Menslievendheid en altruïsme wordt doorgaans beschouwd als
een uitvloeisel van een gevoel van mededogen. Door zich in te leven in de
positie van andere mensen die getroffen zijn door een ramp of andere vervelende
gebeurtenis krijgen mensen een gevoel van medelijden. Uit neurologisch
onderzoek blijkt dat dezelfde hersengebieden actief worden als u iemand anders
ziet lijden als wanneer u zelf dit leed zou ondergaan. Medelijden is een emotie
die wordt opgeroepen als u wordt geconfronteerd met iemand die onverdiend op de
één of andere manier kwaad wordt aangedaan. Het wordt vaak gezien als de emotie
bij uitstek die mensen aanzet tot menslievende en altruïstische handelingen. De
beelden van zielige, uitgehongerde kinderen zetten u aan tot een gulle gift aan
een liefdadigheidsinstelling. Zelfs de beelden van mishandelde hondjes weten
waarschijnlijk uw medelijden op te wekken. Kortom medelijden is voor veel
mensen een goede emotie die aanzet tot goede handelingen.
De stoïcijnen dachten daar heel anders over. Net als alle
andere emoties is medelijden het gevolg van een waardeoordeel. Het gevoel van medelijden
is echter altijd gebaseerd op een irrationeel en verkeerd waardeoordeel. Volgens
de stoïcijnen kan een goed virtuoos mens immers geen kwaad worden aangedaan.
Externe dingen spelen voor hem geen rol. Zoals we eerder al zagen zijn gebeurtenissen
die door de meeste mensen als een aanleiding voor medelijden worden beschouwd,
ziekte, dood van geliefden, honger en armoede, onbelangrijk voor een goed en virtuoos
leven. Medelijden wordt daarmee een sentiment dat afbreuk doet aan de
waardigheid van zowel de ‘lijdende’ als de ‘helpende’ persoon. Virtuositeit is
het enige in het leven dat echt telt. Wat er in de wereld ook gebeurt iedereen
heeft altijd de mogelijkheid tot het maken van virtuoze keuzes.
Het vermogen tot virtuositeit geldt voor alle mensen,
mannen, vrouwen, slaven en vrijen, en maakt al het andere onbelangrijk. De
waardigheid van de virtuositeit overstijgt alle toevallige verschillen in
levensomstandigheden, het is voldoende voor een goed leven. Al het andere is
van ondergeschikt belang. De enige manier waarop iemands welzijn geschaad kan
worden is door het maken van verkeerde, niet virtuoze, oordelen. Als iemand
‘lijdt’ is dat onvermijdelijk het gevolg van zijn verkeerde oordelen. Voor een
stoïcijn is een verkeerd oordeel iets slechts en de enige juiste reactie op het
‘lijden’ van een ander is dus afkeuring en niet medelijden.
Dat klinkt hard en zelfs meedogenloos, maar het getuigt
juist van respect voor de ‘lijdende’ medemens. Een stoïcijn behandelt iemand dan
ook nooit als een slachtoffer, maar altijd, ongeacht zijn omstandigheden, als
een waardig, handelingsbekwaam persoon. Iemand die zijn eigen keuzes en
oordelen kan maken en die zijn eigen virtuositeit volledig zelf in de hand
heeft. Dat hij toevallig op de één of andere manier pech heeft gehad doet hier
niets aan af. Het sentiment medelijden maakt dingen belangrijk die niet echt
belangrijk zijn. Voor een stoïcijn is het dus een slechte en verwerpelijke
emotie. Als u de virtuositeit van mensen echt respecteert zult u geen
medelijden met ze hebben, want medelijden impliceert dat die personen allerlei
door rampspoed ontbrekende zaken echt nodig hebben, terwijl een virtuoos mens
die helemaal niet nodig heeft.
De emotie medelijden suggereert dat er mensen zijn die iets
missen, die op de één of andere manier minderwaardig zijn aan andere mensen die
die dingen wel hebben. Als er echt nog iets zou kunnen worden toegevoegd aan de
vermogens van een mens waardoor hun waarde wordt verhoogd of verlaagd zijn
mensen niet langer gelijkwaardig. Voor stoïcijnen zijn mensen echter altijd en
onder alle omstandigheden gelijkwaardig. De stoïcijnse consequentie van het
afwijzen van medelijden komt misschien als hardvochtig over, maar is het
onvermijdelijke gevolg van hun opvattingen over de menselijke waardigheid.
Medelijden is niet alleen strijdig met het stoïcijnse
egalitarisme en kosmopolitisme, maar is ook nog eens vaak gebaseerd op een
foute voorstelling van zaken. Medelijden voel je altijd bij dingen die je
hebben geraakt, bij dingen waar je je een voorstelling van kan maken. Het menselijke
voorstellingsvermogen is echter onbetrouwbaar. Medelijden leidt dan ook al gauw
tot een onevenwichtig wereldbeeld. Een beeld waarbij de waardigheid en
gelijkwaardigheid van alle mensen en hun gelijke rechten op hulp en
bestaansmiddelen uit het oog worden verloren. Het is niet erg waarschijnlijk
dat u van een hongersnood in Afrika of een aardbeving in China, hoe verschrikkelijk
ook, nachtenlang wakker zal liggen. Als u echter weet dat u of één van uw
geliefden volgende week een betrekkelijke kleine en onschuldige operatie moet
ondergaan is de kans behoorlijk groot dat u daar weldegelijk wakker van zult
liggen. Kortom medelijden is een beperkte en onbetrouwbare emotie die vooral
gericht is op wat u in uw directe omgeving kunt zien of op wat u zich goed kunt
voorstellen. U kunt zich nu eenmaal beter inleven in personen uit uw directe
omgeving. Dit betekent echter wel dat medelijden als een sociale en morele
drijfveer tekortschiet en zelfs gevaarlijk kan zijn.
Medelijden kan inderdaad gevaarlijk zijn. Het leidt al gauw
tot andere misschien nog wel vervelendere emoties. Iemand die medelijden voelt
accepteert daarmee bepaalde ‘foute’ waardeoordelen over het belang van ‘externe’
dingen voor het menselijke welzijn. Als u eenmaal accepteert dat die dingen
belangrijk zijn legt u uw welzijn in handen van het noodlot. En daarmee haalt u
andere negatieve emoties als angst, verdriet, woede en zelfs wraakzucht uit de
kast. Het o zo zachtmoedige en vriendelijke medelijden kan zomaar tot gevoelens
van wrok en haat leiden. Ook volgens Seneca is medelijden niet het
tegenovergestelde van wreedheid, maar juist een overdreven vorm van
wraakzuchtige woede. Het
afwijzen van medelijden heeft dan ook niets te maken met harteloosheid of
wreedheid. Het is juist het medelijden zelf die tot wreedheid en wraakzucht
leidt. Als u medelijden voelt met iemand hebt, bent u van oordeel dat bepaalde
dingen of personen uit de externe wereld belangrijk zijn. Als die dingen of
personen door iets worden aangetast reageert u met een gevoel van medelijden. Als
het om een opzettelijke aantasting gaat is de kans groot dat u daarop niet
alleen reageert met medelijden, maar ook met woede en zelfs wraakzucht. Die woede
en wraakzucht zijn het directe gevolg van hetzelfde waardeoordeel dat in eerste
instantie tot medelijden aanleiding gaf. Medelijden en wreedheid verschillen
nauwelijks van elkaar. Volgens de stoïcijnen is het niet meer dan een verschil
in intensiteit.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten