MYSTIEKE IDEEËN VAN EEN OUDE MOPPERAAR

Volgens de oude Grieken kon je ethische vragen niet scheiden van wetenschappelijke vragen. De wereld van goed en kwaad was voor hen dezelfde wereld als de wereld van sterren, planeten en tafelpoten. Toen de eerste filosofen de verhalen over goden en godinnen niet meer voor zoete koek aannamen en naar andere verklaringen voor de dingen in de wereld begonnen te zoeken ontstond er meteen een groot ethisch probleem. Als natuurwetten de gang van zaken bepalen en niet de wil van de goden, hoe moeten de mensen zich dan gedragen?

Heraclitus was één van die eerste Griekse filosofen en wetenschappers die op die vraag een antwoord probeerde te vinden. Hij leefde 2.500 jaar geleden in Efeze, een destijds Griekse stad, in het huidige Turkije. Hij moest niet veel hebben van zijn medemens, die hij beschouwde als een kudde koeien die alleen maar bezig waren met eten, seks en dom vermaak. Andere mensen zouden hem zelfs zo hebben tegengestaan dat hij op een gegeven moment in zijn eentje de wildernis in wilde trekken. De hoge priesteres van Artemis hield hem tegen en vroeg hem om voor zijn vertrek zijn ideeën op te schrijven om het resulterende boek voor het nageslacht in de tempel van Artemis te bewaren. Na dat gedaan te hebben vertrok hij uit de stad en is nooit meer iets van hem vernomen.

Een enkele lezer zal dit verhaal ongetwijfeld aan de grondlegger van het Chinese Taoïsme, Lao Zi, doen denken. Gek genoeg houdt de overeenkomst daar niet op. De overgebleven fragmenten van Heraclitus zijn net zo raadselachtig als de Tao Te Ching, en lijken vaak naar dezelfde dingen te verwijzen.

Zijn beroemdste uitspraak is de stelling dat je nooit twee keer in dezelfde rivier kunt stappen. Als je een tweede keer in de rivier stapt stroomt er immers ander water doorheen. Alles is voortdurend in stroming; niets bestaat, niets is blijvend, maar alles vloeit en vervloeit. Alles wat we om ons heen zien, bestaat niet onafhankelijk van de rest van het universum, maar ontstaat, groeit 'stroomt' in verbinding met al het andere. Het universum is een dans van tegengestelden die permanent in elkaar overvloeien (these en antithese, yin en yang).

De Stoïcijnen namen deze dynamische kosmologie over en voegden er nog iets aan toe. Volgens hen zette het universum uit en zou het steeds groter worden tot het moment dat alles in een enorme vlammenzee uiteen gereten zou worden. Waarna alles weer opnieuw zou beginnen. Een idee dat na een paar duizend jaar in de vergetelheid te zijn geraakt, met de moderne astronomie weer helemaal terug is.

Achter de eeuwige beweging van tegenstellingen ligt volgens Heraclitus, en de Stoïcijnen, een verenigend principe. Achter de schijnbare chaos verschuilt zich een universele intelligentie, die Heraclitus de logos noemde. Alles verloopt in een vaste orde, volgens een universele natuurwet, die zich bewust is van zich zelf. Deze logos is eigenlijk 'de ziel van de wereld', de wereld is een openbaring van die logos. Al het bestaande, het hele universum is een uitkristallisering van de logos. Maar de logos is meer dan alleen het bestaande, het is zich ook nog eens bewust van zich zelf. Het weet dat het bestaat en het weet wat het is.

Deze 'theorie van alles' vormt de basis voor een ethisch systeem. De mens heeft (iets van) die logos in zichzelf. Hij is niet alleen een materieel onderdeel van het universum, hij is zich ook bewust van zich zelf en dat universum. Hij kan daardoor tot op zekere hoogte de orde in de wereld begrijpen, en zich één voelen met die wereld en de logos.

In navolging van Heraclitus is volgens de Stoïcijnen het doel van het leven het ontwikkelen van ons bewustzijn. We moeten onze egoïstische beperkingen overstijgen en ons bewustzijn uitbreiden om zo contact te kunnen leggen met het universele bewustzijn. Om dit kosmisch bewustzijn te bereiken moet je afstand nemen van egocentrische verlangens en afkeren. Vanuit een kosmisch perspectief bestaat er geen "goed of kwaad". Alles is zoals het behoort te zijn. Volgens Heraclitus kan alleen de wijze, verlichte mens boven de chaos van tegenstellingen uitstijgen en zo de schoonheid van de logos als geheel aanschouwen.

Zelfs voor een filosoof is Heraclitus een vreemde snuiter. Toch hebben vooral de Stoïcijnen veel van zijn ideeën overgenomen. Gelukkig zijn ze niet zo chagrijnig geworden als hun voorbeeld. Waar Heraclitus bekend staat als de "huilende filosoof" staat de Stoïcijn Chryssipus juist bekend als de "lachende filosoof".