Modern stoïcisme

 

Het stoïcisme dat u in deze cursus krijgt voorgeschoteld is niet het stoïcisme van de oude Grieken en Romeinen. Het is een aan de moderne tijd aangepaste versie daarvan. Filosofie en wetenschap hebben sinds de oudheid niet stilgezeten. Het zou vreemd zijn als dat geen consequenties zou hebben voor de stoïcijnse levensfilosofie. Het stoïcisme is altijd een levende filosofie zonder dogma’s geweest. Het enige dogma waar niet aan getornd mag worden is de regel dat altijd gezocht moet worden naar nieuwe kennis en inzichten. De waarheid is altijd belangrijker dan de oude leer. Als de feiten de leer tegenspreken moet de leer gewoon worden aangepast.

Toch leek er met de opkomst van het christendom een einde te zijn gekomen aan het stoïcisme. Maar het stoïcisme is met het einde van het Romeinse Rijk niet zomaar van de aardbodem verdwenen. Al dan niet in het verborgene bleef deze filosofie door de eeuwen heen zijn aanhangers houden. Vooral Seneca bleef populair. Alleen al omdat hij in het Latijn schreef terwijl de geschriften van Epictetus en Marcus Aurelius in het Grieks waren geschreven. Een taal die in de Middeleeuwen zo goed als vergeten was geraakt.

Op de achtergrond bleef de stoïcijnse filosofie echter steeds invloed uitoefenen op de manier waarop zowel beroepsfilosofen als verborgen crypto-stoïcijnen hun leven inrichtten. In de moderne tijd lijkt daar echter een abrupt einde aan te zijn gekomen. Filosofie was nu echt een volledig theoretische bezigheid geworden, een vooral op de levenspraktijk gerichte filosofie als het stoïcisme werd daarom als volstrekt oninteressant aangemerkt. Het stoïcisme werd dan ook nauwelijks meer genoemd en het is tegenwoordig heel goed mogelijk om een studie filosofie met succes af te ronden zonder ook maar één stoïcijnse tekst te hebben gelezen.

Aan het eind van de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw wordt er echter een kentering zichtbaar. Er ontstaat een groeiende belangstelling voor de stoïcijnse filosofische traditie. Vreemd genoeg kwam die hernieuwde belangstelling niet uit de filosofie maar uit de hoek van de psychologie. Het antieke stoïcisme wordt niet één op één overgenomen, maar past zich aan aan de moderne tijd en de nieuwe wetenschappelijke inzichten. Zo zeer dat het weer een nieuwe levende filosofie is geworden en er zelfs een nieuwe naam voor is opgedoken: het moderne stoïcisme. Dit om verwarring met het neo-stoïcisme van met name de Nederlandse filosoof Justus Lipsius (1547-1606) te voorkomen.

Dit modern stoïcisme blijft wel een filosofie en levenskunst gebaseerd op het gedachtegoed van het antieke stoïcisme, maar neemt actief nieuwe inzichten in zijn leer op. Dit past trouwens uitstekend binnen de klassieke doctrine die er immers van uitging dat er geen vaste doctrine bestaat en dat de leer continue door nieuwe filosofen en wetenschappers moet worden aangepast. Op het moment dat eind twintigste-eeuw de Rationeel Emotieve Gedragstherapie (RET of RETB) van de psycholoog Albert Ellis in zwang raakt, groeit ook de belangstelling voor het stoïcisme. Deze voorloper van de Cognitieve Gedragstherapie (CGT) van Aaron Beck was sterk beïnvloed door de oude filosofie van het stoïcisme. Zo heeft Donald Robertson in zijn boek "The Philosophy of Cognitive-Behavioural Therapy" de dwarsverbanden tussen stoïcijnse filosofie en cognitieve gedragstherapie duidelijk gemaakt. Eerder had het stoïcisme ook al invloed uitgeoefend op de psychotherapie van Paul DuBois en op de logotherapie van Viktor Frankl. Maar ook in de reguliere filosofie neemt, met mensen als Philippa Foot, Alasdair MacIntyre en Martha Nussbaum de belangstelling voor de deugdethiek en daarmee ook voor het stoïcisme toe.

Zoals gezegd baseert het modern stoïcisme zich weliswaar op de oude filosofie, maar wordt getracht deze aan te passen aan de hand van nieuwe wetenschappelijke inzichten. Het zijn vooral hedendaagse filosofen als Lawrence Becker, Massimo Pigliucci, Donald Robertson en in Nederland Miriam van Rijen die daar een bijdrage aan hebben geleverd. Lawrence Becker heeft in zijn boek “A New Stoïcism” een gedachte-experiment uitgevoerd waarmee hij probeert te achterhalen hoe het stoïcisme zich zou hebben ontwikkeld als het tweeduizend jaar lang een levend filosofisch systeem zou zijn gebleven. Hij komt daarbij tot de slotsom dat het stoïcisme zich met wat aanpassingen prima staande had kunnen houden binnen de moderne filosofische en wetenschappelijke ontwikkelingen.

Een van de belangrijkste verschillen tussen het klassieke stoïcisme en de moderne variant ziet op de manier waarop tegen het universum wordt aangekeken. Het klassieke stoïcisme ziet het universum als een welwillende bewuste en rationele entiteit die aan de hand van deterministische natuurwetten de loop van de geschiedenis bepaalt. Hoewel niet geheel onmogelijk is het moeilijk een dergelijke beeld van het universum met de moderne wetenschappelijke inzichten te verzoenen. Een ander verschil zit in het concept van de ideale stoïcijnse wijze. Volgens het klassieke stoïcisme zou alleen deze mythische wijze een werkelijk waardevol en gelukkig mens zijn. Alle andere mensen zouden als dwazen moeten worden aangemerkt. In de ogen van het modern stoïcisme is het ook voor gewone stervelingen mogelijk om in verschillende gradaties een waardevol en gelukkig leven te leiden.

Het moderne stoïcisme beleeft niet alleen in de filosofie en de psychotherapie een comeback ook in het publieke domein wint deze levenskunst aan invloed. Er bestaat een grote online gemeenschap en verschillende gerenommeerde filosofen onderhouden een blog of een podcast (zoals bijvoorbeeld: howtobeastoic en modernstoicism). Ook bestaan er een aantal stoïcijnse facebook groepen (bijvoorbeeld: Stoïcism, en mijn eigen groep: Stoïcijnse levenskunst). Een korte zoektocht op interne zal u ongetwijfeld nog meer stoïcijnse inspiratiebronnen opleveren.

 

 

Tenslotte

Als slot van dit inleidende hoofdstuk wil ik u uitnodigen de volgende test te maken om te kijken of u misschien zonder het te weten al een beetje stoïcijns bent. Ik noem het de stoa-meter. U zult de test in de loop van de cursus nog een paar keer voorgelegd krijgen en zult zo uw stoïcijnse vorderingen een beetje kunnen volgen.

 

Oefening: de stoa-meter I

Geef op een schaal van 1 tot 10 aan in hoeverre de volgende uitspraken op u betrekking hebben. Een 0 betekent helemaal niet en een 10 enorm veel.

1.      Ik kan behoorlijk overstuur raken als de dingen niet gaan zoals ik me dat had voorgesteld.

2.      Mijn geliefden gaan voor alles.

3.      Ik accepteer mezelf zoals ik ben.

4.      Ik word kwaad of raak overstuur als andere mensen mijn plannen dwarsbomen of als andere mensen zich dom of lastig gedragen.

5.      Uitgaan en plezier maken spelen een belangrijke rol in mijn leven.

6.      Ik probeer dingen waar ik bang voor ben of die ik vervellend vind zo veel mogelijk te vermijden.

7.      Ik vind hard werken en carrière maken belangrijk en besteed daar veel tijd aan.

8.      Luxe, comfort en vakanties zijn belangrijk voor me.

9.      Ik erger me aan bepaalde nieuwsberichten of meningen.

10.   Ik identificeer mezelf met mijn lichaam. Ik ben mijn lichaam.

11.   Ik identificeer mezelf met mijn emoties. Ik ben wat ik voel.

12.   Ik identificeer mezelf met mijn gedachten. Ik ben wat ik denk.

13.   Ik identificeer mezelf met mijn handelingen. Ik ben wat ik doe.

14.   Ik identificeer mezelf met een combinatie van mijn lichaam, gevoelens, gedachten en handelingen.

15.   Ik vind het belangrijk om nieuwe dingen te leren en mezelf te ontwikkelen.

16.   Ik vind het belangrijk om een bijdrage aan de maatschappij te leveren.

Bewaar uw uitslag zodat u over een tijdje kunt zien of er dingen in uw opvattingen zijn veranderd.

Aan het slot van ieder hoofdstuk krijgt u een inhoudsopgave van de tot nu toe gevolgde lessen en een overzicht van de oefeningen.

 

INHOUDSOPGAVE

 

Les 0 De stoïcijnse belofte
Waarom filosofie?
Geluk als doel van het leven?
Waarom stoïcijnse filosofie?
Hoe wordt u een stoïcijn?
De wereld op zijn kop
Oef: Een paar fundamentele vragen
Modern stoïcisme
Tenslotte
Oef: De stoa-meter I

 

Overzicht van stoïcijnse technieken per les

Les 0	Inleiding
	·        Een paar fundamentele vragen ·        De stoa-meter