Stoïcijnse naastenliefde en de 'exceptio'

 De stoïcijnen wordt vaak verweten dat ze een harde en gevoelloze filosofie aanhangen. Volgens Seneca is dat de grootst mogelijke onzin. Er bestaat in zijn ogen geen filosofie die liefdevoller, milder en vriendelijker is dan het stoïcisme. Stoïcisme heeft de naam een filosofie voor diehards te zijn. Hoe kan Seneca dan beweren dat het een milde en liefdevolle leer is? Ik denk dat Seneca gelijk heeft, ook al valt niet te ontkennen dat hij de schijn tegen heeft. Het is de moeite waard om eens wat dieper in te gaan op die valse tegenstelling.

Stoïcijnen zeggen dat alle vormen van liefde hun oorsprong vinden in zelfliefde. Ieder levend wezen heeft het beste met zichzelf voor. Hij probeert alles waar hij beter van denkt te worden naar zich toe te trekken, en alles wat een bedreiging lijkt te vormen te vermijden. Bij mensen breidt deze affectie zich tijdens het opgroeien steeds verder uit. Eerst richt de affectie zich enkel op zichzelf, later komen daar ouders, familie, vrienden, buren, stam, stad, land en uiteindelijk misschien wel de gehele mensheid bij. Hoe meer een mens zich ontwikkelt, hoe groter zijn sfeer van affectie wordt. Mensen in een vroeg stadium van ontwikkeling hebben een kleinere sfeer van affectie dan mensen die het stoïcijnse pad wat verder op gewandeld zijn. De affectie van de stoïcijnse wijze omvat uiteindelijk het hele bewuste universum. Dit natuurlijke affectieve uitdijingsproces werd door de stoïcijnen 'oikeiosis' genoemd. Deze stoïcijnse mensenliefde lijkt echter niet te rijmen met de stoïcijnse stelling dat alleen virtuositeit waardevol is.

Hoe kun je om een ander geven en denken dat zijn of haar leven waardevol is als je als stoïcijn geacht wordt te denken dat gezondheid en leven van jezelf en anderen buiten je macht ligt? Het is een empirisch feit dat de gezondheid van je naasten buiten je macht ligt. Het is niet aan ons om te bepalen of ze al dan niet ziek zullen worden, het is zelfs niet aan ons of ze zullen komen te overlijden. De stoïcijnse virtuositeit eist dat alles waar je geen volledige controle over kunt uitoefenen voor een stoïcijn onbelangrijk moet zijn. Het moet u onverschillig laten. Dat betekent dat ook het leven van uw geliefden onbelangrijk voor u zou moeten zijn. De stoïcijnse 'oikeiosis-leer' die zegt dat u uw sfeer van affectie moet proberen uit te breiden wordt daarmee strijdig met de leer dat alleen de dingen waar je controle over hebt waardevol zijn. Hoe kun je affectie voelen voor anderen terwijl hun welzijn onverschillig zou moeten zijn?

De stoïcijnen zagen dit dilemma natuurlijk ook wel en ze hadden er een antwoord op. Eerder zagen we al dat er volgens hen niets mis mee is om een voorkeur te hebben voor een bepaalde situatie waar je geen volledige invloed op hebt. Het is heel natuurlijk en zelfs wenselijk dat u uw best doet om de dingen die u fijn vindt, of waar u belang bij hebt voor elkaar te krijgen. U mag daarbij echter nooit vergeten dat het uiteindelijk niet aan u ligt of u daar in zult slagen of niet. Een stoïcijn doet dat door bij alles wat hij onderneemt een zekere voorwaardelijkheid in te bouwen. De kern van de oplossing van de schijnbare botsing tussen de stoïcijnse naastenliefde en de stoïcijnse virtuositeit ligt in deze voorwaardelijkheid.

Maar wat betekent het om iets voorwaardelijk te doen? Voorwaardelijkheid is een soort strategie of plan om te voorkomen dat u gefrustreerd raakt als de dingen die u onderneemt niet lukken. De frustratie van een mislukking is geringer als u er van tevoren al enigszins rekening mee houdt dat het ook fout kan lopen. U wilt vlak voor sluitingstijd nog een pak melk kopen in de supermarkt, maar u calculeert alvast in dat u net te laat zult zijn. De frustratie zal dan net iets minder zijn. Als u er altijd voetstoots vanuit gaat dat u in uw opzet zult slagen, dan bent u niet alleen onrealistisch maar ook nog eens gedoemd om met enige regelmaat teleurgesteld te worden. Door het plan om melk te halen onder de voorwaarde te plaatsen dat de supermarkt nog open is bereid u zich voor op een mogelijke teleurstelling en dat zorgt ervoor dat die teleurstelling een stuk milder wordt.

Het is een realistische en emotioneel gezondere strategie om er niet zonder meer vanuit te gaan dat de wereld zich altijd maar aan uw wensen zal aanpassen. U neemt emotioneel wat afstand van het gewenste resultaat en houdt er al een beetje rekening mee dat uw onderneming ook kan mislukken. De mentale pijn als de dingen niet lopen zoals u dat graag had gezien wordt daarmee geminimaliseerd. Dit is wat ik de stoïcijnse techniek van de 'exceptio' (de voorwaarde of uitzondering) noem.

Als u zich bekwaamt hebt in deze tactiek van de 'exceptio' bent u bovendien beter in staat om een dreigende mislukking te voorzien. U wordt een beetje een doemdenker en ziet faalscenario's eerder aankomen dan de naïeve rasoptimist. Op het moment dat u door krijgt dat uw doel onhaalbaar is geworden hebt u de tijd om dat doel bij te stellen. Halverwege uw gang naar de supermarkt krijgt u door dat u te laat zult komen, onmiddellijk stelt u uw doelen bij en verandert van richting. De supermarkt in het station is nog wel open, u verlegt uw route naar het station. En als zelfs dat niet meer gaat lukken kunt u altijd nog besluiten uw melkqueste om te zetten in een gezonde wandeling. Op het moment dat u ziet dat uw verlangens niet bevredigt gaan worden, laat u ze varen en vervangt ze door een ander realistischer verlangen.

Epictetus vertelde dat ook een gevorderde stoïcijn er, net als ieder ander mens, naar streeft om gezond te blijven. Hij zal zijn best doen om gezond te leven en voldoende beweging te krijgen. Gezondheid blijft echter altijd een voorwaardelijk doel. Het ligt nu eenmaal niet volledig in onze macht of we gezond blijven of niet. Zodra onze stoïcijn merkt dat het hem of haar ondanks alle inspanningen niet meer lukt om gezond te blijven, past hij zijn doelstelling aan. Vanaf dat moment is het niet langer zijn doel om gezond te blijven en wordt het zijn streven om zijn ziekte te accepteren en waardig te dragen. Hij streeft er voortaan naar om waardig ziek te zijn en zich toe te leggen op de dingen die hij ondanks zijn ziekte nog wel kan ondernemen. Door zijn streven naar gezondheid op te geven elimineert hij de frustratie van het ziek zijn en accepteert hij de nieuwe situatie waarin hij terecht is gekomen. Zijn oude doel om gezond te zijn is onhaalbaar gebleken, maar zijn nieuwe doelstellingen liggen wel degelijk binnen zijn bereik.

Bij de techniek van de 'exceptio' gaat u uw doelen en verlangens als het ware herformuleren. Om dit mogelijk te maken moet u zich bij alles wat u onderneemt realiseren dat het ook mis kan gaan. U moet er van doordrongen zijn dat uw gezondheid en die van uw naasten geen gegeven zijn. Alles wat u verlangt en onderneemt staat onder de ontbindende voorwaarde dat het lot niet anders beschikt heeft. Door hier van uit te gaan wordt het makkelijker om uw wensen aan de veranderende omstandigheden aan te passen. Dit geloof maakt u een stuk flexibeler en emotioneel weerbaarder. Om het concept te verduidelijken nog een voorbeeldje van Epictetus. Een leerling vraagt hem:

Wat nu als ik wil wandelen en iemand houdt me met geweld tegen?
Waar in hindert hij je nu eigenlijk? Toch zeker niet in je wil om te lopen?
Nee, maar mijn arme lichaam stopt hij wel!
Ja, net als een steen.
So be it, maar ik kan toch mooi niet wandelen.
En wie heeft jou ooit wijsgemaakt dat wandelen iets is dat je ongehinderd in je macht hebt?
(Epictetus; Colleges; boek 4.1)

In dit voorbeeld gaat het bij de herformulering vooral om het onderwerp van het verlangen. De wens om een wandelingetje te maken ligt volledig binnen de macht van de leerling. Of hij ook daadwerkelijk in beweging kan komen is een ander verhaal. Hij moet zijn wandelwens zo herformuleren dat hij wil wandelen onder de voorwaarde (exceptio) dat niets hem daarbij hindert.

De tactiek van de exceptio heeft nog een ander voordeel. Het maakt u onfeilbaar. Door alles onder voorwaarde te doen kunt u nooit meer in uw opzet mislukken. In dit kader omschreef Epictetus een aangepaste exceptio techniek waarmee u zich kunt voorbereiden op een mogelijk verlies.

Hoe kun je dit het beste oefenen? In de eerste plaats is het van het grootste belang om er mee te beginnen dat je bij alles waar je aan gehecht raakt, of het nu een aardewerken pot of een kristallen beker is, realiseert wat het is waar je aan gehecht bent; zodat je niet overstuur raakt wanneer het breekt. Dat geldt ook wanneer je je kind, broer of vriend omhelst, realiseer je wie je in je armen sluit en laat je niet meeslepen door je verlangens, maar denk aan de exceptio, net als de generaal die tijdens zijn triomftocht een slaaf in zijn oor laat fluisteren dat hij ook maar een mens is. Net zo moet je jezelf er telkens op wijzen dat degenen die je lief hebt sterfelijk zijn en dat je hen niet bezit. Voor nu zijn ze je gegeven, maar niet onherroepelijk en niet voor eeuwig. Net zoals je vijgen of druiven alleen in het seizoen kunt kopen. Als je daar in de winter naar verlangt ben je een idioot. Realiseer je dat je wanneer je naar je zoon of vriend verlangt als ze er niet kunnen zijn, verlangt naar een vijg in de winter. (Epictetus; Colleges; Boek 3.24)

Epictetus zegt hier dat u om onnodige frustraties te voorkomen het onderwerp van uw verlangens (auto, huis, echtgenote, kinderen) moet behandelen als iets dat van u afgenomen kan worden. Merk op dat het hier niet gaat om iets wat buiten bereik ligt. Het is iets dat u op dit moment binnen handbereik en tot uw beschikking hebt. Het gaat Epictetus er om dat u zich realiseert dat die beschikbaarheid tijdsgebonden is. U hebt uw geliefden op dit moment bij u, maar het is dom om ze te behandelen alsof ze voor eeuwig bij u zullen zijn. Door te beseffen dat het object van uw liefde temporeel beperkt is zult u des te intenser genieten van de momenten dat u samen bent.

Die temporele beperking kunt u ook inbouwen in de tactiek van de exceptio. Beperk uw verlangen om samen te zijn met uw geliefde tot het heden en u kunt onmogelijk falen. Op het moment dat u ze voor eeuwig in uw nabijheid wilt hebben staat u een gegarandeerde teleurstelling te wachten. Door u te richten op het moment dat u werkelijk samen bent en door alleen dat te verlangen kunt u uzelf heel wat frustraties besparen en bovendien veel intenser genieten van het samenzijn.

Bij de tactiek van de exceptio gaat het er dus om dat u uw verlangens zo formuleert dat ze onmogelijk gefrustreerd kunnen worden. U verlangt in het heden naar de aanwezigheid van uw geliefden, u wil op dit moment in uw blinkende bolide rijden en u gaat melk halen onder de voorwaarde dat u op tijd bij de supermarkt aankomt. Herformuleer uw verlangens op een manier dat niets u ervan kan weerhouden om ze te vervullen. Het object van uw verlangens ligt zo binnen uw controle. Het is iets wat u volledig in uw macht hebt.

Zoals we eerder zagen is uw invloed op wat er in de externe wereld gebeurt op z'n best beperkt. Maar daar staat tegenover dat u uw interne wereld, uw vermogen tot oordelen en willen, volledig in uw macht hebt. Uw verlangen om te gaan wandelen is aan niets en niemand anders onderworpen dan aan uw wil. Of u ook werkelijk een ommetje gaat maken is afhankelijk van een hele reeks onzekere voorwaarden in de externe wereld. Een activiteit ligt alleen en uitsluitend volledig in uw macht als u zelf de enige factor bent waarvan de uitvoering van die activiteit afhankelijk is. En het zijn alleen uw interne puur mentale activiteiten waar dat voor geldt. Alleen deze puur mentale activiteiten kunnen niet gehinderd worden door omstandigheden in de buitenwereld.

Door de exceptio dat niets u hindert aan uw verlangens toe te voegen kunt u ook van al uw externe activiteiten een interne activiteit maken. U wilt wandelen onder de exceptio dat niets u daarbij in de weg zal staan. Het klinkt triviaal om zo'n ontbindende voorwaarde aan uw plannen toe te voegen, maar als u dit consequent blijft volhouden zult u merken dat u op den duur heel wat minder snel gefrustreerd raakt door uw onvermijdelijke mislukkingen.

U zult ondertussen door de bomen het bos niet meer zien en u afvragen wat die exceptio met de tegenstelling tussen stoïcijnse liefde en stoïcijnse virtuositeit te maken heeft? Het ging om de vraag hoe een stoïcijn om de gezondheid en het leven van zijn naasten kan geven terwijl dat dingen zijn die niet in zijn macht liggen en dus eigenlijk onverschillig voor hem zouden moeten zijn?  Het antwoord ligt in de exceptio. De stoïcijn verlangt naar het welzijn van zijn naasten onder de voorwaarde dat niets dat welzijn in de weg zal staan. Door deze kwalificatie aan zijn verlangen toe te voegen maakt hij zijn verlangen tot iets wat volkomen in zijn macht ligt. De herformulering van zijn verlangens maakt dat onze stoïcijn zowel lief kan hebben als onverschillig kan staan tegenover de slagen van het lot.