Anakhoresis een stoïcijnse meditatietechniek

De bibliotheek van Alexandrië was meer dan alleen een verzameling boeken. Het was een studiecentrum en universiteit waar geleerden van over de gehele toen bekende wereld naar toe kwamen. In die bibliotheek werden ook boeken vertaald uit het destijds nog niet zo lang bestaande Boeddhisme en ook de toen al legendarische hindoeïstische boeken waren te raadplegen. Er werd volop gediscussieerd en lesgegeven. En natuurlijk werd er naast allerlei wetenschappen en filosofische stromingen ook les gegeven in de stoïcijnse filosofie. In de vierde eeuw na Christus kregen de Christen fundamentalisten echter de overhand in Egypte en werd de als heidens aangemerkte bibliotheek in brand gestoken. De laatste bibliothecaresse Hypathia werd door de Christen terroristen gestenigd en in stukken gescheurd. Dat Hypatia niet alleen een vooraanstaand geleerde maar ook nog eens een vrouw was maakte het in hun ogen allemaal nog veel erger.

Toch heeft de Oosterse en stoïcijnse filosofie weldegelijk invloed gehad op deze Christen barbaren. De stoïcijnse geleerden uit Alexandrië hadden onder invloed van Boeddhistische geschriften een al bestaande meditatietechniek weten te perfectioneren. Deze zogenoemde Anakhoresis techniek vormde later de basis van een psychosomatische gebedspraktijk die populair werd onder dezelfde woestijnvaders (ook wel anchoreten genoemd) die later Hypathia lynchten en haar boeken verbrandden. De praktijk kwam terecht in de traditie van het Hesychasme. Het woord Hesychasme is afgeleid van het Griekse ‘hesychia’ wat rust stilte en onbewogenheid betekent. Het is een gebedspraktijk uit de beginperiode van de Orthodox Christelijke traditie waarbij getracht wordt de menselijke ratio het zwijgen op te leggen om een toestand van innerlijke mentale stilte te bereiken.

Het Griekse woord Anakhoresis betekent het je terugtrekken in jezelf. Deze meditatietechniek wordt bij de Romeinse stoïcijnen genoemd, maar nergens echt uitgewerkt. Zo heeft Marcus Aurelius het in Meditatie 4.3 over ‘anakhôrêsis eis heauton’. Het je terugtrekken in jezelf. Er wordt op een groot aantal plaatsen in de overgeleverde teksten verwezen naar een heel scala aan technieken, maar een volledige omschrijving van bijvoorbeeld de Ankoresis meditatie is nergens overgeleverd. De beste benadering lijkt in de op dit punt sterk door het stoïcisme beïnvloede Hesychastische traditie te liggen.

Wat moet een stoïcijn eigenlijk met meditatie? Een stoïcijn probeert een leven in overeenstemming met de natuur te leiden. Maar dat werd je in het oude Rome net zo goed als tegenwoordig behoorlijk moeilijk gemaakt. Een druk leven volgepropt met werk, vermaak en sociale verplichtingen en dat alles te midden van een hectische maatschappij is tegenwoordig eerder regel dan uitzondering. In de Romeinse tijd was het leven in één van de grote steden niet veel anders. Een leven dat allerlei ongemakken en zowel lichamelijke als psychische aandoeningen met zich meebrengt vraagt om een tegenwicht.

Een dergelijk tegenwicht was de Anakhoresis meditatie die gericht was op het herstel van het contact met zowel de menselijke natuur van het individu als het contact met de universele Natuur. Deze meditatie probeert in vier stappen het contact met de natuur te herstellen. In die tijd werd de natuur vaak ingedeeld in een materieel deel (de hexis), een plantaardig deel (de phusis), een dierlijk deel (de psuchê) en een menselijk deel (de noûs). De dode natuur bestaat dan alleen uit ‘hexis’, de planten uit zowel ‘hexis’ als ‘phusis’ (groeikracht), dieren krijgen daar dan nog de ‘psuchê (gevoel) bij en de mens en eventuele andere ‘hogere’ wezens zoals de goden voegen daar dan nog de ‘noûs’ (de geest het denkvermogen) aan toe.

Hieronder geef ik een vagelijk op de Hesychastische traditie gebaseerde meditatie. Er bestaat geen enkel bewijs dat de stoïcijnen deze meditatie echt zo uitvoerden. Alles hangt van losse aanwijzingen uit de literatuur en, soms nogal wilde aannames van mijn kant, aan elkaar. De wetenschappelijke basis van wat nu volgt is dan ook wankel. Ik heb in elk geval het gevoel dat de hier gegeven routine niet al te ver van de originele Anakhoresis afligt.

Zoals bij de meeste meditaties moet je eerst een rustige plek op zoeken waar je je veilig en geborgen voelt. De temperatuur moet aangenaam zijn. Niet te koud, maar zeker ook niet te warm. Je moet niet doezelig worden. Verzeker je ervan dat je het komende half uur niet gestoord zult worden. Zet je telefoon uit en laat het ‘world wide web’ maar een poosje aan zichzelf over.

Het eerste deel van de Anakhoresis richt zich op het lichaam gesymboliseerd door de ‘hexis’ de materie. Volgens de stoïcijnen heb je je lichaam slechts heel beperkt onder controle. Dat neemt echter niet weg dat je er wel zo goed mogelijk voor moet zorgen. Ga recht op zitten. Dat kan op een stoel met rechte leuning, maar mag ook op een meditatiekussen of de grond. Zolang je maar aangenaam en met een rechte rug zit. Overdrijf niet je bent geen militair die in de houding staat, maar ontspan je spieren. Loop je hele lichaam van kruin tot voeten langs en probeer je zoveel mogelijk te ontspannen. Probeer je een tijdje op je lichaam, op je massa, op je minerale bestaan te concentreren.

In het tweede deel van de Anakhoresis gaat de aandacht uit naar de ‘phusis’. Naar het feit dat je leeft, groeit en een bepaalde levende vorm hebt. Ook over je ‘phusis’ heb je nauwelijks controle. Je kunt proberen het goed te onderhouden, maar meer niet. Je bent je hier extra bewust van je houding en van het levend zijn van het organisme dat je bent. Concentreer je op het moment. Op het nu. Je kunt niets met het verleden, maar ook niet met de toekomst. Je bent hier en nu dat is alles wat er is. Je bestaat, je leeft. Wat is het dat je laat je groeien? Wat betekent het om een levend wezen te zijn? Wees je bewust van je kwetsbaarheid en je sterfelijkheid. Één moment van onoplettendheid in het verkeer, een verkeerde bacterie op het verkeerde moment op de verkeerde plek, meer is er niet nodig om je te verwonden of te doden.

In het derde deel van de Ankhoresis verschuift de aandacht naar de ‘psuchê’, naar je gevoel. Wat dringt er van de buitenwereld door tot je geest? Geef aandacht aan alles wat je ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt. Langzaam verleg je de aandacht van uiterlijke indrukken naar je innerlijke gewaarwordingen. Wat gebeurt er in je lichaam? Wat gebeurt er in je binnenwereld? Wat voel je? Heb je ergens pijn of jeuk? Merk je ademhaling op, misschien voel je je hartslag. In de oudheid was de adem (de pneuma) het medium waarlangs de informatie uit de buitenwereld in de binnenwereld van de geest terecht kwam. Je kunt je aandacht een poosje op je ademhaling richten en die rustiger maken. Daardoor zul je merken dat ook je hartslag rustiger wordt. Bekijk alles alsof het niet van jou is, maar alsof het ergens anders gebeurt. Over de ‘pshuchê’ heb je volgens de stoïcijnen al iets meer controle dan over de eerste twee delen.

In het vierde deel van de Ankhoresis wordt de aandacht gericht op de ‘noûs’, de gedachten. Ook hier neem je een stapje terug en kijk je naar de heksenketel van je denken. Laat alles maar komen en laat je gedachten maar over elkaar heen buitellenen. Het is een permanente stroom van gewaarwordingen die niet gestopt kan worden, maar wel gestuurd. Bekijk ze van een afstandje, wees er bewust van dat ze bestaan en als uit het niets in je lijken op te komen, maar laat ze je niet meevoeren. Er is een verschil tussen je bewust zijn van een gedachte en je vereenzelvigen met die gedachte. Hierbij kijk je ook naar je emoties. Ben je vrolijk of verdrietig? Rustig of juist gestrest? Besef je dat het niet meer dan gedachtes, oordelen over een gebeurtenis zijn. Wees je ervan bewust, maar laat ze niet een volgende gedachte uitlokken.

Alleen dat wat de stoïcijnen het ‘hegemonikon’ noemen, je denken, je oordeelsvermogen is echt van jou. Bekijk eens wat dat betekent. Kun je in deze fase je gedachten, oordelen en emoties een beetje tot rust laten komen. Met wat oefening zou je ze misschien zelfs kunnen richten. Je kunt je dan beter ergens op concentreren, zonder dat je gedachten meteen weer met je op de loop gaan. Je kunt dan misschien zelfs even rationeel nadenken in plaats van direct vanuit je onderbuik te oordelen over wat er om je heen gebeurt. Je kunt misschien ook gaan beseffen dat je emoties niets anders zijn dan een oordeel over de wereld. Oordelen en gedachtes waar je je alleen maar van bewust bent zijn licht. Ze vervliegen en worden vervangen door nieuwe gedachten. Gedachten die je je eigen maakt en waar je mee instemt daarentegen zijn zwaar en worden opgevolgd door een stroom van gerelateerde gedachten en emoties.

De stoïcijnen denken dat het ‘hegemonikon’ het enige deel van het menselijk bestaan is waar je echt invloed op kunt uitoefenen. Met de Ankoresis willen ze hun concentratievermogen en daarmee hun controle over het ‘hegemonikon’ trainen. Ze willen leren hun gedachten en oordelen zoveel mogelijk zelf in de hand te houden. Het zal niet meteen lukken, maar door regelmatig een oefening als de Ankhoresis te doen zul je die vaardigheid langzaam maar zeker steeds beter gaan beheersen.