BEHULPZAAM IN PLAATS VAN MEDELIJDEND

Onze moderne samenleving is in de ban van het medelijden. Het lijkt wel een steeds erger wordende epidemie. Emotie-tv is populairder dan ooit, zelfs informatief bedoelde programma’s gaan meer over de gevoelens van de geïnterviewde dan over de inhoud. Het gaat minder om wat er gebeurde dan om de vraag hoe iemand zich voelt. Empathie is tegenwoordig een bewonderingwaardige emotie. Het zal u daarom misschien wel wat rauw op uw dak vallen om te horen dat stoïcijnen empathie afwijzen en medelijden zelfs een afkeuringswaardige emotie vinden. Epictetus zegt het in hoofdstuk 26 van zijn Handboekje zo:

Leer de natuur kennen door naar overeenkomsten te zoeken. Als, bijvoorbeeld, andermans slaaf een kopje breekt, zeg je direct: ‘dat kan nu eenmaal gebeuren’. Als het nu jouw kopje is dat breekt bedenk dan dat je net zo moet reageren als wanneer het een ander overkomt. Dit moet je ook doen bij belangrijkere dingen. Het kind of de vrouw van een vreemde is overleden. Iedereen zegt dan: ‘Zo gaat dat nu eenmaal in het leven’. Maar als je eigen kind of vrouw overlijdt, dan is het meteen: ‘Ach en wee’ en ‘arme ik’.

Het lijkt er op dat Epictetus wil dat zijn leerlingen gevoelloos en onmenselijk worden. Dit hoofdstukje klinkt best hard, toch heeft hij het beste met u voor en wil hij weldegelijk dat u om uw medemens geeft. Hij wil echter voorkomen dat u zich inleeft in de situatie van onfortuinlijke anderen en dat u daardoor letterlijk met ze meevoelt. Medelijden is een heftige en onplezierige reactie die makkelijk gemanipuleerd kan worden. Denk maar aan de populariteit van emotie-tv. Het is beperkt tot de mensen die je kent of waar je op de één of andere manier een band mee hebt. Het is moeilijk zo niet onmogelijk om empathie te voelen voor duizenden abstracte hongerende mensen in Afrika. De empathie komt pas op het moment dat een liefdadigheidsorganisatie u beelden van een zielig kindje laat zien. Als u die beelden ziet voelt u medelijden en dat stimuleert u weer om uw portemonnee te trekken.

Stoïcijnen willen dat soort medelijden zo veel mogelijk voorkomen. Het is een onprettig gevoel, afhankelijk van de situatie en heel makkelijk manipuleerbaar. De mensen die niet in beeld zijn laten u koud en worden door u vergeten. Het voorkomen van gevoelens van medelijden betekent niet dat stoïcijnen willen dat u zich het lijden van andere mensen niet aantrekt. Ze streven naar een rationele hulpvaardigheid. Ze willen dat u op grond van redelijke overwegingen tot de conclusie komt dat bepaalde personen of groepen mensen onder mensonwaardige omstandigheden moeten leven en dat ze daarom uw hulp nodig hebben. U moet uw bereidheid om anderen te ondersteunen niet afhankelijk laten zijn van toevallige of gemanipuleerde gevoelens van medelijden. Daarmee beperkt u zichzelf veel te veel en sluit u grote delen van de mensheid uit.

Gevoelens van medelijden maken dat u zich onprettig voelt en irrationele beslissingen neemt Maar niet alleen medelijden met andere mensen moet voorkomen worden, zelfmedelijden is minstens zo slecht voor uw gemoedsrust. Epictetus wijst ons erop dat we geneigd zijn om gebeurtenissen een stuk evenwichtiger te beoordelen als ze ons niet rechtstreeks raken. Als iemand het kopje van een ander breekt maakt u zich daar niet druk over, maar als het uw eigen kopje betreft ontploft u misschien wel. Door te proberen evenwichtiger te reageren op gebeurtenissen die u direct raken en gevoelens van medelijden beter te controleren maakt u zichzelf niet ongevoelig maar verstandiger.