Toen u jong was had u waarschijnlijk grootste plannen met uw
leven. U zou een wereldberoemde popster of sportheld worden, de nieuwe
Einstein, of misschien wel een rijk en succes vol zakenman. Het stoïcijnse
streven naar zoiets saais als virtuositeit past absoluut niet in het
avontuurlijke en dynamische leven dat de gemiddelde jongere verwacht te zullen
gaan leiden. Veel jongeren denken zelfs dat ze gewoon recht hebben op het succes
waar ze naar zoeken. Als ze wat ouder worden blijkt echter algauw dat het door
hen verkozen levenspad behoorlijk moeilijk is en heel wat inspanningen vereist.
Inspanningen die bovendien vaak niet eens tot het gewenste resultaat leiden. Als
ze er achter komen dat het toch wat moeilijker is dan verwacht verdubbelen ze aanvankelijk
hun inspanningen, ze gaan grootschalig netwerken en zijn nog tot laat in de
avond met hun werk bezig. Ze worden soms oprecht kwaad en beledigd of zelfs
depressief als ze er achter komen dat ook hiermee hun verwachtingen van een
prachtige toekomst niet uitkomen. Voor de meesten is het een echte schok om te
ontdekken dat de wereld zich niet aan hun grootste verwachtingen wil aanpassen.
Ze hebben toch altijd gehoord en zelfs op school geleerd dat voor iemand die
hard werkt en zijn best doet alles bereikbaar is? Onze hele cultuur is immers
doordrenkt met de gedachte dat inspanningen altijd beloond worden. Dat de echte
wereld anders in elkaar zit wil maar moeilijk tot ze doordringen.
Op middelbare leeftijd zullen de meeste, inmiddels oudere
jongeren, tot de ontdekking komen dat ze weliswaar een behoorlijk inkomen
hebben weten te verwerven en met hun gezin een comfortabel leventje leiden in
hun doorzonwoning, maar dat ze hun dromen niet hebben weten te verwerkelijken. Bovendien
merken ze dat hun relatieve succes hen eigenlijk helemaal niet gelukkig heeft
gemaakt. Zelfs de enkeling die er wel min of meer in is geslaagd zijn dromen
van weleer te realiseren ontdekt dat dat niet het verwachte geluk heeft
opgeleverd. Dit gevoel van ontevredenheid leidt bij velen tot een
midlifecrisis. De oude partner wordt aan de kant gezet voor een jongere versie,
er wordt een carrièreswitch gemaakt en in een hopeloze poging de oude
vitaliteit te herwinnen wordt er opeens extreem fanatiek gesport. Ook dat zal
niet tot het verlangde gelukkige leven leiden. Voor onze voormalige jongere er
erg in heeft kondigen de eerste gebreken zich aan. Hij is oud geworden en komt,
als hij geluk heeft, tot de ontdekking dat hij een groot deel van zijn leven
heeft weggegooid met het najagen van een fata morgana.
Iemand die het inzicht heeft gehad om in een eerder
levensstadium een aanhanger van de stoïcijnse filosofie te worden heeft het
beter getroffen. In plaats van verbitterd op een verloren leven terug te
kijken, weet hij dat hij genoten heeft van ieder beschikbaar moment en alles uit
zijn leven en talenten heeft gehaald wat er in zit. Hij zal het niet erg vinden
om oud te zijn. Seneca vond het zelfs de prettigste levensfase.
“Van elk plezier ligt het prettigste
moment aan het einde. Het aangenaamst is een gevorderde leeftijd net voordat we
echt achteruit gaan, maar zelfs als we al bijna sterven valt er nog genoeg te
genieten. Ook het langzaam verdwijnen van alle begeertes kent zijn voordelen.”
(Seneca; Brieven aan Lucilius XII-5)
De ouderdom komt niet alleen met gebreken, maar heeft ook zo
zijn voordelen. De meeste mensen worden met het klimmen der jaren wat milder.
Het hoeft allemaal niet meer zo nodig. Dingen als carrière, geld, onderlinge
wedijver en allerlei andere verlangens worden wat minder belangrijk. U maakt
zich wat minder snel kwaad en ziet dingen meer in perspectief. Het hoeft
allemaal niet meer zo nodig. Als vanzelf krijgt u een meer filosofische inslag
en ook uw stoïcijnse praktijk wordt een beetje makkelijker. Uw lichaam takelt
met het ouder worden af, maar uw geest doet dat niet. Het is waar dat u op
gevorderde leeftijd minder snel nieuwe dingen leert, het geheugen gaat wat
achter uit en u reageert wat trager. Daar staat echter tegenover dat u veel
meer ervaring hebt en dingen makkelijker in hun grotere verband kunt plaatsen.
Uit recent neurologisch onderzoek blijkt dat de hersenen van ouderen niet
minder flexibel zijn dan die van jongeren. Er worden nog steeds nieuwe
hersencellen aangemaakt. Ook Seneca merkte op dat hij er weliswaar lichamelijk
op achteruit ging, maar dat zijn geest zelfs beter leek te gaan functioneren.
“Ik ben blij dat ik merk dat mijn
geest niet oud wordt, terwijl mijn lichaam weldegelijk achteruit gaat. Alleen
de instrumenten van mijn lichaam zijn oud en gebrekkig geworden. Mijn geest is
nog vol leven en verheugt zich erop dat hij minder met het lichaam te maken
heeft, dat scheelt hem een hoop gedoe. Hij is vrolijk en vertelt mij, gek
genoeg, dat dit zijn bloeitijd is. Laten we hem maar geloven: hij mag er van
genieten.” (Seneca; Brieven aan Lucilius XXVI-2)
De keerzijde van de ouderdom is dat u zich er veel bewuster
van bent dat u uw langste tijd hebt gehad. Als jongere was de dood iets voor
anderen, iets voor opa’s en oma’s weggestopt in een of ander verpleegtehuis. Maar
nu beseft u dat het niet zo heel lang meer zal duren voor uw leven zijn einde
bereikt. Veel mensen worden een beetje depressief van die gedachte en proberen
haar zo diep mogelijk weg te stoppen.
Stoïcijnen denken daar heel anders over. In plaats van deze doodsgedachte
weg te stoppen gebruiken ze hem juist om gelukkiger en beter te leven. De gedachte
aan de eigen dood wordt dan als een soort negatieve visualisatie gebruikt die
de waarde van het leven dat u nog rest juist benadrukt. Er werd zelfs een
speciale meditatieoefening van gemaakt, de verderop behandelde ‘memento mori’ techniek.
Voor een oudere is het een stuk makkelijker om zich zijn eigen sterfelijkheid
voor te stellen dan voor een jongere. Het is niet meer zo vanzelfsprekend dat
hij ’s ochtends wakker wordt voor een nieuwe dag. Een korte wandeling door het
park en een korte ontmoeting met een geliefde zou zo maar de laatste kunnen
zijn, en wordt daardoor opeens heel bijzonder. Hij of zij zal zijn tijd minder
snel verkwanselen aan onbelangrijk gebeuzel en de dingen die hij doet en
beleeft veel intenser meemaken. Een levensintensiteit die juist één van de
doelen van een stoïcijnse levenshouding is.
Stoïcisme is dan ook de beste voorbereiding die u zich maar
kunt indenken voor een gelukkige oude dag. Als stoïcijn hebt u geleerd om de
dingen te accepteren zoals ze zijn. Als uw lichaam achteruit gaat en als u
allerlei gebreken en ziektes begint te krijgen wordt u niet kwaad of verdrietig.
U weet dat u dit niet kunt veranderen, maar u weet ook dat u uw houding
tegenover die aftakeling wel kunt veranderen. U hebt ook geleerd om te genieten
van het moment en van de kleine dingen die u overkomen. Beter dan het
tegenwoordig zo populaire hedonisme, cynisme of epicurisme maakt dit het
stoïcisme tot de best denkbare levensfilosofie voor de ouderdom.
