7.2 De vier B’s

 In de vorige paragraaf zagen we dat de ‘patheiai’ of passies verkeerde en dus irrationele oordelen zijn. Het zijn overdreven reacties die niet door het filter van onze rationele vermogens zijn gegaan. Het zijn klakkeloos door ons ‘hegemonikon’ geaccepteerde reacties op externe gebeurtenissen. Ze zijn het gevolg van een vertekend beeld van de werkelijkheid en daarmee schadelijk voor een virtuoos leven. Ze moeten zoveel mogelijk voorkomen worden en om dat mogelijk te maken moeten we ze zo goed mogelijk leren kennen. Tijd voor een klein onderzoekjes in de krochten van onze passies.

Het hele arsenaal aan vervelende emoties werd door de stoïcijnen in vier hoofdcategorieën ingedeeld. Ik noem ze de vier stoïcijnse B’s: bedroefdheid, bangheid, blijheid en begeerte. U heeft gelijk als u nu denkt dat ik die termen bij elkaar geschraapt heb om maar vier B’s te krijgen, maar dat neemt niet weg dat het wel makkelijker te onthouden is. En ik ben er eigenlijk best trots op dat het me gelukt is om alle vier de emotiegroepen met een B te laten beginnen. Met wat kunst en vliegwerk vallen alle verschillende emoties onder één van de vier groepen te scharen.  Iedere categorie bevat dus zelf weer een heel scala aan verwante emoties. Zeno omschreef de vier B’s als volgt:

• Bedroefdheid
  Deze emotie ontstaat op het moment dat u meent dat er iets onprettigs aan de hand is. Het is het irrationele gevoel dat ontstaat als het ‘hegemonikon’ er niet in slaagt om iets onaangenaams te vermijden, of als het niet lukt om iets aangenaams te verwerven. Hieronder vallen emoties als geestelijke en emotionele pijn, verdriet, medelijden, jaloezie, depressie en spijt.

• Bangheid
  Deze emotie ontstaat op het moment dat u denkt dat er in de toekomst iets onprettigs staat te gebeuren. Het is de irrationele verwachting van het ‘hegemonikon’ dat er iets onaangenaams gaat gebeuren, of dat iets aangenaams niet verkregen kan worden. Hieronder vallen emoties als angst, paniek, bezorgdheid, stress, nervositeit, schuldgevoel en schaamte.

• Blijheid
  Deze emotie ontstaat op het moment dat u meent dat er iets prettigs aan de hand is. Het is het irrationele gevoel dat ontstaat als het ‘hegemonikon’ er in slaagt iets dat ten onrechte als goed wordt beschouwd te verkrijgen. Hieronder vallen dingen als geestelijk genot, lust, uitbundigheid, hoogmoed, verwaandheid, gevleid zijn en leedvermaak.

• Begeerte
  Deze emotie ontstaat op het moment dat u denkt dat er binnenkort iets prettigs gaat gebeuren. Het is de irrationele verwachting van het ‘hegemonikon’ dat er iets aangenaams staat te gebeuren. Hieronder vallen gevoelens als seksueel verlangen, gulzigheid, woede, boosheid, haat en zucht naar roem en eer.

Let wel al deze slechte emoties zijn alleen slecht op het moment dat ze irrationeel, onterecht en overdadig zijn. Zelfs de vier B’s kunnen onder bepaalde omstandigheden rationeel en dus geoorloofd en gerechtvaardigd zijn. Het zijn voor de stoïcijnen dan geen passies meer, maar ‘eupatheiai’. Het is u misschien wel opgevallen dat lichamelijke pijn en lichamelijk genot niet in het rijtje zijn opgenomen. Dat komt doordat de stoïcijnen lichamelijke gevoelens als onbelangrijk en onverschillig voor een virtuoos leven beschouwen. Onder normale omstandigheden is het voor een stoïcijn rationeel om te proberen lichamelijke pijn te vermijden en lichamelijk genot te verkrijgen, maar het daar al dan niet in slagen speelt geen rol voor het leiden van een gelukkig leven. Misschien dat u het ook wat vreemd vindt dat de stoïcijnen woede en haat onder het kopje begeerte scharen. Dat komt omdat deze gevoelens gaan over het verlangen dat iemand anders iets onaangenaams overkomt.

Het is u misschien ook wel eens opgevallen dat er veel meer negatieve emoties dan positieve emoties bestaan. Eigenlijk is dat ook niet zo raar. Om in de harde wereld van eten of gegeten worden te kunnen overleven is het evolutionair gezien voordeliger om bevattelijk te zijn voor een heel scala aan vervelende gevoelens. Het is dan wel niet zo leuk, maar voor uw overlevingskansen was het toch echt beter om in elke schaduw een sabeltandtijger en in elke onbekende een potentieel gevaarlijke concurrent te vermoeden. Een scala aan vervelende emoties die vroeger ongetwijfeld van groot belang waren, maar die hun nut ondertussen wel verloren hebben. Sabeltandtijgers, gifslangen en agressieve vreemdelingen maken nog maar hoogst zelden deel uit van onze dagelijkse omgeving. Misschien dat de evolutie ons over een paar duizend jaar van die zinloos geworden emoties verlost, maar daar hebben we nu niets aan. Jammer voor ons, maar we zullen voorlopig met onze overbodige geworden passies moeten leren leven.

Oefening: Passies turven

Een simpele maar heel effectieve oefening om beter grip op uw passies te krijgen is het turven van uw negatieve emoties. Maak aan het begin van de week in uw stoïcijnse dagboek een tabelletje met de emoties die u de meeste last bezorgen en zet simpelweg een streepje als die emotie zich weer eens voordoet. U kunt daar de vier B’s voor gebruiken, maar het is misschien zelfs beter om de emoties waar u het meest last van heeft specifiek te benoemen. U hoeft alleen maar streepjes te zetten. Meer niet, voorlopig is dit voldoende om u bewust te worden van uw toestand. Bovendien kunt u zo ook uw vooruitgang in de gaten houden. Als alles volgens plan verloopt zult u in de loop van deze cursus kunnen zien dat het aantal streepjes bij uw negatieve emoties langzaam maar zeker minder wordt. Epictetus raadde zijn leerlingen ook al aan om hun voortgang nauwkeurig in de gaten te houden toen hij zei:

“Als je niet driftig wilt worden, geef dan ook geen voedsel aan je woede, honger hem uit zodat hij niet kan groeien. Smoor de eerste boosheid in de knop en tel de dagen dat je niet kwaad wordt. ‘Een tijdje geleden werd ik elke dag wel een keer kwaad, nu nog maar eens in de twee dagen en straks eens in de drie of misschien zelfs maar vier dagen.’ Als het je lukt dertig dagen niet driftig te worden, mag je Zeus een dankoffer brengen. Vanaf de eerste dag wordt de gewoonte verzwakt om uiteindelijk helemaal te verdwijnen.” (Epictetus; Colleges boek 2-18)

Als u wilt kunt u de negatieve emoties uit het emotielijstje van de oefening uit les zes gebruiken, maar u hoeft zich daar niet tot te beperken. Turf alles wat u zou willen veranderen. Vooral, maar niet persé alleen, uw negatieve emoties. Ook slechte gewoontes waar u aan wilt werken komen in aanmerking om geturfd te worden. Turf bijvoorbeeld het aantal keren dat u overstuur raakt, kwaad wordt, u angstig voelt, toegeeft aan uw chocoladeverslaving of aan het nagelbijten bent.

Deze oefening helpt u om u bewust te worden van uw slechte gewoontes en emoties. Bovendien helpt hij u om uw vooruitgang te meten. Het herkennen en erkennen van uw negatieve emoties is de eerste stap. Voorlopig hoeft u ze dan ook alleen nog maar te herkennen en turven in latere oefeningen zult u ook leren hoe u de passies het best in toom kunt houden. Toch leert de praktijk dat zelfs het simpele turven en u bewust worden van de frequentie van uw slechte gewoontes helpt om uw negatieve emoties te doen afnemen.

Tot slot van deze paragraaf past een waarschuwing. In het stoïcisme gaat het er niet om passies te onderdrukken, het gaat er in de eerste plaats om te voorkomen dat er passies ontstaan. Er bestaat een groot aantal technieken om u daarbij te helpen. Als er desondanks toch onprettige emoties ontstaan moeten die zeker niet onderdrukt worden. Het stoïcisme wil vervelende emoties juist niet wegmoffelen, maar voorkomen. Ook voor de situatie dat een passie eenmaal ontstaan is kennen de stoïcijnen technieken om de nadelige effecten zoveel mogelijk te temperen. Houd trouwens steeds in uw achterhoofd dat de hierboven genoemde passies niet per definitie volledig slecht zijn. Onder bepaalde omstandigheden kunnen ze gepast zijn. Ze hebben dan ook bijna allemaal een zachtere tegenhanger die dan als een ‘eupatheia’ kan worden aangemerkt. Lastig? Wie heeft u ooit wijsgemaakt dat het leven makkelijk is? Dat waren in elk geval niet de stoïcijnen.