19.3 Verdeel en heers

 U kunt niet op alle tegenslagen voorbereid zijn. Zo nu en dan gebeurt er nu eenmaal iets wat u in uw wildste dromen nog niet had kunnen voorzien. Ook daar moet u als leerling stoïcijn tegen gewapend zijn. Het begint met een stapje terug doen op het moment dat er iets gebeurt dat bij u een onprettige emotie opwekt. U moet het dan tot u laten doordringen dat, bijvoorbeeld een gevoel van ongerustheid, niet meer is dan een oordeel. Het is een gedachte en net zoals alle gedachten is het iets dat weer voorbij gaat. Een onprettige emotie is een enorm opdringerige gedachte die er alles aan doet om voor te dringen en alle andere gedachten naar de achtergrond te duwen. Toch is het niet meer dan één gedachte tussen al die andere gedachten. De meeste van die willekeurige gedachten gaan nergens over, het zijn onzin dingetjes die zomaar in uw hoofd opduiken. Ze hebben doorgaans niets met de werkelijkheid te maken en zijn vooral een soort opvulling van de tijd dat u even niet bewust ergens aan denkt. Hetzelfde geldt voor emotionele gedachten. Net als bij die andere gedachten kunt u de aanwezigheid van die vervelende emotie dan ook gewoon accepteren. Geef hem niet meer aandacht dan hij verdient, hij is er gewoon en probeert voor te dringen, maar er is geen enkele reden om hem belangrijker te vinden dan al uw andere gedachten. Integendeel, de kans is immers heel groot dat hij op een foute inschatting berust. Hij is niet reëler dan al die zinloze ditjes en datjes die normaal door uw hoofd spoken. Probeer hem maar niet te controleren, accepteer dat hij er is en laat het daarbij. De in een eerdere les besproken bladeren in een beek meditatie kan u daarbij goede diensten verlenen.

Epictetus maakte er een oefening van die vergelijkbaar is met de eerder behandelde ‘training in afstand nemen’. Hij raadde zijn leerlingen aan om bij iedere vervelende gedachte eerst een stapje terug te doen. Oefen u er dus in om bij iedere vervelende gedachte meteen te zeggen: ‘je bent maar een indruk en niet meer dan dat’. Doe een stapje terug om de gedachte te onderzoeken. Laat u niet onmiddellijk meeslepen door uw eerste automatische reactie op gedachten, gebeurtenissen of wat er tegen u gezegd wordt. Neem de tijd om één en ander rationeel te bekijken en beslis dan wat u er mee gaat doen. Is het iets waar u iets mee kunt, iets waar u controle over hebt, kom dan in actie. Maar als het om iets gaat waar u toch niets aan kunt doen, iets dat buiten uw controle ligt, laat het dan varen. Accepteer het zoals het is en beschouw het als iets wat u niet raakt. De controle over uw leven in eigen hand nemen, betekent ook dat u niet probeert iets te doen wat theoretisch, praktisch of logisch onmogelijk is.

Probeer tegelijkertijd de manier waarop u de negatieve emotie benoemt te veranderen. In plaats van te zeggen: ‘dit is echt verschrikkelijk’, zou u tegen uzelf kunnen zeggen: ‘dit is niet waar ik voor gekozen zou hebben, maar ik kan het aan’. U kunt van de wereld nu eenmaal niet eisen dat ze zich naar uw wensen schikt, maar u kunt wel hopen dat iets loopt zoals u het het liefst ziet. Internaliseer uw doelen en verander de manier waarop u tegen uzelf praat. Gebeurtenissen zijn niet verschrikkelijk of afschuwelijk, maar ongewenst en u was sowieso alleen maar van plan om alles te doen wat in uw vermogen lag. Tot het onmogelijke is niemand verplicht.

Een virtuoze levenswijze dwingt u soms om situaties op te zoeken en confrontaties aan te gaan die negatieve emoties bij u opwekken. Het is zeker niet stoïcijns om dergelijke situaties te vermijden. U kunt zich niet ontplooien zonder zo nu en dan iets te doen wat u spannend of zelfs eng vindt. Als leerling stoïcijn moet u dan gewoon de confrontatie aan gaan en de bijbehorende emoties accepteren. Door dit te doen en de hier beschreven technieken te gebruiken zult u gaan merken dat u steeds makkelijker met uw vervelende gevoelens om kunt gaan. Ze worden minder belangrijk en blijven meer op de achtergrond, misschien bereikt u zelfs het moment dat ze niet eens meer de moeite nemen om zich te laten zien.

Soms moet u gewoon iets doen of ondergaan waar u enorm tegenop ziet: een pijnlijke en ingrijpende medische behandeling, een slecht nieuws gesprek of een vervelende confrontatie met een tegenstander. Kortom, een situatie waarin het niet te vermijden lijkt te zijn dat u pijn zult lijden. De stoïcijnen gebruikten voor dit soort situaties een soort verdeel en heers techniek. Zo konden ze vervelende situaties minder vervelend maken. Als ze iets akeligs moesten ondergaan, probeerden ze de gebeurtenis in stukjes te verdelen. Door stap voor stap, moment na moment de confrontatie aan te gaan konden ze makkelijker hun gemoedsrust bewaren. Iedere gebeurtenis bestaat tenslotte uit een opeenvolging van kleinere gebeurtenissen, die zelf apart beter te dragen zijn dan de grote gebeurtenis in zijn geheel.

Deze techniek om het heden in isolatie te beschouwen lijkt heel erg op de soortgelijke techniek van de ‘reality check’ waarbij dingen worden ontleed in hun bestanddelen. Alles wat verschrikkelijk en afstotelijk of juist heel erg verleidelijk lijkt wordt daarbij teruggebracht tot zijn essentie. Op de tafel van de patholoog-filosoof wordt alles in stukjes gesneden en onderdeel voor onderdeel bekeken. Is het eenmaal in stukjes verdeeld nog wel zo erg of zo aantrekkelijk? Als de losse momenten en de aparte onderdelen van een gebeurtenis dragelijk zijn, hoe zit het dan met het grote geheel? Is dat dan niet ook dragelijk geworden?

Als u onderstaande oefening regelmatig uitvoert zult u merken dat de dingen waar u vroeger enorm tegenop zag vanzelf een stukje makkelijker worden. Probeer het bijvoorbeeld eens uit op een bezoekje aan de tandarts. Leuk zal het vast nooit worden, maar misschien wel dragelijk.

Oefening: Compartimenteren, verdeel en heers

• Doe uw ogen dicht en stel u een situatie voor waarin u uw emotionele evenwicht verloren hebt. Een situatie waarin u geleden hebt. Probeer de voorstelling zo beeldend en levendig mogelijk te maken met alles wat u zag, hoorde en voelde. Begin met een gebeurtenis waarin u maar een klein beetje van streek raakte en niet meteen met iets wat echt indruk op u heeft gemaakt.

• Probeer nu de gebeurtenis onderdeel voor onderdeel te bekijken. Concentreer u eerst alleen op wat u zag. Concentreer u vervolgens alleen op wat u hoorde, proefde, voelde en rook. Legitimeert ieder los onderdeeltje de emoties die bij u opkwamen?

• Herleef de gebeurtenis opnieuw maar nu beeldje voor beeldje. Knip het op in losse momenten en bekijk ieder moment apart van het geheel. Legitimeren de aparte stukjes de emoties die u erbij voelde?

• Onderzoek tenslotte of de stukjes gaan over iets waar u controle over hebt. Heeft ieder apart partje iets te maken met uw oordeelsvermogen, uw gevoel of uw wil? Kijk dan nu of ook het totaal iets betreft waar u controle over hebt.

• Doorleef de gebeurtenis nog een keer, maar nu door de ogen van een stoïcijn. Welke stoïcijnse eigenschappen zou u kunnen aanwenden als tegengif tegen de vervelende gevoelens? Voelt u nog steeds de vervelende emoties of zijn ze een beetje dragelijker geworden?

• Herhaal deze oefening iedere dag totdat u zich de gebeurtenis voor de geest kunt halen zonder de vervelende emoties te voelen. Door het een aantal malen doorleefd te hebben en door u een voorstelling gemaakt te hebben van een stoïcijnse manier om ermee om te gaan ontstaat een zekere gewenning.

• Kies vervolgens een andere wat uitdagendere gebeurtenis en herhaal de oefening. Herhaal deze oefening zo vaak als nodig en op de momenten dat u denkt dat u daar behoefte aan heeft.

Een andere oefening die u kan helpen om vervelende emoties het hoofd te bieden is de stoïcijnse mantra. De stoïcijnen kenden hun eigen mantra’s. In tegenstelling tot de hindoeïstische en boeddhistische mantra’s hadden deze geen religieuze of magische betekenis. Het waren vooral korte kernachtige spreuken waarop je altijd kon terugvallen. De stoïcijnse tegeltjeswijsheden die u iedere les krijgt voorgeschoteld, zijn een voorbeeld van dergelijke spreuken. Van een leerling werd verwacht dat hij of zij een heel repertoire van dergelijke spreuken uit het hoofd kende. Het was de bedoeling dat hij zo in elke situatie de kernpunten van de stoïcijnse filosofie bij de hand had. Het ‘Encheiridion’ het beroemde ‘Handboekje’ van Epictetus, was zelfs bedoeld als een verzameling kernachtige spreuken die uit het hoofd geleerd moesten worden. Zo kon een leerling op een moeilijk moment altijd een passende stoïcijnse spreuk naar voren halen.

Hoewel het geen kwaad kan om wat zinnetjes uit het ‘Encheiridion’ uit uw hoofd te leren, zal ik niet van u verlangen om het hele boekje uit het hoofd te leren. De tijd dat mensen hele lappen tekst konden reciteren is wel voorbij. Ik heb wel een moderne mantra voor u die u kan helpen om vervelende emoties wat beter het hoofd te kunnen bieden.

Oefening: De stoïcijnse mantra tegen de passies

Deze mantra is geïnspireerd op het boek ‘Duin’ van Frank Herbert en kan bij allerlei vervelende emoties worden opgezegd. Probeer op het moment dat u een vervelende en ongewenste emotie voelt opkomen door de buik te ademen en zeg deze mantra bij uzelf op:

“Ik moet niet bang/kwaad/… zijn. Angst/woede/.... is de moordenaar van het verstand. Ik zal mijn angst/woede/… onder ogen zien. Ik laat mijn angst/woede/… over en door me heen vloeien. Waar de angst/woede/… voorbij is gegaan, blijft niets achter. Alleen ik zelf blijf.”

U kunt de betreffende emotie zelf invullen. Oefen deze mantra eerst als een soort meditatie, zonder dat er sprake is van een emotie. Voer daarbij een korte bodyscan uit en probeer u zo veel mogelijk te ontspannen. Pas de mantra voorlopig alleen onder minder veeleisende omstandigheden toe. Dus niet op een moment dat u echt woedend of angstig bent, maar op een moment waarop u zich een beetje ergert of iets een beetje spannend vindt.