18.2 Stoïcijns consuminderen

 In de vorige paragraaf lazen we dat de moderne levensstijl niet al te best is voor onze geestelijke en lichamelijke gezondheid. In de oudheid was deze levensstijl niet geheel onbekend en ook de Romeinen kenden deze obsessie al. Seneca zag dit en vroeg zijn landgenoten:

“Waarom doen jullie zo druk en lopen jullie maar door elkaar heen? Waarom stapelen jullie bezittingen op bezittingen? Bedenk toch eens hoe klein jullie lichaam is! Is het niet het toppunt van waanzin om steeds maar meer te willen terwijl je lichaam maar zo weinig nodig heeft.” (Seneca; Troostschrift aan Helvia X-6)

Al dat harde werken en het bezit van al die consumptiegoederen leidt niet tot een gelukkiger leven en al helemaal niet tot een virtuozer leven. De stoïcijnen zijn niet per se tegen bezit en rijkdom, maar wantrouwen het wel. Het verkrijgen en behouden van al die bezittingen kost immers enorm veel inspanningen en leidt tot totaal overbodige en makkelijk vermijdbare zorgen. Als je eenmaal een aanvaardbare bestaansbasis hebt weten te verkrijgen kun je je energie volgens hen beter in iets leukers en nuttigers steken. De stoïcijnse filosofen zagen dat de ‘rich and famous’ van hun tijd helemaal niet zo’n prettig leven leiden. Hun rijkdom was een bron van problemen en frustraties. Ze hadden het altijd druk, waren moe en vaak ziek en leken veel zorgen te hebben. Onze Seneca kon het weten. Hij was een steenrijke zakenman en politicus, en naar de huidige maatstaven zou hij als multimiljardair hebben gegolden. Hoewel stoïcijnen een leven in rijkdom niet principieel afwijzen, lijkt het hen toch een stuk comfortabeler en makkelijker om met wat minder bezittingen door het leven te gaan.

Een luxueuze levensstijl leidt trouwens niet alleen tot een verminderd geluksgevoel en meer gezondheidsklachten, maar ook tot een ernstige aantasting van natuur en milieu. De natuurlijke hulpbronnen van de aarde worden in een record tempo uitgeput en het klimaat is bezig op hol te slaan. Er zijn fysieke beperkingen aan het produceren en consumeren van goederen, producten en diensten. Bovendien gaat de moderne consumptiedrift ook nog eens ten koste van de minder bevoorrechte mensen uit de zogenaamde derdewereldlanden, die ten behoeve van onze welvaart op grote schaal worden uitgebuit. Een wereldwijde combinatie van onwetendheid, menselijke hebzucht en onverzadigbaarheid, statusdrang, overproductie, overconsumptie en berusting leidt zo tot een ernstige en gevaarlijke aantasting van de leefomstandigheden op onze aarde.

Het heeft er alle schijn van dat dit dominante model van een oneindige groei van economische productie en consumptie het menselijke welzijn schaadt. Objectief en rationeel bekeken (een dergelijke manier van denken wordt van een stoïcijn verwacht) moet vastgesteld worden dat de moderne materialistische en hedonistische levensstijl, en het op groei van de consumptie en productie gerichte economische systeem, ecologisch noch financieel-economisch houdbaar zijn. Er moet een andere gematigdere en ontspannenere levensstijl worden gevonden. Een levensstijl die veel minder berust op de bevrediging van materialistische genoegens. De vertrouwde werkelijkheid van plaats, tijd en cultuur geeft hierbij wel een vertekend beeld. Het lijkt alsof een andere manier van leven ondenkbaar en onbestaanbaar is. Andere levensstijlen krijgen al gauw het stempel van alternatief, vreemd en op zijn best een beetje wereldvreemd. Van een stoïcijn mag verwacht worden dat hij zich niet door een dergelijke groepsdruk laat beïnvloeden en dat hij een op zijn ratio gebaseerd consumptieniveau nastreeft.

We hebben tegenwoordig een op een zo hoog mogelijk consumptieniveau gericht systeem. Het valt daarbij niet te ontkennen dat het bedrijfsleven profiteert van het telkens in de markt zetten van nieuwe producten, het aanjagen van de consumptie, de hebzucht en de statusdrang van mogelijke klanten en het zo geraffineerd mogelijk verleiden van consumenten om deze te prikkelen om meer te begeren en aan te schaffen dan ze nodig hebben. Aandeelhouders en andere grote investeerders verlangen een aantrekkelijk rendement op de door hen geïnvesteerde gelden. Het management streeft naar hogere salarissen en bonussen en de werknemers zoeken werkzekerheid en voldoende beloning. Een heel leger aan hoog opgeleide, goed getrainde en zwaar betaalde lobbyisten van het bedrijfsleven bestookt succesvol onze overheden om het beleid en de wetgeving in de door hen gewenste richting om te buigen. Ook de overheid zelf heeft belang bij het in stand houden van een zo hoog mogelijk consumptieniveau. De afdrachten in de vorm van winstbelasting, inkomstenbelasting, sociale lasten en btw-heffingen zijn immers nodig om de overheid draaiende te kunnen houden. Tegelijkertijd zorgen reclame, onderwijs en de populaire media ervoor dat de gemiddelde burger zich een andere manier van leven niet eens kan voorstellen.

Eigenlijk heeft iedereen in onze samenleving belang bij het systeem van steeds maar groeiende productie en consumptie. Hoewel het soms misschien zo lijkt, is de huidige consumptiemaatschappij echter niet een soort mysterieuze samenzwering van het grootkapitaal dat zich over de ruggen van een uitgebuite en onschuldige massa verrijkt. U bent geen weerloos slachtoffer van hogere en ondefinieerbare machten. Natuurlijk u wordt onder druk gezet met reclame en andere subtiele verleidingstechnieken, maar het blijft uw eigen stoïcijnse verantwoordelijkheid om zelf uw consumptieve keuzes te maken. U wordt niet met het mes op de keel gedwongen goederen aan te schaffen. U bent niet een machteloze speelbal in de handen van het bedrijfsleven dat streeft naar hogere aandelenkoersen en winsten, persoonlijke financiële rijkdom en ongelimiteerde weelde.

Een stoïcijn zal de hierboven omschreven stand van zaken met een zekere distantie proberen te bekijken. Hij zal daarom proberen de samenleving waarin hij leeft en eventuele misstanden en tekortkomingen in het bestaande maatschappelijke, economische en politieke stelsel zo objectief mogelijk te analyseren. Als leerling stoïcijn zult u zich dan ook serieus moeten afvragen of onze moderne consumptieve levensstijl wel leidt tot een goed, virtuoos en gelukkig leven. Het is een levensstijl die u waarschijnlijk volledig verinnerlijkt hebt. Het is alles wat u kent en het is zo vertrouwd, maar brengt het wel het welzijn en geluk dat alle mensen op aarde zoeken? Leidt het streven naar een alsmaar stijgende economische groei, een hoger niveau van consumptie en een toenemende materiële welvaart wel tot een virtuozer leven? Een rationeel en objectief redenerend stoïcijn zal tot de conclusie moeten komen dat een virtuoos mens er geen genoegen mee kan nemen door het leven te gaan als niets meer dan consumptie vee.

U kunt als leerling stoïcijn uw ethische verplichtingen niet beperken tot uw gezin en directe naasten. Stoïcijnen zijn kosmopolieten die het welzijn van ieder huidig en toekomstig rationeel denkend wezen voor ogen zouden moeten houden. Dit betekent dat uw ethische verantwoordelijkheden en verplichtingen in tijd en ruimte behoorlijk moeten worden opgerekt. Deze verplichtingen en verantwoordelijkheden strekken zich dan ook niet alleen uit over de minderbedeelden van nu, maar ook over toekomstige generaties. Het ‘na ons de zondvloed’ kan nooit de lijfspreuk van een stoïcijn worden. U zult er rekening mee moeten houden dat u morele verplichtingen heeft tegenover huidige vaak in honger en armoede levende bevolkingsgroepen, tegenover toekomstige generaties en tegenover de natuurlijke leefomgeving waarin zij een bestaan moeten zien op te bouwen.

De huidige vormen van productie en consumptie zijn onhoudbaar. Ze staan niet alleen het persoonlijk geluk en welzijn in de weg, maar vormen ook een bedreiging voor de mensheid als geheel. Zonder nu meteen van u te verwachten dat u een paar geitenwollensokken aanschaft ligt het kiezen voor een andere, eenvoudigere en rustigere levensstijl voor een stoïcijn dan ook voor de hand.