levensgrote gevaar om alsnog in de passies te vervallen en zo het kind van een virtuoos en gelukkig leven met het badwater weg te gooien. Door bewust prettige gevoelens na te jagen worden het passies. Het worden obsessies die uiteindelijk niet tot geluk maar tot een onplezierig en weggegooid leven leiden. Prettige emoties zijn een leuke bijkomstigheid van een virtuoos leven en kunnen ook alleen maar door een dergelijk leven worden verkregen.