Een stoïcijnse schoonheidsbehandeling

 Woede is een lelijke passie. Niet alleen figuurlijk maar zoals Seneca het in één van zijn drie boeken ‘Over de Woede’ beschreef ook letterlijk:

Wijd open uitpuilende ogen, een bloed rood aangelopen gezicht, bevende lippen, knarsende tanden, rechtopstaande haren, een hijgende ademhaling, krakende botten, grommen en zuchten, onverstaanbaar en afgebroken praten, gebalde vuisten, stampvoeten, trillen en wild zwaaien, een opgezwollen en gruwelijk gezicht, je weet niet of je deze passie eerder slecht of lelijk zou moeten noemen.

Seneca houdt zijn tijdgenoten hier een spiegel voor. Hij schrijft voor een samenleving waarin geweld heel gewoon en geaccepteerd was. Sterker nog geweld en boosheid werden verheerlijkt en als een passende emotie gezien bij alles waarbij je je zin niet kreeg. Als je je tekort gedaan voelde of, erger nog, in je eer was aangetast dan was woedende wraak de enig mogelijke reactie. Althans in de ogen van de gemiddelde klassieke Griek en Romein. De stoïcijnen dachten daar heel anders over. Seneca wijst erop dat je als je eenmaal in de klauwen van de woede terecht komt je daar niet zomaar weer aan kunt ontsnappen. Het eerste slachtoffer van de woede ben je altijd zelf.

Volgens Seneca zijn woede en agressie een primitieve emotie. Een automatische dierlijke reactie van iemand die zichzelf niet in de hand heeft en onvoldoende nadenkt. Psychologisch en rationeel zwakke personen bijten van zich af bij de kleinste provocatie. Een aangetast eergevoel, een gekwetste narcistische eigendunk, een verloren wedstrijd of verkiezing. Allemaal situaties waarin woede en wraak opgang doen.

In stoïcijnse ogen zijn het verkeerde waardeoordelen die tot een akelige en vaak zelfs gevaarlijke passie leiden. De lijders aan deze passie hechten waarde aan zaken die in werkelijkheid onbelangrijk zijn en geen enkele rol zouden mogen spelen bij de rationele overwegingen van de betreffende persoon. Dit betekent echter ook dat niet alleen de irrationele woede aanvallen van een driftkikker worden afgewezen. Nee, ook de verontwaardiging over een onrecht valt volgens de stoïcijnen onder de passie woede. Verontwaardiging over onderdrukking, uitbuiting, oorlogen, discriminatie, ongelijkheid, honger en wat niet meer zijn het gevolg van de passie woede. Maar nu zult u misschien opmerken dat een dergelijke verontwaardiging helemaal niet verkeerd is. Verontwaardiging over onrecht is wat ons stimuleert om actie te ondernemen. Zonder die verontwaardiging zou immers niemand iets doen om een einde aan al die onrechtvaardige situaties te maken. Woede is hier de motor van ons handelen.

Kunnen we onze woede niet kanaliseren en op een slimme manier inzetten voor het goede doel? Geeft het ons niet de energie en motivatie om in actie te komen? Volgens de stoïcijnen bestaat er niet zoiets slimme woede. Als je je overgeeft aan woede ren je onvermijdelijk de steeds steilere helling van Chrysippus af. Verontwaardigheid wordt boosheid en boosheid leidt tot een woeste niets ontziende woede. Seneca zegt dan ook dat er niet zoiets bestaat als ‘goede’ woede. Toch is zelfs een stoïcijnse wijze niet helemaal vrij van woede. Er is immers nog altijd de onvermijdelijke pre-emotie. Deze pre-emotie kan gebruikt worden als een aanwijzing dat er iets aan de hand is waarop gereageerd moet worden. Die reactie mag echter nooit leiden tot meer woede. En is het niet zo dat een doordachte en rationele reactie doorgaans niet tot betere resultaten leidt dan een woedende impulsieve uitbarsting. Door uw woede in toom te houden kunt u slimmer reageren op een vervelende situatie en er bovendien ook nog eens mooier uitzien.

Emoties komen in drie smaken

 Als trouwe lezer van dit blog zou u de indruk gekregen kunnen hebben dat het stoïcisme zich vooral bezighoudt met het zo rigoureus mogelijk uitroeien van emoties. Dat klopt niet helemaal, of eigenlijk helemaal niet. Naast de drie smaken onderscheiden de stoïcijnen vier basisemoties: verlangen, angst, genot en verdriet. In een eerder blog heb ik dit voor het gemak de vier B’s genoemd: begeerte, bangheid, blijheid en bedroefdheid. Al de andere emoties zijn hier in hun ogen een variant op, of een combinatie van deze vier emoties. Het is een veel gehoord en eigenlijk ook wel begrijpelijk misverstand dat stoïcijnen hun emoties proberen te onderdrukken. Het gaat gelukkig om een misverstand. Stoïcijnen hebben niets tegen emoties. Ze proberen er alleen voor te zorgen dat u zo weinig mogelijk vervelend emoties ondervindt en juist zoveel mogelijk prettig emoties ervaart.

De stoïcijnen dachten dat er drie smaken emoties waren: pre-emoties, passies en goede emoties of ‘eupatheiai’. Met passies bedoelden ze dan de vervelende en pijnlijke emoties die je het leven behoorlijk zuur kunnen maken. Die passies zijn de net genoemde vier B’s en hun varianten. Begeerte en angst (bangheid) gaan dan over in de toekomst gelegen goede en slechte gebeurtenissen. Genot (blijheid) en verdriet (bedroefdheid) gaan dan over in het heden gelegen goede en slechte gebeurtenissen. De stoïcijnen zijn er bovendien van overtuigd dat al onze emoties cognitief zijn. Dat betekent dat een emotie het gevolg is van een bewust of onbewust geveld oordeel over een bepaalde gebeurtenis. We oordelen dat een bepaalde situatie goed of slecht voor ons is en verbinden daar dan vervolgens onmiddellijk een in onze ogen passende emotie aan. Deze op ons geloof gebaseerde emotie motiveert ons dan weer om iets te doen of juist na te laten.

U gelooft dat die op u af stormende tijger slecht is voor uw gezondheid en verbindt daar de emotie angst aan. Of u gelooft dat dat gebakje in de vitrine van de banketbakker erg lekker is en verbindt daar de emotie verlangen aan. Het oordeel of geloof dat tot een emotie leidt is het gevolg van een impressie uit de buitenwereld. Een impressie waar u al dan niet bewust mee instemt. U kiest ervoor om te oordelen dat die situatie ook inderdaad is zoals hij u toeschijnt te zijn. Die instemming is een vrijwillige handeling. Wat betekent dat ook de daaraan verbonden emoties een min of meer bewuste en vrijwillige keuze zijn. Emoties zijn dingen die we actief doen, geen dingen die we passief ondergaan. Uw emoties zijn uw eigen keuzes.

U bent kwaad omdat u de indruk hebt dat u een onrecht is aangedaan. Maar is die woede het rechtstreekse gevolg van die impressie of speelt uw geest hier nog een eigen rol? Moet u instemmen met een oordeel voordat uw woede ook echt ontstaat? Het oordeel dat u een onrecht is aangedaan, dat dat onrecht niet had mogen gebeuren en dat de dader van dat onrecht gestraft moet worden is geen automatische reactie op de gebeurtenis. Zo simpel werkt de menselijke geest niet. U moet zich realiseren wat er gebeurd is, u moet de pijn voelen van het onrecht en daar verontwaardigd over raken, u moet de dader veroordelen en u moet er voor kiezen om genoegdoening te eisen. Dat zijn complexe gebeurtenissen die niet zomaar zonder medewerking van uw bewuste brein tot stand kunnen komen. Uw boosheid is niet iets wat u zomaar overkomt. U kiest ervoor om kwaad te zijn. Woede is geen blinde onvermijdelijke impuls. Het is het bewuste waardeoordeel dat er iets slechts is gebeurd en dat daar op een bepaalde manier op gereageerd moet worden.

Hetzelfde geldt voor alle andere emoties. Zowel de vervelende passies als de positieve goede emoties (eupatheiai).  Zoals u straks zal zien zijn de pre-emoties een ander verhaal. Emoties zijn volgens de stoïcijnen dus het rechtstreekse gevolg van een waardeoordeel. Maar een oordeel is niet altijd correct. Een oordeel kan kloppen of fout zijn. De stoïcijnen zeggen nu dat een passie, een vervelende emotie, per definitie het gevolg is van een verkeerd waardeoordeel. Als u zich overgeeft aan een passie hebt u per definitie een denkfout gemaakt. U hebt een bepaalde situatie ten onrechte als slecht of goed aangemerkt. U verbindt een vervelende emotie aan een gebeurtenis of object dat in werkelijkheid niet goed of slecht is. Het gaat waarschijnlijk om iets zonder echte waarde. Misschien wel iets wat u liever wel of niet had zien gebeuren, maar in wezen toch nog steeds iets dat niet doorslaggevend is voor het leiden van een gelukkig en goed (virtuoos) leven. En dat daarom door een stoïcijn als in principe onbelangrijk moet worden aangemerkt.

Door irrationele foute waardeoordelen te vellen komt u terecht in een uitzichtloze passie. Chrysippus waarschuwde zijn leerlingen dat het gevaarlijk kan zijn om een object of situatie verkeerd in te schatten. Chrysippus was een marathonloper en het is dan ook niet zo gek dat hij het vergeleek met een hardloper die van een heuvel af rent. In het begin kan onze renner nog wel stoppen, maar hoe verder hij doorrent hoe moeilijker het wordt om weer tot stilstand te komen. Uiteindelijk komt hij in een soort vrije val terecht waaruit geen terugkeer meer mogelijk is. De passie heeft hem volledig in zijn macht gekregen.

Het is niet alleen kommer en kwel met de stoïcijnse emoties. De meeste passies of slechte emoties hebben een goede tegenhanger; de eupatheiai of goede emoties. Deze eupatheiai zijn de tweede smaak van de stoïcijnse emoties. Het zijn de gezonde en prettige emoties die zich richten op virtuositeit en u aanzetten tot het worden van een beter en gelukkiger mens. De goede emoties zijn het resultaat van correcte kloppende waardeoordelen. Het zijn rationele reacties waarbij u de situatie goed hebt ingeschat. Het is natuurlijk onmogelijk om altijd een goede inschatting van de externe wereld te maken. De stoïcijnen dachten dat alleen de legendarische wijze daartoe in staat was. Dat lijkt een onhaalbaar ideaal maar voor een aankomend stoïcijn, en dat is iedereen, is het voldoende als u gewoon uw best doet om een kloppend oordeel te geven. Meer kan er niet van u verwacht worden.

De passies hebben dus een goede tegenhanger. Zo heeft de passie angst (bangheid) voorzichtigheid als tegenhanger. De passie genot heeft plezier als eupatheia en de passie begeerte heeft verlangen als spiegelbeeld. Alleen de passie bedroefdheid, de emotionele pijn, heeft geen tegenhanger. Emotionele pijn is voor de stoïcijnen altijd slecht en kent geen zachtere en wenselijke variant. Ik vermoed dat u nu in opstand komt. Die eupatheiai van de stoïcijnen zijn zo goed als synoniem met de passies! De gekozen woorden hebben een wat zachtere uitstraling. Maar wat is nu echt het verschil tussen begeerte en verlangen?

Hier wordt het ingewikkeld. In principe sluiten stoïcijnen geen enkele emotie uit. Het kan rationeel zijn om in een bepaalde situatie bang te zijn. Als er een hongerige tijger op u af komt stormen en u voelt geen angstgevoelens dan bent u geen stoïcijnse wijze, maar vermoedelijk een psychopaat. Onder bepaalde omstandigheden kunnen dus ook voor een stoïcijn vervelende emoties als angst en verdriet gepast zijn. Hij noemt ze anders en zal allerlei technieken inzetten om dat soort situaties minder vaak te laten voorkomen en minder ernstig te laten zijn. Maar dat neemt niet weg dat het virtuoos kan zijn om u soms aan een akelig gevoel bloot te stellen. Als u tot de rationele conclusie komt dat een bepaalde onprettige emotie gepast is, moet u dan ook niet gaan proberen die te onderdrukken. Hoe meer u zo’n gevoel probeert weg te drukken, hoe meer hinder u ervan zult ondervinden. U moet de aanwezigheid ervan accepteren. Het hoort er nu eenmaal bij om soms angstig of verdrietig te zijn. Niet alle ‘eupatheiai’ zijn dus prettig. ‘Eupatheiai’ zijn niets meer en niets minder dan correcte waardeoordelen over een bepaalde situatie.

Net als iedereen geeft ook een stoïcijn de voorkeur aan gezondheid boven ziekte, liefde boven eenzaamheid en genot boven pijn. Hij weet echter dat dit soort dingen niet essentieel zijn voor een goed en virtuoos leven. Het gaat om dingen die we niet in onze macht hebben en waar een stoïcijn van weet dat niet gegarandeerd is dat we er altijd in zullen slagen om ze te verkrijgen of vast te houden. Ook een stoïcijn zal genieten van een goed glas wijn, maar hij zal dat nooit als normaal en vanzelfsprekend beschouwen. Hij beseft dat het allesbehalve vast staat dat die wijn altijd tot zijn beschikking zal staan. Door zich dat te realiseren zal hij misschien zelfs nog wel meer van zijn Médoc genieten dan zijn hedonistische vrienden.

Als kritisch lezer zult u nog steeds niet helemaal overtuigd zijn. U zult terecht opmerken dat emoties doorgaans helemaal niet zo beredeneerd zijn als de stoïcijnen het doen voorkomen. De meeste emoties overkomen u gewoon, ze hebben niets te maken met een bewuste redenering. De stoïcijnen houden vol dat echte emoties toch echt het gevolg zijn van een bewuste of onbewuste redenering. Maar ze zullen u toch niet helemaal ongelijk geven, en hier komt de derde smaak van de stoïcijnse emoties om de hoek kijken. Er zijn drie smaken emoties. Echte voldragen emoties zijn het resultaat van een correcte of foutieve redenering, maar ze worden voorafgegaan door wat de stoïcijnen pre-emoties noemen. Ze erkennen dat de menselijke soort een systeem van autonome lichamelijke reacties op zijn omgeving kent. U moet hierbij denken aan rillen als u in koud water stapt, het snel terugtrekken van uw hand als u een hete pan aanraakt, wit wegtrekken als u schrikt of het blozen als u in verlegenheid wordt gebracht. Voldragen emoties zijn het gevolg van een waardeoordeel, maar deze pre-emoties zijn automatische lichamelijke reacties die niet te voorkomen zijn.

De pre-emoties zijn natuurlijk en vallen niet te voorkomen. Ze komen en gaan naar gelang de omstandigheden. Ze zijn relatief onschuldig, maar ze hebben wel het vermogen om u Chrysippus’ hellende pad van een passie op te duwen. Als u bewust of onbewust instemt met de foutieve indruk van een pre-emotie dan komt u onherroepelijk in een vrije val richting een vervelende emotie terecht. Ze kunnen natuurlijk ook het begin zijn van een goede passende ‘eupatheia’, maar dan is er natuurlijk geen enkel probleem. Dan zijn ze het gevolg van een juiste inschatting van de situatie en is de emotie per definitie een ‘eupatheia’. Zaken als wit wegtrekken, blozen, tranen, seksuele opwinding, trillen en zo meer; zijn allemaal automatische lichamelijke reflexen, noodzakelijk voor uw overleven, zijn allemaal pre-emoties en geen aanwijzingen voor een echte emotie. U hoeft zich dus absoluut niet te schamen voor dergelijke autonome reacties. Pas op het moment dat u instemt met het werkelijkheidsbeeld dat een pre-emotie u schets verandert die pre-emotie in een passie of ‘eupatheia’.

Deze stoïcijnse verdeling van emotionele aandoeningen in pre-emoties en echte emoties zijn geen antieke fantasie. In hedendaags neurologisch onderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen de ‘low-road’ en de ‘high-road’ van emotionele neurologische netwerken. De ‘low-road’ of ook wel systeem 1 valt daarbij te vergelijken met wat de stoïcijnen pre-emoties noemen, en de ‘high-road’ of systeem 2 met wat ze als echte op een waardeoordeel gebaseerde emoties benoemen. De stoïcijnse emotietheorie van tweeduizend jaar oud is dus ook volgens moderne inzichten zo gek nog niet. Het stoïcisme is zeker geen filosofie die u van uw emoties wil beroven. Het wil dat u uw emoties met zorg kiest. Door dat te doen kunt u voorkomen om door een ongezonde passie meegesleept te worden, terwijl u wel van de geneugten van het leven kunt blijven genieten.

 

Logica en psychiatrie

Een filosoof is niet de eerste persoon waar je aan denkt als je last hebt van paniekaanvallen, depressies of allerlei spanningen. Filosofen dat zijn toch die mensen die eindeloos debatteren over de vraag of die bloempot in de vensterbank nog wel bestaat op het moment dat er even niemand naar kijkt? Aan dat soort mensen heb je toch helemaal niets als je je klote voelt? Je hebt psychiaters, antidepressiva en kalmeringspillen nodig als je last hebt van psychische ongemakken. Is dat echt zo? Zo’n tweeduizend jaar geleden was dat heel anders. Natuurlijk ook toen had je dokters die je kalmerende valeriaan drankjes konden voorschrijven, maar voor levensproblemen ging je destijds toch vooral naar een filosoof.

Filosofen hebben een unieke manier om naar de wereld te kijken, een methode waarmee altijd naar de kern van het probleem wordt gezocht. De filosofen uit de oudheid wisten dat veel psychische problemen het gevolg waren van mentale vergissingen. Het waren denkfouten. Filosofen proberen alles in de wereld op een zo objectief en rationeel mogelijke manier te bestuderen. Met name de stoïcijnen waren er van overtuigd dat logisch en rationeel denken een niet te verwaarlozen therapeutische werking kon hebben. Een leven in overeenstemming met de rede, of de ‘logos’ zoals ze het destijds noemden, zou een stuk prettiger en gelukkiger zijn dan een leven gericht op losgeslagen emoties.

Ongelukkige mensen lijden aan van die losgeslagen emoties. Passies zoals de stoïcijnen ze noemden. Ze zagen dat passies als angst, spanningen, lust en verlangen naar geld en macht alleen maar ongelukkige mensen voortbrachten. Ongelukkige mensen laten zich meeslepen door hun verlangens en angsten. Of ze nu rijk en succesvol zijn of arm en mislukt, gelukkig zijn dat soort mensen nooit. Ze zagen dat mensen die een prettig en gelukkig leven leken te leiden daarentegen juist beheerst, standvastig en verstandig waren. De stoïcijnen dachten daarom dat in het menselijk vermogen tot redelijk en logisch denken de kern van het mens zijn ligt. Het is dus zeker de moeite waard om eens een blik te werpen op de wetenschap van redelijk en logisch denken: de logica. Als leerling stoïcijn kunt u er dus niet om heen om ook een beetje aan de logica te proeven.

In dit blog wordt weinig aandacht besteed aan logica. Het gaat het kader van het blog te buiten. Dat is jammer en eigenlijk ook wel een beetje onterecht, een leerling stoïcijn kreeg tijdens zijn opleiding heel wat logica te verstouwen. De stoïcijnen waren in hun tijd ware meesters in de logica en hebben zelfs een heel nieuwe vorm van logica uitgevonden: de zogenaamde propositielogica of zinslogica. Ik zou u dan ook zeker aanraden om u te verdiepen in de geheimen van deze wetenschap. Al was het alleen maar om te voorkomen dat u het willoze slachtoffer wordt van nepnieuws en allerlei drogredeneringen.

Stoïcisme en de kunst van het boogschieten

 Naast de in de vorige blogs behandelde oefeningen van de pre-meditatie en het stoïcijnse voorbehoud kennen de stoïcijnen nog een techniek om beter te kunnen omgaan met teleurstellingen. Een methode waar het erom draait dat u uw pijlen op het goede doel richt. Hierbij maken ze een vergelijking met boogschieten. Bij het boogschieten wilt u de roos raken, dat spreekt vanzelf. Of toch niet? De stoïcijnen hadden daar zo hun eigen gedachten over. Het doel van het boogschieten is volgens hen niet het raken van de roos, maar het zo goed mogelijk je best doen om dat voor elkaar te krijgen. De bedoeling van boogschieten bestaat dus uit twee delen: dat wat je probeert te bereiken (het raken van de roos) en de manier waarop je dat wilt doen (zo goed mogelijk mikken).

Volgens de stoïcijnen is het onbelangrijk of je de roos wel of niet weet te raken. Dat is afhankelijk van enorm veel factoren waar je geen invloed op hebt. Een onverwachte windvlaag kan je pijl uit koers duwen, iemand kan je aanstoten op het moment dat je de pees los laat en er zijn nog ontelbaar meer onbeheersbare factoren die de uitkomst van je schot kunnen frustreren. Allemaal factoren waar je geen, of bijna geen invloed op hebt. Het raken van de roos doet er daarom niet toe, maar wat volgens de stoïcijnen wel belangrijk is, is het enige wat je wel in de hand hebt: je inzet. Het enige waar je echt invloed op hebt is de manier waarop je schiet, voor de rest is alles afhankelijk van dingen waar je niets of nauwelijks iets aan kunt doen.

Hetzelfde geldt voor alles wat u in het leven onderneemt. Voor een goed en virtuoos leven is alleen de inzet waarmee u probeert een goed leven te leiden en een excellent persoon te worden belangrijk. Het gaat de stoïcijnen erom dat u uw uiterste best doet om een zo goed mogelijk mens te worden. Ongeacht de externe omstandigheden is dat alles dat telt. Pech kan ervoor zorgen dat u uw doelstellingen niet weet te bereiken, maar het heeft geen enkele invloed op uw inzet. Zelfs als alles misloopt hoeft u uzelf niets te verwijten zolang u uw best maar hebt gedaan.

Ook dit klinkt weer behoorlijk hard. U zult wel denken: ‘het is toch menselijk om teleurgesteld te zijn als ik er niet in slaag om mijn doelen te bereiken’. U wilt een in het water gevallen kind redden en bent verdrietig als u daar niet in slaagt, hoe hard u daar uw best ook voor gedaan hebt. En is dat verdriet niet gewoon een bewijs dat u om het welzijn van uw medemens geeft?

Het mag menselijk zijn, maar rationeel is het niet. Het is nu eenmaal zo dat lang niet alles van wat u onderneemt ook tot een goed einde komt. Dat is gewoon een feit. Het is belangrijk om u dat bij alles wat u doet van te voren te realiseren. U moet u, als dat mogelijk is, zo goed mogelijk voorbereiden. Het heeft niet veel zin om een examen quantummechanica te gaan maken zonder gestudeerd te hebben, en als u het wereldrecord hardlopen wilt verbeteren zou ik eerst even gaan trainen. Maar ook een goede voorbereiding geeft geen garantie op succes.

Het besef dat u alles in uw vermogen hebt gedaan om uw onderneming tot een succes te maken kan weldegelijk een zekere troost geven. U hebt alles gedaan wat uw kunde, uw vernunft en uw liefde u ingaf om uw geliefden te helpen. Voorbereiding, intelligentie en inzet hebben een grens. De wonderdokters, filmindustrie en managementgoeroes die u willen doen geloven dat u alles kunt bereiken als u maar voldoende uw best doet, hebben het mis. Ze houden u een niet bestaande droomwereld voor en nemen u in de maling. Virtuositeit en de daarbij behorende gemoedsrust liggen in het doen van uw uiterste best en niet in het succes. U probeert een excellent mens te zijn en te doen wat u kunt om uw doelen te bereiken. Dat is alles wat er van u verwacht kan worden en alles wat u van uzelf mag verwachten. Dat is niet niks. Het is behoorlijk zwaar om u onder alle omstandigheden volledig in te zetten voor wat u wilt bereiken. Maak het uzelf daarom niet nog moeilijker dan nodig is door uzelf verwijten te maken en het onmogelijke van uzelf en de wereld te verlangen.

Ontbindende voorwaarden

 Als aanvulling op de in de vorige blog behandelde ‘premaeditatio malorum’ oefening kennen de stoïcijnen nog een andere techniek om u voor te bereiden op de mogelijkheid dat niet alles volgens verwachting verloopt. Ze willen dat u een ontbindende voorwaarde verbindt aan alles wat u van plan bent te doen. U wilt nieuwe schoenen kopen, maar verbindt daar de voorwaarden aan dat de winkel open is, dat ze iets naar uw smaak hebben en dat de weg niet opgebroken is. Dit is het beroemde ‘stoïcijnse voorbehoud’. Dit betekent dat u bij alles wat u onderneemt bij uzelf zegt ‘als het lot het wil’. ‘Ik ga deze brief op de post doen als alles goed gaat. Ik ga afstuderen in de kwantumfysica als het lot het toestaat’. ‘Ik ga die belangrijke klant binnenhalen, als het lot het toestaat.’

Seneca beschrijft deze techniek zo:

Ik zal die zeereis maken tenzij er iets tussenkomt. Ik zal tot praetor (rechter) verkozen worden tenzij er iets tussenkomt. Ik zal winst maken als alles goed gaat.

Het idee hierachter is dat niemand echt weet wat de toekomst ons brengt. Er kan een storm opsteken waardoor de zeereis niet doorgaat. De kans om tot rechter verkozen te worden kan door een veel populairdere kandidaat onmogelijk worden. En ook in de zakenwereld is niets werkelijk zeker. U kunt nog zo uw best doen en de omstandigheden kunnen nog zo gunstig lijken, u bent nooit helemaal zeker dat alles volgens plan zal verlopen. Seneca vraagt u niet om af te zien van uw plannen, maar om uw verwachtingen een klein beetje bij te stellen. Het valt nooit helemaal uit te sluiten dat het resultaat van uw inspanningen niet zal zijn waar u op gehoopt had. ‘Nisi si’ is de term die hij hiervoor gebruikt: tenzij er iets tussen komt. Een korte term in het Latijn die u in gedachten aan ieder nieuwe onderneming zou kunnen toevoegen. Door met het stoïcijnse voorbehoud uw verwachtingen een heel klein beetje bij te stellen kunt u onnodige teleurstellingen voorkomen. Een tegenvallende uitslag komt niet langer totaal onverwacht.

U geeft uw doelstellingen zo een ingebouwde airbag, een soort psychologische immuniteit tegen mislukkingen. Dat klinkt te mooi om waar te zijn, en dat is het waarschijnlijk ook wel een beetje. U kunt nog zo uw best doen om mentaal een ontbindende voorwaarde aan uw plannen te verbinden, maar het zal waarschijnlijk altijd wel moeilijk blijven om niet teleurgesteld te zijn als iets of iemand ze dwarsboomt. De stoïcijnen waren echter niet voor één gat te vangen en hadden daar een antwoord op bedacht.

Ze wijzen erop dat onze informatie over de externe wereld nooit helemaal perfect is en altijd in beweging blijft. De wereld is in beweging en de omstandigheden veranderen constant. Een stoïcijn moet er voor zorgen dat hij zich aanpast aan die veranderingen. Als hij erachter komt dat zijn oorspronkelijke doelstelling niet langer haalbaar is, dan moet hij zijn plannen bijstellen. Hij moet proberen de geestelijke behendigheid te verwerven om zijn plannen aan de heersende omstandigheden aan te passen. Een aangepast plan mislukt niet, hij is alleen anders. Om bij Seneca’s voorbeeld over een zee tripje te blijven: ‘ik plan een reis naar de zon, maar een staking op Schiphol maakt dat onmogelijk. Ik had al rekening gehouden met een mogelijke teleurstelling en pas mijn plannen aan door de trein in plaats van het vliegtuig te nemen. En als ook dat niet mogelijk is dan zie ik helemaal van mijn reis af en maak er een klusweekend in mijn huis van.’ Door uw plannen te veranderen bespaart u zichzelf de frustratie van een mislukking. U bent proactief en gaat direct aan de slag met een nieuw realistischer plan.

Door snel te schakelen en te reageren op nieuwe informatie kunt u uw doelstellingen aan de nieuwe situatie aanpassen. Het stoïcisme kan u niet beschermen tegen de slagen van het lot maar kan u wel leren uw teleurstellingen beter te incasseren en uw doelen sneller bij te stellen. We zijn nu eenmaal feilbare wezens en kunnen onmogelijk alle relevante feiten kennen. Wat de toekomst brengt is onzeker. Het stoïcijnse voorbehoud behoedt u voor meer frustraties dan nodig en helpt u om u sneller aan te passen aan veranderende situaties. Net als de vorige techniek is ook het voorbehoud niet perfect, maar het helpt u wel om rustiger te blijven in een onzekere wereld.