Veel tegenslagen komen onverwacht en dat maakt het er door veroorzaakte leed alleen maar erger. De tegenslag wordt er niet anders door, maar het onverhoedse maakt de schok en verwarring wel groter. Stoïcijnen waren daarom zwartkijkers. Ze wilden voorbereid zijn op allerlei rampen en ongelukken en wilden daarmee het ontstaan van angstgevoelens en emotioneel lijden voorkomen. Iedereen denkt wel eens aan dingen die mis kunnen gaan. Dat is alleen maar verstandig. Om te voorkomen dat uw fiets gestolen wordt koopt u een goed slot en zet u hem het liefst in een bewaakte stalling. U denkt aan dit soort dingen om te voorkomen dat ze ook echt gebeuren. Maar niet alles valt te voorkomen. Hoe goed u uw best ook doet, er zullen altijd dingen fout gaan. De stoïcijnen wilden hun leerlingen ook op de dingen die echt mis gaan voorbereiden.
Voorbereiding is alles, en dat geldt natuurlijk ook voor de minder prettige dingen van het leven. Het is al vervelend genoeg dat er dingen misgaan, maar als ze onverwacht komen wordt het alleen maar erger. Het is dan niet alleen de gebeurtenis zelf die de passie veroorzaakt. Er komt nog een schrikreactie bovenop. Uw basisgevoel van veiligheid en onkwetsbaarheid wordt wreed verstoord. Een misschien wel prettig, maar helaas nogal onrealistisch basisgevoel. Als stoïcijn streeft u ernaar rationeel en realistisch te zijn. U bent nu eenmaal niet onkwetsbaar en al evenmin veilig. Althans de externe dingen zoals uw lichaam en bezit zijn dat niet. De interne dingen waar u volledige controle over hebt zijn absoluut veilig en onaantastbaar. De stoïcijnen hadden een buitengewoon efficiënte methode om de schrikreactie van onverwachte gebeurtenissen te dempen en daarbij leerden ze bovendien ook nog eens hoe ze in stresssituaties het best konden reageren.
Om dit mogelijk te maken schreven stoïcijnse scholen aan hun leerlingen een niet al te vrolijke psychologische oefening voor: de ‘premeditatio malorum’. De leerling moest zich in een soort toestand van zelfhypnose/meditatie brengen en zich zo levendig mogelijk voorstellen dat hem iets rampzaligs overkwam. Dit moest hem wennen aan de situatie en een ‘so what’ houding bij hem kweken. Bovendien kon hij zo alvast een handelswijze oefenen om met de ramp om te gaan. Seneca omschreef het in één van zijn brieven zo:
"Juist in tijden van onbezorgdheid moet je je voorbereiden op moeilijkheden en juist als de fortuin je goed gezind is moet je je sterken voor tegenslag. In vredestijd maakt de soldaat lange marsen, zonder dat er een vijand te bespeuren valt, bouwt hij een muur en vermoeit hij zich met overbodige inspanningen om opgewassen te zijn tegen een inspanning als die nodig is. Als je wilt dat iemand bij tegenslag niet in paniek raakt, moet je hem voor die tegenslag trainen.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 18-6).
In een latere brief wordt hij nog wat explicieter en somt een aantal van de dingen die er mis kunnen gaan op. De meeste van de gebeurtenissen die hij opsomt heeft hij trouwens zelf aan den lijve ondervonden.
“Bereid je voor op ballingschap, foltering door ziekte, oorlog en schipbreuk. Het lot kan het vaderland van jou en jou van je vaderland beroven, het kan je verjagen naar een afgelegen streek maar ook naar een plek waar je stikt in een enorme mensenmassa en toch eenzaam bent. Op alles wat het lot ons mensen kan voorschotelen, moeten we voorbereid zijn en niet alleen op wat vaak voorkomt. Alles wat ons kan overkomen moeten we ons van tevoren voor de geest halen om niet overvallen te worden en verbijsterd te raken door zeldzame en onverwachte gebeurtenissen. Wij moeten alle noodlottigheden onder ogen zien.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 91-8).
In de klassieke literatuur ging het dan vooral om dingen als verbanning, ziekte, armoede en ook de eigen dood. Door dit regelmatig te doen zou de leerling zijn geest sterken en zich alvast van te voren wennen aan ernstige tegenslag. De leerling zou zich zo het besef eigen maken dat dit soort externe gebeurtenissen niet echt belangrijk zijn voor een gelukkig leven. Alleen je persoonlijke instelling is van belang. Natuurlijk zal iedere stoïcijn dit soort rampen proberen te voorkomen, maar als ze dan toch gebeuren, en dat is voor ieder mens uiteindelijk onvermijdelijk, weet hij dat het voor zijn welzijn geen rol speelt. Een mens kan onder de meest ellendige omstandigheden goed functioneren. Ja, hij kan dan zelfs op zijn best zijn. Het stoïcijnse zwartkijken maakt bovendien dat geen enkele tegenslag onverwacht komt. De leerling kan zich zo voorbereiden op iedere denkbare ramp en er op die manier op voorbereid zijn.
Maar dat is niet het enige voordeel van de stoïcijnse zwartkijkerij. Het kan ook de hierboven beschreven hedonistische adaptatie tegengaan. Door u regelmatig voor te stellen dat u de dingen die u als vanzelfsprekend beschouwd niet meer hebt, gaat u die dingen meer waarderen. De ‘premeditatio malorum’ is zo een wat heftigere vorm van de oefening van de negatieve visualisatie. Stelt u zich bijvoorbeeld voor dat uw partner of kind overleden is, of, minder extreem, dat u het voortaan zonder die mooie en erg handige auto moet doen. De kans is heel groot dat u, als u dit soort dingen regelmatig doet, voortaan ook minder last zult hebben van de hedonistische adaptatie.
Uit modern psychologisch onderzoek blijkt dat deze antieke zwartkijkerij een schot in de roos was. Het vermijden en onderdrukken van zwartgallige gedachten blijkt juist tot een toename van angstgevoelens te leiden. Een soortgelijke techniek wordt tegenwoordig onder de naam ‘imaginaire exposure’ zelfs in de cognitieve gedragstherapie toegepast. Het hoeft bij deze techniek trouwens niet alleen over grote rampen te gaan, ook kleine tegenslagen en dingen die u angstig maken kunnen op deze manier worden aangepakt. De ‘premeditatio malorum’ schijnt de volgende positieve effecten te hebben:
Gewenning, hoe vaker u iets in gedachten beleeft hoe ‘gewoner’ het wordt.
Relativering, de situatie is niet meer zo erg als hij aanvankelijk lijkt.
Opheffing van de hedonistische adaptatie.
Vermindering van een schrikeffect, u weet van te voren wat er mis zou kunnen gaan.
Oefening van ‘coping skills’, u weet al wat u het best kunt doen om het probleem of de situatie aan te pakken.
Met deze oefening went u uw reptielenbrein langzaam maar zeker aan de moeilijkheden van de moderne tijd. Uw reptielenbrein kent alleen roofdieren, andere mensen, bedorven voedsel en steile kliffen als gevaren. Met uw ‘hegemonikon’ kunt u echter nog een veel groter aantal in deze moderne tijd realistischere gevaren bedenken. Door regelmatig een uurtje zwartkijkerij in te lassen kan zelfs een gevoel van verveling optreden. Dit was volgens de stoïcijnen een goed teken. U bent als het ware immuun aan het raken. Het betekent dat u de mogelijke catastrofe onder controle begint te krijgen. Stoïcijnen proberen op deze manier hun karakter te trainen en zich voor te bereiden op tegenslag. Als er dan echt iets gebeurt, bent u er op voorbereid. Het komt niet onverwachts en u weet wat u te doen staat.
Oefening: ‘De ‘premeditatio malorum’
Met deze oefening gaat u zich voorstellen dat u iets vervelends overkomt en leert u zich voor te bereiden op alle mogelijke tegenslag. U zult minder schrikken als er dingen misgaan en u zult beter weten hoe u dan het beste kunt reageren. Ga eens per week of zoveel vaker als dat uitkomt met uzelf in gesprek over de vervelende dingen die er op dit moment in uw leven spelen. Kies er één uit waar u de komende tijd mee aan de slag wilt gaan. Kies in het begin vooral kleine, relatief onbelangrijke problemen en zorgen. Herhaal de oefening, dagelijks of een aantal malen per week tot de getrainde situatie u niet zo veel meer doet. Als u eenmaal zo ver bent, kunt u een andere misschien wat ernstigere zorg aanpakken. U kunt nu zelfs gebeurtenissen uitkiezen die helemaal niet spelen en waarvan u misschien denkt dat ze u nooit zullen overkomen. U verwacht dat de kans erg klein is dat u ooit in een oorlog of bij een epidemie betrokken zult raken (is die kans wel zo klein?). Ga, als u daar aan toe bent, toch ook met dergelijke onwaarschijnlijke gebeurtenissen aan de slag.
Kies een rustige plek uit waar u minstens een half uur ongestoord kunt nadenken en begin aan uw ‘premeditatio malorum’. Ga daarbij de volgende zaken na.
Wat gebeurt er op dit moment in uw leven? Welke dingen bent u de komende tijd van plan te ondernemen? Hoe staat het met de dingen die u aan het ondernemen bent? Kies één van de dingen waar u zich een beetje zorgen over maakt uit. U heeft bijvoorbeeld volgende week een functioneringsgesprek met uw baas, en u denkt dat het wel goed zit, maar bent toch een klein beetje nerveus.
Stel dan eerst de meest waarschijnlijke en dus realistische toekomstverwachting vast. Dus niet de meest wenselijke, maar wat er gezien de huidige omstandigheden in de lijn der verwachtingen ligt. Om bij het voorbeeld te blijven. U meent uw werk goed gedaan te hebben en het lijkt erop dat u een goede beoordeling te wachten staat.
Ga vervolgens na wat er allemaal mis zou kunnen gaan. Wees daarbij niet te voorzichtig. Neem alles mee wat er mogelijkerwijs verkeerd zou kunnen gaan, hoe onwaarschijnlijk ook. Maak er een ‘worst case’ scenario van. Beperk u wel tot de feiten. U hoeft er nog niets bij te voelen of denken. Zonder het u te hebben gerealiseerd heeft u een kardinale fout gemaakt. Uw baas zal u tijdens het gesprek op staande voet ontslaan en bovendien ook nog een immense vergoeding van u eisen omdat u het bedrijf met uw fout schade heeft toegebracht.
Haal dat scenario zo levendig mogelijk naar voren. Doe alsof de situatie zich nu al voordoet. Stel u het kantoor van uw baas voor, de stoel waarop u zit, het theekopje dat u vasthoudt, de woorden die gesproken worden. Kortom alles wat u kunt bedenken.
Ga bij uzelf na wat voor gevoelens dit bij u oproept. De emoties zullen niet zo scherp en fel zijn als in een werkelijke situatie, maar echt genoeg om gevoeld te worden. U zou zich tijdens het ingebeelde functioneringsgesprek bijvoorbeeld bang, ontzet, verontwaardigd of misschien zelfs kwaad kunnen voelen.
Laat de gevoelens over u heen komen en vraag u na een tijdje af of het allemaal echt zo erg is als het lijkt. Analyseer vervolgens of het hier gaat om dingen die u in uw macht heeft. Welke stoïcijnse deugden en vaardigheden staan u ter beschikking om u te weer te stellen? Om nog eens op het voorbeeld terug te komen. U weet dat u tijdens uw werk uw best gedaan hebt. Dat is het enige wat u onder controle had. Er valt u dus niets te verwijten. Dat u toch een fout hebt gemaakt en dat uw baas u daarom wil ontslaan ligt buiten uw controle. Het gaat dus om dingen die onbelangrijk zijn voor een virtuoos leven.
Bedenk tenslotte wat een stoïcijnse wijze in een dergelijke situatie zou doen. Wat zou hij tegen uw baas gezegd hebben? Wat zou hij gedaan hebben? Neem u voor om net zo te reageren mocht u dit onwaarschijnlijke scenario toch overkomen.
U zult wel denken: ‘Wat een rot oefening! De stoïcijnen vragen van me om me de meest vreselijke dingen te gaan inbeelden. Ik moet nu al voelen hoe ik me zou voelen als ik zelf of mijn geliefden ernstig ziek zouden zijn. Ik moet me gaan inbeelden dat ik ontslagen word, een ongeluk krijg, overvallen word, dat ik tijdens de wintersport onder een lawine terecht kom, of wat er verder nog aan ellende te bedenken valt. Lekker dan. Ik vermijd dat soort gedachten liever. Als het fout gaat is het vroeg genoeg om me rot te voelen. Ik heb er niet de minste behoefte aan om me nu al ellendig te voelen’.
Een begrijpelijke reactie, maar de moderne psychiatrie is het met de stoïcijnen eens dat het beter is om nu al, voordat er ook maar iets aan de hand is, de confrontatie aan te gaan met een mogelijke tegenslag. Veel mensen worden toch wel door allerlei zorgen en angsten gekweld. U zult waarschijnlijk net als iedereen daar iets aan proberen te doen door uw gedachten af te leiden. U gaat iets leuks doen of keihard aan het werk. U doet uw uiterste best die zorgen uit uw gedachten te bannen, maar op de één of andere manier weten ze altijd weer de kop op te steken. Angsten hebben de vervelende neiging erger te worden als ze genegeerd worden. Het onderdrukken van angsten en zorgen put u uit en leidt alleen maar tot nog meer stress.
Door de confrontatie met uw angsten en de situaties waarin ze opkomen aan te gaan raakt u er aan gewend. Het wordt minder erg, misschien zelfs een beetje saai. U heeft het tenslotte allemaal al eens eerder meegemaakt. U raakt een beetje immuun voor de negatieve emoties die de vroeger zo angstaanjagende situatie bij u teweegbracht. Gewenning is een prima tegengif voor alle vervelende situaties. ‘Alles went, zelfs hangen’.
Dit betekent niet dat stoïcijnen pessimisten zijn, het zijn vooral realisten. Ze weten dat het soms anders loopt dan je je had voorgesteld en proberen daar mentaal op voorbereid te zijn. Die voorbereiding betekent niet dat alles nu opeens goed komt, maar het zorgt er wel voor dat u minder van streek raakt als het even tegen zit. Chrysippus vertelde zijn leerlingen de volgende metafoor. Stel je een hond voor die met een riem aan een kar is vastgebonden. Hij is aan het snuffelen en drinkt wat water uit een plas. Op eens komt de kar in beweging. De hond had liever nog langer rondgesnuffeld maar hij heeft geen keus. Hij wordt hoe dan ook met de kar meegetrokken. De hond kan nu twee dingen doen. Van streek raken en beginnen te blaffen en aan de lijn trekken, of rustig meelopen en om zich heen kijken. Misschien komt hij onderweg nog wel andere honden tegen. Hetzelfde geldt voor ons en het universum. Er gebeurt iets wat we liever niet willen. Ook wij hebben dan de keus tussen schoppend en schreeuwend tegen te stribbelen, of gelijkmoedig te proberen er het beste van te maken. Het universum veranderen gaat toch niet lukken, u kunt zich dus heel wat ellende besparen. De ‘premeditatio malorum’ kan u daar prima bij helpen.
Het is goed om een vast moment te kiezen waarop u uw ‘premeditatio malorum’ houdt. Een paar keer in de week is doorgaans wel voldoende, maar doe het niet vaker dan één keer per dag. Deze oefening heeft misschien veel weg van piekeren, maar is dat zeker niet. U draait niet rond in een cirkeltje met uw gedachten. U visualiseert een vervelende situatie, voelt de bijbehorende passies en oefent een rationele en efficiënte reactie. Dat is heel wat anders dan tobben en piekeren. De ‘premeditatio malorum’ is een prima manier om onder veilige en gecontroleerde omstandigheden uw angsten en zorgen onder de loep te nemen. U raakt aan de gedachte gewend, wat de angst al een beetje minder erg maakt, u weet wat u moet doen als het gebeurt en u oefent uw virtuositeit. Er bestaat een nog krachtigere methode om u voor te bereiden op moeilijke situaties. Een van oorsprong boeddhistische methode die de stoïcijnen uit de oudheid nog niet kenden, maar die zeker de moeite van het proberen waard is: de lucide droom.
Oefening: Lucide dromen
Lucide dromen zijn dromen waarin u zich bewust bent van het feit dat u droomt. Uw ‘hegemonikon’ weet dat u droomt, maar uw reptielenbrein weet dit niet en denkt dat uw droom de werkelijkheid is. U leeft in uw hersenen, de hele werkelijkheid speelt zich af in uw hoofd. Uw brein krijgt signalen binnen van de buitenwereld en maakt daar een coherent plaatje van. Tijdens een droom komen die signalen niet van buiten maar van binnen. Voor uw brein maakt dit geen verschil. Het blijft hetzelfde soort plaatje als uw hersenen maken van de signalen uit de werkelijkheid. Voor uw reptielenbrein bestaat er dus geen wezenlijk verschil tussen wat er echt gebeurt en wat er in uw droom gebeurt. Daardoor zijn nachtmerries ook zo angstaanjagend en bestaat er zoiets als een ‘natte droom’.
In lucide dromen is het mogelijk om zelf invloed uit te oefenen op het verloop van de droom. U kunt dus zelf kiezen wat er gebeurd en hoe u daarop reageert. Dit maakt het tot een weliswaar moeilijke, maar ontzettend doeltreffende manier om u op tegenslag of andere moeilijke situaties voor te bereiden. U kunt oefenen voor een presentatie die u moet geven, een slecht nieuws gesprek dat u moet voeren of voor extremere malheur. In een lucide droom kunt u zich dus voorbereiden op situaties die u spannend vindt, maar u kunt natuurlijk ook leuke dingen laten gebeuren. Toveren, een rondje vliegen of vrijen met Miss of Mister Universe behoren opeens tot de mogelijkheden.
Lucide dromen is een vaardigheid die u niet van het ene op het andere moment kunt aanleren. Het kan maanden duren voor u zich uw eerste lucide droom weet te herinneren. Laat u zich daardoor niet afschrikken, het is een oefening die de moeite meer dan waard is. En ook een ‘mislukte’ lucide droom, waarin u niet verder bent gekomen dan u half slapend een bepaalde situatie voor de geest te halen, heeft effect. De mislukte droom is dan een extra intense ‘premeditatio malorum’ oefening geworden.
U kunt bewust dromen tijdens uw slaap midden in een normale droom, maar het is ook mogelijk om vanuit een normale, wakkere toestand onmiddellijk in een lucide droomtoestand over te gaan, zonder duidelijke onderbreking in het bewustzijn. Er bestaat een groot aantal technieken om het lucide dromen aan te leren. Ik zal u hier een paar technieken aanreiken die mij goed geholpen hebben, maar dat kan bij u heel anders liggen. Als mijn technieken niet helpen dan kunt u op internet veel aanvullende technieken vinden en er zijn ook een aantal boeken over dit onderwerp uitgegeven.