WAAROM LEVER JE JE LEVEN UIT AAN DE GRILLEN VAN HET LOT?

De meeste mensen denken dat ze het verloop van hun leven in eigen hand hebben. Het is zelfs één van de belangrijkste dogma’s van onze moderne maatschappij. Als je maar goed genoeg je best doet, hard werkt, ondernemend bent en volhardend bent, dan ligt de wereld aan je voeten en kun je alles bereiken wat je wilt. Er zijn zelfs mensen die zeggen dat je als je het maar hard genoeg wilt allerlei afschuwelijke ziektes kunt overwinnen. Stoïcijnen weten dat dat de groots mogelijke onzin is. Het is gewoon lariekoek dat je je leven naar je hand kunt zetten als je je maar voldoende inspant. Dat betekent niet dat je helemaal geen invloed hebt. De stoïcijnen denken zelfs dat er een deel van de werkelijkheid is waar ze de volledige onaantastbare controle over hebben.

Epictetus zegt het in zijn Handboekje zo:

‘De werkelijkheid valt in twee delen uit één: een deel waar we controle over hebben en een deel waar we geen controle over hebben. Wel controle hebben we over onze overtuigingen, impulsen, verlangens en angsten, kortom over alles wat met ons innerlijk te maken heeft; geen controle hebben we over ons lichaam, bezit, status en carrière, kortom over alles wat buiten ons gebeurt. Waar we controle over hebben is van nature vrij, onbeperkt en ongehinderd; waar we geen controle over hebben is zwak, onderworpen, beperkt en van een ander.’

De werkelijkheid wordt door de stoïcijnen dus in twee categorieën ingedeeld: dat deel waar we wel volledige controle over hebben en dat deel waar we geen of slechts een heel beperkte controle over hebben. Een simpele tweedeling die, mits echt doorleeft, uw leven volledig op zijn kop kan zetten. Alleen de dingen die u werkelijk zelf kunt beheersen zijn nodig om een gelukkig en virtuoos leven te leiden. Al het andere is daarvoor overbodig, misschien wel leuk en misschien ook wel rationeel om na te streven, maar voor een gelukkig leven uiteindelijk niet noodzakelijk. Epictetus waarschuwt dat het allesbehalve makkelijk is om die tweedeling ook echt te doorleven. Het vergt een behoorlijke inspanning en is doorgaans niet bevorderlijk voor wat als een succesvolle carrière wordt aangemerkt.

Epictetus stelt dat je je volledig moet inzetten voor de dingen waar je een volledige controle over hebt en dat je je tegenover al het andere neutraal moet opstellen. Die neutrale houding betekent niet dat je je er niet meer om hoeft te bekommeren. Het betekent dat je leert dat er geen enkele garantie bestaat dat de wereld zich naar jouw wensen zal schikken. Hoe hard je ook je best doet. Het leven wordt er een stuk eenvoudiger en prettiger op als je je dit inzicht weet eigen te maken.

Maar wat bedoelen de stoïcijnen met zaken waar we controle over hebben? Epictetus zegt dat we onze opvattingen, onze overtuigingen, onze impulsen, onze verlangens, onze afkeer, onze angsten en in het algemeen alles waarmee we reageren op de wereld om ons heen in onze macht hebben. Met ‘overtuigingen’ bedoelt Epictetus zowel je expliciete oordelen: je zegt bewust bij jezelf (of hard op) ‘die vent is stapelgek’, als je impliciete meningen. Als je kwaad bent op iemand denk je waarschijnlijk niet bewust: ‘hij doet iets wat slecht is en ik word daar kwaad over’. Je wordt gewoon boos. Zowel je expliciete bewuste oordelen als je impliciete onbewuste oordelen vallen dus onder datgene wat Epictetus met ‘overtuigingen’ bedoelt. Met ‘impulsen’ doelt hij op je neiging tot handelen. Het doelt daarbij niet (alleen) op ondoordachte impulsieve handelingen, maar op bewuste keuzes om bepaalde acties uit te voeren. Je denkt (oordeelt) dat iets goed is en krijgt de neiging om iets te ondernemen om het te verkrijgen. Je streeft en verlangt er naar. Of je denkt dat iets slecht is en probeert dat te vermijden. Een impuls wordt dan een neiging tot handelen gebaseerd op een waardeoordeel.

De overtuigingen (waardeoordelen) leiden tot een impuls (neiging tot handelen) wat weer leidt tot de wil om bepaalde handelingen te ondernemen waarmee je naar iets streeft of waarmee je iets vermijdt. Het zijn deze drie dingen waardeoordelen, impulsen en je handelen waar je volgens Epictetus een volledige controle over kunt hebben. Dat betekent niet dat ze niet kunnen worden beïnvloed door externe factoren. Andere mensen kunnen je waardeoordelen beïnvloeden, dorst kan je streven naar een glas koud bier aanwakkeren en slecht weer kan je plannen in de war schoppen. Toch ben je het in laatste instantie zelf die bepaalt of je je door anderen laat beïnvloeden, of je je door je hunkering laat verleiden en of je je al dan niet door het weer laat beperken.

Al het andere waaronder je lichaam, bezittingen, reputatie en je baan, behoren tot de zaken waar je geen volledige invloed over kunt uitoefenen. Wat een onzin, zult u misschien denken. Dat controleverhaaltje mag leuk klinken, maar dat betekent toch zeker nog niet dat ik mijn leven niet in eigen hand kan nemen. Dat ik geen invloed heb op het weer, daar kan ik nog inkomen, maar over mijn eigen lichaam en mijn carrière heb ik wel degelijk controle. Iedereen weet toch dat je met hard werken je doelen kunt bereiken. Als ik maar lang en hard genoeg train kan ik de marathon van Rotterdam winnen of op z’n minst een goede classificatie maken. Als ik hard studeer en me volledig inzet voor mijn bedrijf kan ik carrière maken. Op dit soort dingen kan ik toch zeker invloed uitoefenen.

Epictetus was niet gek en wist dit natuurlijk ook wel. Als u denkt dat u uw lot in eigen hand hebt, dan hebt u misschien niet helemaal ongelijk, maar toch wel voor het grootste deel. Hoe hard u ook getraind hebt, het is nooit helemaal zeker dat u zult winnen. Iemand anders kan immers harder getraind hebben of een betere aanleg hebben, u kunt een slechte dag hebben of over een bananenschil struikelen, zodat u de marathon helemaal mist. Voor uw carrière geldt hetzelfde. U kunt nog zo goed uw best doen, als uw baas u niet mag, als de markt uw product niet meer ziet zitten, of als er op een examen net die ene verkeerde vraag wordt gesteld kan alles toch nog mis lopen.

De stoïcijnen verfijnen daarom hun onderscheid. Ze verdelen de werkelijkheid in dingen waar u, helemaal geen controle over hebt, zoals het weer of het aantal haren op het hoofd van uw buurman, de dingen waar u een directe en volledige controle over kunt uitoefenen, uw wil, oordelen en verlangens, en de dingen waar u niet meer dan een indirecte en gedeeltelijke controle over hebt. U kunt nog zo uw best doen, u bent er nooit echt helemaal zeker van dat u ook zult slagen in uw bedoelingen. Over het resultaat van alles wat u onderneemt heeft u dan ook slechts een indirecte en gedeeltelijke controle. Wat u wel direct en volledig kunt beïnvloeden is uw intentie. U kunt uzelf voornemen uw uiterste best te doen om een wedstrijd te winnen, een examen te halen of een bepaalde baan te krijgen. De uitkomst blijft echter altijd onzeker, omdat die nu eenmaal mede afhankelijk is van externe omstandigheden waarop u geen invloed hebt. Waar u dus wel invloed op hebt is uw interne motivatie om u ergens voor in te zetten. Als je je gemoedsrust laat afhangen van zaken die niet volledig in je macht liggen lever je je geluk welbewust over aan de grillen van het lot. Misschien niet zo’n goed idee.