6.2 Emoties als keuze

Als u hoopte dat de stoïcijnse filosofie u van al uw negatieve emoties zou verlossen staat u een teleurstellende mededeling te wachten. Ook uw negatieve emoties, of passies zoals de stoïcijnen ze noemen, zijn natuurlijk en in principe niet te voorkomen. Zoals u zag kunt u de driften van uw reptielenbrein niet tegenhouden. Althans zolang u geen fakir of stoïcijnse wijze bent, en vooralsnog ga ik er vanuit dat u dat niet bent. Gelukkig zijn in de stier van Falaris is voorlopig een brug te ver. U zult dus moeten accepteren dat ook u uw portie vervelende gevoelens niet kunt ontlopen. Daar kan zelfs het stoïcisme u niet van bevrijden. Maar wat het stoïcisme wel kan doen is er voor zorgen dat u zich niet rotter voelt dan noodzakelijk is en dat die ellende bovendien niet langer duurt dan strikt nodig.

Het lijkt alsof onze emoties ons overkomen. Ons bewustzijn krijgt de indrukken uit de buitenwereld immers voorgeschoteld met een er al door ons reptielenbrein aan vastgeplakte drift. We hebben echter weldegelijk nog een keuze. We kunnen de ons voorgeschotelde drift of pre-emotie aanvaarden of verwerpen. Door in te stemmen met een drift wordt er een waardeoordeel op de indruk van buiten geplakt. Als wordt ingestemd met de pre-emotie ontstaat er dus een verlangen naar of een aversie tegen de binnen gekomen indruk. Dit verlangen of deze aversie is wat de stoïcijnen een emotie noemen. De pre-emotie of drift is dat in hun ogen nog niet. Schematisch ziet dat er dan zo uit:

 

INDRUK UIT DE BUITENWERELD

 

 

DRIFT/PRE-EMOTIE

VAN HET REPTIELENBREIN

 

 

EMOTIE/OORDEEL VAN HET MENSENBREIN

 

U bekijkt de wereld als het ware door een gekleurde bril. Een bril die uw reptielenbrein u opgezet heeft. Die bril kan roze zijn, waardoor alles er plezierig en leuk uitziet of donker waardoor alles somber en vervelend wordt. Uw geluksthermostaat bepaalt de kleur van u bril. Als stoïcijn moet u leren die bril af te zetten en naar de wereld kijken zoals die is. U moet leren dat de werkelijkheid maar hoogst zelden roze of donkerbruin is. U moet leren dat uw kijk automatisch is voorgekleurd met de pre-emoties van uw reptielenbrein. Uw mensenbrein of ‘hegemonikon’ moet instemmen met die voorkleuring. Het is die instemming, de oordelende gedachte, die u een bepaalde emotie doet voelen.

Veel mensen denken dat stoïcijnen de hele tijd bezig zijn met het onderdrukken van hun emoties. Dingen als woede, haat, angst en begeerte zouden dan een soort aangeboren oerdriften zijn die kosten wat kost onder de duim moeten worden gehouden. Zoals u ondertussen wel begrepen zult hebben klopt daar helemaal niets van. De gevoelens zijn niet alleen het directe gevolg van het oordeel dat we aan de indruk uit de buitenwereld hebben verbonden ze maken onlosmakelijk deel uit van die oordelen. Sterker nog in zekere zin zijn ze die oordelen. Door een waardeoordeel aan een bepaalde indruk te verbinden geeft u aan hoe belangrijk die indruk voor u is. Het gevoel van dat waardeoordeel is niets anders dan uw conclusie over de stand van zaken.

Net als ieder ander oordeel kan een waardeoordeel kloppen of niet. Net zo goed als u bij het maken van een rekensom fouten kunt maken, kunt u bij het beoordelen van uw pre-emoties de mist in gaan. U kunt in uw oordeel tot een foute conclusie komen. Het hebben van een emotie berust dus op het hebben van een bepaalde overtuiging. Denk bijvoorbeeld aan het stuk touw dat u in eerste instantie voor een slang aanzag. U was er van overtuigd dat u een slang zag en voelde daardoor de emotie angst. Zodra u merkte dat het maar een stuk touw was verdween de overtuiging en daarmee ook de emotie. Of neem het volgende voorbeeld. U verwacht dat uw dochter om vijf uur van school thuis komt, maar om half zes is zij er nog steeds niet. Eerst begint u zich te ergeren. Staat zeker weer ergens te kletsen met een vriendin. Maar een kwartier later is ze nog steeds niet thuis. U begint zich nu zorgen te maken. ‘Hoorde u rond vijf uur niet de sirene van een ziekenwagen voorbij komen? Zou er een ongeluk zijn gebeurd? Is ze gewond geraakt of misschien zelfs erger?’ Allerlei emoties die allemaal op ondoordachte oordelen en onjuiste overtuigingen over mogelijke scenario’s zijn gebaseerd. Als ze even later met de fiets aan de hand en een lekke band komt aangelopen, verdwijnen die emoties als sneeuw voor de zon. Uw waardeoordelen over de gebeurtenissen bleken fout te zijn en al die emoties maken plaats voor een gevoel van opluchting. Toegegeven dit is in de tijd van mobieltjes een beetje een ouderwets voorbeeld, maar u snapt de bedoeling.

Als een emotie een al dan niet bewust waardeoordeel is kunnen emoties dus ook worden aangepast. Een emotie verandert als het oordeel over het onderwerp van die emotie wordt aangepast. Het zijn uiteindelijk uw diepste innerlijke overtuigingen die bepalen hoe u zich voelt. Dat betekent ook dat uw karakter en virtuositeit niet een kwestie van botte wilskracht zijn waarbij u de dierlijke impulsieve krachten van uw persoonlijkheid in bedwang moet proberen te houden. Uw ratio, uw vermogen tot redelijk nadenken, strekt zich uit tot de diepste krochten van uw persoonlijkheid. Omdat emotie een met waarde geladen manier van denken is leidt een verandering in uw denken niet alleen tot ander gedrag, maar ook tot andere emoties en uiteindelijk zelfs tot een ander virtuozer karakter. Dit biedt de hoop dat het ontstaan van vervelende onplezierige emoties ook echt kan worden voorkomen en dat deze emoties niet hoeven te worden onderdrukt. Stoïcijnen willen helemaal niet dat u uw negatieve emoties onderdrukt, ze willen dat u ze helemaal niet krijgt. Dat is nu precies waar het in de stoïcijnse gemoedsrust om draait.

Om die onplezierige emoties te kunnen voorkomen moet u ze natuurlijk wel eerst herkennen. Mensen zijn zich doorgaans alleen maar bewust van de excessen van hun emoties en merken de sluimerende, maar steeds aanwezige, gevoelens niet of nauwelijks op. Ze voelen zich niet helemaal gelukkig, maar ook niet echt ongelukkig en beschouwen de permanente achtergrond stress en emotionele ruis als normaal. Voor een stoïcijn is die achtergrond echter allesbehalve normaal. Een stoïcijn streeft er naar een heel coole en relaxte persoon te worden zonder noemenswaardige en onnodige negatieve emoties.