19.1 Hulp bij vervelende emoties

 LES 19

EEN GEOEFEND STOÏCIJN TELT VOOR TWEE

19.1 Hulp bij vervelende emoties

Zoals we hiervoor zagen deelden de stoïcijnen de negatieve emoties of ‘passies’, zoals zij ze noemden, in vier hoofdgroepen in. We noemden ze de vier B’s: bedroefdheid, bangheid, begeerte en blijheid. De bedroefdheid staat voor emotionele pijn, de bangheid voor alle vormen en gradaties van angst, de begeerte voor verlangen en de blijheid voor genot. Pijn of lijden (bedroefdheid) werd gezien als de aanwezigheid van iets onaangenaams, angst (bangheid) als de verwachting dat er in de toekomst iets onaangenaams gaat gebeuren, genot (blijheid) als de aanwezigheid van iets prettigs en verlangen (begeerte) als de verwachting dat er in de toekomst iets aangenaams gaat gebeuren. Deze vier hoofdgroepen vormen bij de stoïcijnen de basis van alle andere negatieve emoties. Iedere vervelende emotie valt bij één van die groepen onder te brengen. Ik breng nog maar eens in herinnering dat die emoties alleen maar negatief zijn en een passie worden op het moment dat het irrationeel is om ze te voelen. Als leerling stoïcijn mag u dus best bang zijn voor een aanstormende neushoorn, maar als het een muisje is dat op u af komt huppelen wordt het een ander verhaal.

Veel mensen, waaronder veel psychologen en zelfs beroepsfilosofen, denken echter dat het stoïcisme zich vooral bezighoudt met het onderhouden van een ‘stiff upper lip’. Moderne psychologen raden u juist aan om dicht bij uw emoties te blijven en ze niet op te kroppen. U moet uw emoties uiten en delen met anderen, anders komen ze, soms jaren later, weer extra heftig terug. U zou moeten huilen en schreeuwen op de momenten dat u daar behoefte aan hebt en het liefst gebruik maken van een professioneel psycholoog om u te helpen goed in contact met uw emoties te blijven. Daarnaast moet u onder leiding van die psycholoog in uw verleden graven om oude emoties weer naar boven te halen en te herleven om ze zo achteraf alsnog te kunnen verwerken.

Het is maar de vraag of dat allemaal wel waar is. Uit recent onderzoek komt steeds vaker naar voren dat het telkens weer oprakelen van oud zeer juist een negatief effect heeft op uw welzijn. Ook Seneca dacht er zo over, in een brief aan zijn vriend Lucilius schreef hij dit:

“Wat heb je er aan oud zeer op te rakelen en je ellendig te voelen omdat je vroeger ongelukkig was? Je weet toch dat iedereen zijn ellende aandikt en daarbij zelfs zichzelf bedriegt. Het is juist fijn dat al die ellende voorbij is. Voel je blij dat het over is. We moeten twee dingen proberen uit te roeien: angst voor wat de toekomst brengt, en het oprakelen van herinneringen aan oude ellende. Met het laatste heb ik niets meer te maken, met het andere nog niets.” (Seneca; Brieven aan Lucilius 78-14)

Zoals we eerder al zagen verlangt stoïcisme van niemand een Britse ‘stiff upper lip’. Negatieve emoties moeten wel zo veel mogelijk voorkomen worden en als ze niet te voorkomen zijn moeten ze doorleefd en zo snel mogelijk uitgedoofd en vergeten worden. Wat er niet is kan ook niet worden opgekropt en kan ook in de toekomst niet meer voor problemen zorgen. De stoïcijnse technieken zijn er op gericht om zo veel mogelijk prettige emoties (eupatheiai) te voelen en zo weinig mogelijk negatieve emoties (passies). Onprettige gevoelens moeten tot een minimum worden ingeperkt.

Zoals we zagen, hebben de stoïcijnen een heel arsenaal aan technieken ontwikkeld om het ontstaan van die onprettige passies te voorkomen of de effecten ervan in te dammen. Er zijn in de voorgaande lessen al heel wat van die technieken de revue gepasseerd. In deze les zullen er nog een aantal volgen. Technieken die bij heel veel verschillende situaties kunnen worden ingezet.

Stoïcijnen raden u daarbij de ene keer aan om emoties gewoon te doorleven, een andere keer moet u ze juist met behulp van allerlei technieken bestrijden en soms willen ze zelfs dat u toneel speelt en doet alsof u een bepaalde emotie voelt. Dat is heel wat anders en een stuk ingewikkelder dan de ‘stiff upper lip’. De stoïcijnen gaven ook heel praktische adviezen die speciaal waren bedoeld om de negatieve effecten van een aantal specifieke emoties te verzachten. Het lijkt mij een goed idee om in dit deel van de cursus een aantal onprettige emoties met hun speciale technieken de revue te laten passeren. Sommige van die technieken bent u in eerdere lessen al tegengekomen, een aantal zijn nieuw en worden voor het eerst aan u uitgelegd. Het is handig om een goed overzicht te hebben van de stoïcijnse aanpak van een aantal veelvoorkomende emoties. Als u onverhoopt met een van de besproken vervelende emoties geconfronteerd wordt, kunt u dan snel en makkelijk teruggrijpen op het bijbehorende tegengif.

18.7 Tenslotte

 Uw aversie tegen ongemak is er een belangrijke oorzaak van dat u de beheersing over uw stemming en gedachten verliest. Ook sociale druk en uw neiging om u te conformeren aan het gangbare leefpatroon van uw omgeving spelen daarbij een grote rol. Daarom moest u in deze les oefeningen doen die gericht zijn op het versterken van uw lichamelijke weerbaarheid. Kijk nog eens naar het citaat van Musonius Rufus in paragraaf 18.5. Hij heeft het hier over twee soorten oefeningen: geestelijke en lichamelijke. Volgens Musonius zijn de lichamelijke oefeningen in zekere zin ook geestelijke oefeningen. Stel uzelf eens de vraag waarom dat zo is, en of u het eens bent met Musonius? Vermijd bij de oefeningen van deze les overdrijving. Verg niet te veel van uzelf. Het niet halen van uw zelf gestelde doelen leidt alleen maar tot frustratie en ergernis.

In de afgelopen lessen hebt u geleerd dat u als leerling stoïcijn uw naastenliefde niet kan beperken tot uw gezin en directe omgeving. Stoïcijnen zijn kosmopolieten die het welzijn van ieder huidig en toekomstig rationeel denkend wezen voor ogen zouden moeten houden. Dit betekent dat uw ethische verantwoordelijkheden zich uitstrekken over zowel de minderbedeelden van nu als over toekomstige generaties. Virtuositeit valt niet te combineren met een overdreven gehaast levenstempo en een overdreven consumptiedrang. Bovendien leidt al dat harde werken en het bezit van al die consumptiegoederen niet tot een gelukkiger leven. Onze cultuur en maatschappij staan zeer negatief tegenover alles wat met matiging en rust te maken heeft, maar ook onze biologie maakt het ons niet makkelijk. Een van de grootste problemen bij een eenvoudiger en rustiger leven is dus dat een matiging van levensstijl en gedrag als vervelend en onaantrekkelijk wordt ervaren. Een stoïcijn zal zijn mensenbrein (hegemonikon) moeten inzetten om bewust de maatschappelijke waarde van al die consumptiegoederen te relativeren. Het gaat allemaal om onbelangrijke zaken die geen rol spelen voor een duurzaam, gelukkig en virtuoos leven.

Betekent dit dat stoïcijnen een sober en ascetisch leven moeten leiden? Nee, een stoïcijn hoeft absoluut niet af te zien van wat als de goede dingen van het leven wordt aangemerkt. Het gaat er om hoe hij met die dingen omgaat en hoe hij die dingen beoordeelt en niet of hij die dingen wel of niet heeft. De behoeften van uw lichaam zijn de maatstaf voor wat u nodig hebt. Als u tot de conclusie komt dat u iets echt nodig hebt, kies dan wel voor een duurzaam, degelijk en mooi product. De spullen die u koopt hoeven heus niet alleen functioneel te zijn, maar mogen ook elegant en aantrekkelijk zijn. En het is ook zeker niet verboden om zo nu en dan iets aan te schaffen omdat u het gewoon leuk vindt. Overtuig u er dan wel van dat het niet om een vluchtig hebbedingetje gaat, maar om iets waar u zeker van weet dat u er lange tijd plezier aan zult beleven.

In de afgelopen lessen hebben we de stoïcijnse houding tegenover de anderen bestudeerd. Medelijden is taboe, maar een vriendelijke, tolerante en vooral milde houding wordt gepropageerd. Zo’n houding moet zelfs geoefend worden met de ‘oikeiosis’-meditatie. Ook hebben we gezien dat de stoïcijnse naastenliefde niet zonder consequenties kan blijven voor uw levensstijl. U zult genoegen moeten gaan nemen met een sobere maar weldegelijk elegante manier van consumeren. Bij uw consumptieve keuzes moet u zich laten leiden door overwegingen van bruikbaarheid, degelijkheid, duurzaamheid, maar ook schoonheid. Met deze lessen komt er een einde aan de formele behandeling van de drie ‘topoi’. In de volgende lessen gaan deze hoofdvakken van de stoïcijnse leerschool nog meer door elkaar heen lopen dan toch al het geval was.

Als afsluiting van de drie 'topoi' gaan we in het volgende deel van deze cursus dieper in op de meest voorkomende passies. Dit deel moet u gaan helpen bij het zo goed mogelijk doorstaan van allerlei vervelende passies. De drie ‘topoi’ komen weer bij elkaar en aan de hand van alle drie de ‘topoi’ gaan we een aantal veel voorkomende ‘passies’ en hun stoïcijnse remedies wat van dichterbij bekijken. U krijgt een heuse stoïcijnse EHBO-trommel voorgeschoteld voor emotionele noodgevallen. De trommel puilt uit van de stoïcijnse pleisters, noodverbandjes en aspirines. En ja, ook de prikkende jodium en de bittere pillen ontbreken niet in deze stoïcijnse verbandtrommel. Het bevat veel herhalingen en een groot aantal van de eerder in de cursus behandelde oefeningen komt opnieuw voorbij. Maar daar blijft het niet bij, er staan ook een paar gloednieuwe technieken in beschreven, speciaal toegespitst op veelvoorkomend problemen.

De behandeling van de drie ‘topoi’ wordt hiermee afgerond, maar dat betekent niet dat er ook een einde aan de cursus komt. Na de stoïcijnse verbandtrommel wachten u nog een aantal lessen over stoïcijnse spiritualiteit en mystiek en als slot van de cursus gaan we de moeilijkste van alle passies te lijf: de doodsangst. Misschien herinnert u zich nog wel dat u in les 0, dus helemaal aan het begin van de cursus, een oefening hebt gemaakt die de ‘stoa-meter’ werd genoemd. Nu u het zover in de cursus hebt weten te schoppen, wordt het tijd om dezelfde oefening nog een keer te doen en te kijken naar de veranderingen die er ondertussen ongetwijfeld zijn opgetreden. Leg de resultaten naast elkaar en kijk of uw blik op de wereld al wat stoïcijnser is geworden. Aan het slot van de cursus zult u nog een keer worden gevraagd om dezelfde test te doen.

Oefening: de stoa-meter III

Geef op een schaal van 1 tot 10 aan in hoeverre de volgende uitspraken op u betrekking hebben. Een 0 betekent helemaal niet en een 10 enorm veel. Schrijf uw antwoorden op en vergelijk ze met uw eerder antwoorden.

1. Ik kan behoorlijk overstuur raken als de dingen niet gaan zoals ik me dat had voorgesteld.

2. Mijn geliefden gaan voor alles.

3. Ik accepteer mezelf zoals ik ben.

4. Ik word kwaad of raak overstuur als andere mensen mijn plannen dwarsbomen of als andere mensen zich dom of lastig gedragen.

5. Uitgaan en plezier maken spelen een belangrijke rol in mijn leven.

6. Ik probeer dingen waar ik bang voor ben of die ik vervelend vind zo veel mogelijk te vermijden.

7. Ik vind hard werken en carrière maken belangrijk en besteed daar veel tijd aan.

8. Luxe, comfort en vakanties zijn belangrijk voor me.

9. Ik erger me aan bepaalde nieuwsberichten of meningen.

10. Ik identificeer mezelf met mijn lichaam. Ik ben mijn lichaam.

11. Ik identificeer mezelf met mijn emoties. Ik ben wat ik voel.

12. Ik identificeer mezelf met mijn gedachten. Ik ben wat ik denk.

13. Ik identificeer mezelf met mijn handelingen. Ik ben wat ik doe.

14. Ik identificeer mezelf met een combinatie van mijn lichaam, gevoelens, gedachten en handelingen.

15. Ik vind het belangrijk om nieuwe dingen te leren en mezelf te ontwikkelen.

16. Ik vind het belangrijk om een bijdrage aan de maatschappij te leveren.

Als u van online quizjes houdt is het misschien ook leuk om op deze site: https://viacharacterorg/ streepje een gratis deugdentest te doen. Aan de hand van vragen over zes hoofddeugden krijgt u inzicht in uw sterke en zwakke karaktereigenschappen. Voor wat het waard is natuurlijk. Deze testjes geven, net als de vorige oefening, vooral een momentopname.

18.6 Zelfbeheersing en vrijwillige eenvoud

 Eén van de grootste uitdagingen voor de moderne mens is zijn eeuwige drang naar luxe en nieuwe spullen. Het consumentisme viert hoogtij. Socrates raadde aan om alleen te eten en drinken als je honger en dorst had. Iets anders is slecht voor je gezondheid en je karakter. Het gezegde dat honger rauwe bonen zoet maakt, is in zekere zin van hem afkomstig. Heel iets anders dan de ons door de reclame opgedrongen permanente consumptiedrang. Maar ook de antieke stoïcijnen kenden de verlokkingen van de welvaart. Om die verlokkingen de baas te worden oefenden ze zelfs door zich een aantal dagen per maand de nodige luxe te ontzeggen. Dat hield in dat ze dan een tijdje simpel voedsel aten, alleen water dronken en ruwe kleding droegen. Deze oefening was bedoeld om te leren dat je ook zonder dure dranken en spijzen en zonder comfortabele kleding en luxe spullen kunt leven.

Dit deden de stoïcijnen in navolging van hun concurrenten de cynici, die een leven van eenvoud en zelfs ontberingen propageerden. Zeno, de grondlegger van het stoïcisme, was immers een tijdje een leerling van de beroemde cynische filosoof Crates geweest. De cynici verlangden van hun aanhangers dat ze permanent in armoede leefden. In tegenstelling tot de cynici, die er hun volledige filosofie en levenswijze aan ophingen, was het voor de stoïcijnen niet meer dan een tijdelijke oefening in zelfdiscipline. De vrijwillige ontberingen waren bedoeld om te leren dat externe dingen onnodig zijn om toch een gelukkig leven te kunnen leiden. Bovendien zou een economische tegenslag niet al te hard aankomen als je al weet dat je prima zonder al die overdreven luxe kunt leven. Seneca zei er dit over:

“Neem eens een paar dagen genoegen met weinig en goedkoop voedsel, draag eens een poosje harde en ruwe kleding zodat je tegen jezelf kunt zeggen: ‘Was ik hier nu zo bang voor?'". Juist in tijden van voorspoed moet je je voorbereiden op tegenspoed. Als Fortuna je haar gunsten schenkt, moet je je voorbereiden op haar woede”. (Seneca: Brieven aan Lucilius 18 5-6)

Elke vorm van lichamelijk ongemak leidt automatisch ook tot geestelijk ongemak. Als u hongerig bent, pijn hebt of oververmoeid bent, staat ook uw geest onder spanning. Op een moment dat u zich niet helemaal lekker voelt, kunt u dan ook beter moeilijke uitdagingen vermijden. Probeer niet de stoere meid of bink uit te hangen en stel dat moeilijke gesprek of die zware opdracht gewoon uit. Ook Musonius Rufus wist dat lichamelijk ongemak als pijn, vermoeidheid en kou vaak tot emotionele onevenwichtigheid leidt. Hij wist ook dat je je kunt harden tegen dergelijke vormen van licht lichamelijk ongemak. Met oefeningen kun je je ‘pijngrens’ een stukje verschuiven. Gek genoeg kun je door jezelf zo nu en dan een klein beetje te pesten, je leven een stukje prettiger maken. Hij stelde zijn leerlingen dan ook bloot aan oefeningen om ze te harden. Het stoïcisme is nu eenmaal meer dan een theoretisch raamwerk, het is een praktijk. Musonius zei het zo:

“Het stoïcisme kent twee soorten oefeningen, de ene soort is gericht op het verstand en de andere soort op zowel het lichaam als het verstand. We trainen ons op beide gebieden wanneer we ons blootstellen aan kou, hitte, dorst, honger, kleine porties, harde bedden, afzien van pleziertjes en pijn lijden zonder te klagen. Door dit soort oefeningen wordt ons lichaam gehard zodat het zo robuust en sterk wordt dat het ook echte ontberingen kan verdragen”. (Musonius Rufus; Colleges; hoofdstuk 6)

Hij roept u hier niet op tot zelfkastijding. Stoïcijnen zijn zeker geen masochisten, maar door vrijwillig zo nu en dan wat kleine ontberingen te ondergaan kunt u zich harden voor toekomstige tegenslag. U bouwt zelfvertrouwen op en merkt dat u heel goed in staat bent allerlei tegenslagen te incasseren. Als u eenmaal weet dat u het aankunt bent u ook minder bang voor de toekomst. Iemand die nog nooit kou of honger heeft geleden is vaak buitensporig bang zijn huidige comfort en luxe te moeten opgeven. Met deze oefening zult u leren sneller en met minder tevreden te zijn. In situaties waarin uw hedonistische buurman zich onprettig voelt, zult u zich nog steeds comfortabel en tevreden voelen. Dit geeft u de gemoedsrust waar een stoïcijn naar zoekt. Bovendien leert u bij deze oefening, net als bij de negatieve visualisatie, de dingen die u hebt beter te waarderen. Een warme kamer is pas echt lekker als u eerst een wandeling door de kou hebt gemaakt en een maaltijd smaakt zoveel beter als u echt honger hebt. U bent minder snel ontevreden en u geniet meer van wat u hebt. Kortom een prachtige oefening voor een leerling stoïcijn.

Oefening: Wintertraining

In de oudheid werd er alleen in de zomer oorlog gevoerd. In de winter waren de wegen en velden te nat en koud voor grootscheepse troepenverplaatsingen. Deze winterstop betekende niet dat de legionairs vrijaf kregen. In de kazernes werden intensieve trainingscampagnes opgezet om de soldaten voor te bereiden op de gevechten in de zomer.

De stoïcijnen kenden een oefening die ze wintertraining noemden. Bij deze oefening is het de bedoeling dat u zich op een moment van rust en vrede traint voor woeligere tijden. Woeligere tijden die er hoe dan ook zullen komen. Met deze oefening gaat u uzelf daarom kleine lichamelijke ontberingen opleggen. Kies iedere maand een paar dagen waarin u uzelf verplicht om in armoede te leven. U zou een paar dagen kunnen vasten of alleen maar brood eten, geen koffie, thee of andere dranken drinken, maar alleen water. Draag in de winter eens een dunne jas en zet de verwarming laag of neem een koude douche. Slaap eens een paar nachten niet op uw heerlijke zachte en donzige matras, maar op een matje op de grond. Of probeer eens een week met niet meer dan €25 in uw portemonnee rond te komen. U zult vast nog wel een paar andere ontberingen weten te verzinnen.

Kies lichamelijk ongemak waarvan u weet dat het bij u emotionele spanning oplevert. Als u, bijvoorbeeld, weet dat u narrig wordt wanneer u het koud hebt, kunt u zichzelf trainen door de thermostaat een paar uur per dag een graadje lager te zetten, of door een korte wandeling te maken met een eigenlijk te dunne jas. Maak de uitdaging niet te zwaar. Rek uw grenzen op, maar zorg dat u ze niet overschrijdt.

Een wat gemakkelijkere variant op deze oefening is het zo nu en dan laten schieten van een pleziertje. Neem eens een glas water als u een glas wijn wordt aangeboden, laat de Franse schimmelkaasjes staan en sla eens een aflevering van uw favoriete serie over. Niet omdat u bang bent om alcoholist of te dik te worden, maar alleen om uw zelfbeheersing te trainen.

U zult merken dat dit soort ongemakken heel wat minder erg zijn dan ze u in eerste instantie toeschijnen. Al was het maar omdat deze ontberingen voor miljarden mensen de dagelijkse praktijk zijn. U zult leren dat ook u zo kunt leven en bovendien de eenvoudige luxe van uw dagelijkse bestaan des te meer leren waarderen.

Pas er voor  op dat dit soort oefeningen geen doel op zich worden. Zelfkwelling is een christelijke deugd, maar zeker geen stoïcijnse. Deze oefening roept u op tot gematigde zelfontzegging en niet tot ascese. De kleine ontberingen die u uzelf aandoet zijn enkel en alleen bedoeld om u een beetje te harden zodat u minder snel uw kalmte verliest als er iets mis gaat.

Deze oefening lijkt misschien wel erg streng en ascetisch, maar u zult al gauw merken dat het in de praktijk reuze meevalt. In wezen is het tenslotte niets anders dan wat miljoenen mensen tijdens hun vakantie doen als ze hun comfortabele huizen verruilen voor een tentje of een caravan. Zelfs padvinders kunnen dat aan. Dus zo heel zwaar zal het toch niet zijn? Heel veel mensen sloven zich uit in de sportschool en ondergaan geheel vrijwillig allerlei lichamelijke ontberingen voor hun gezondheid en uiterlijk. Een beetje ongemak voor een paar dagen moet dan toch wel te dragen zijn?

Maakt u zich dus geen zorgen, waarde lezer, het stoïcisme vraagt zeker niet van u om als een cynicus in een oud wijnvat te gaan wonen. Het is voldoende zo nu en dan uw zelfdiscipline te oefenen door bijvoorbeeld een eenvoudig en gezond dieet te volgen, of een trainingsschema te gaan volgen. Het kan al een begin zijn om een paar dagen uw koffie te laten staan. De oefening moet binnen de grenzen van het redelijke en gezonde blijven en moet zeker niet overdreven worden. U zult merken dat zelfdiscipline veel weg heeft van spierkracht. Hoe meer u het oefent, hoe sterker het wordt. Begin met kleine dingen en bouw het langzaam maar zeker uit. Jezelf iets ontzeggen zal nooit leuk worden, maar het wordt wel steeds een beetje makkelijker. U leert om ook van eenvoudige dingen te genieten. Dingen waar u nu misschien op neer kijkt zullen prettig en aangenaam worden. Bovendien brengt ook het kunnen afslaan van een gebakje een gevoel van voldoening met zich mee.

Voeding is toch al iets waar een stoïcijn niet al te veel aandacht aan wil besteden. Het moet gezond en voedzaam zijn en daarbij mag best op de smaak gelet worden, maar allerlei bijzondere liflafjes horen in een stoïcijns dieet niet thuis. Bovendien mag het voedsel dat op het bord van een stoïcijn terechtkomt niet het gevolg zijn van uitbuiting en ander leed. En dat geldt voor zowel menselijk als dierlijk leed. Hoewel sommige stoïcijnse filosofen hun leerlingen adviseerden om vegetariër te worden, werd dat absoluut niet geëist. Seneca was trouwens erg te spreken over zijn vegetarisch dieet.

“Ik stopte met vlees eten en na een jaar werd het gemakkelijk en zelfs prettig. Ik meende dat mijn geest levendiger werd en zelfs nu nog durf ik te beweren dat dat ook echt zo was.” (Seneca; Brieven aan Lucilius 108)

Hij stopte er uiteindelijk weer mee omdat hij niet geassocieerd wilde worden met een bepaalde fanatieke sekte die van vegetarisme zijn handelsmerk had gemaakt. Ook Musonius Rufus raadde zijn leerlingen aan om geen vlees meer te eten, maar hij verbood het ze absoluut niet. Vrees dus niet, als stoïcijn hoeft u geen afstand te doen van uw varkenslapjes. Toch is het wel belangrijk om rekening te houden met de herkomst van uw voedsel. Een stoïcijn kan niet zomaar alles eten wat hij maar wil zonder rekening te houden met de enorme milieuschade en het menselijk- en dierenleed dat de productie van zijn voedsel doorgaans met zich meebrengt. U hoeft echt niet volledig over te schakelen op biologisch en lokaal geproduceerd voedsel, als iedereen een dergelijk voedingspatroon volgde zouden er enorme hongersnoden ontstaan, maar u moet wel nadenken bij wat u eet.

Realiseer u hierbij wel dat u zich niets definitief en voor goed hoeft te ontzeggen. Stoïcijnen zijn niet tegen luxe en plezier maken, ze zijn er voorzichtig mee. Genieten van lekker eten en drinken is prima, het mag echter niet ontaarden in vraatzucht en alcoholisme. U hoeft zich niets volledig te ontzeggen, maar u moet er op bedacht zijn nergens afhankelijk van te worden. U moet er ook zonder kunnen, zonder dat u daardoor van uw stuk raakt. Een stoïcijn geniet van alles, maar is nergens de slaaf van.

Dit soort oefeningen in eenvoud hebben een betere gezondheid en een beter uiterlijk als bijwerking, maar dat is zeker niet het doel. Voor een stoïcijn valt gezondheid absoluut te prefereren boven ziekte, maar het is niet noodzakelijk voor een gelukkig leven. Ziekte en uiterlijk liggen buiten onze macht, maar een gezond leven leiden om ziekte te voorkomen ligt dat niet. Een stoïcijn doet niet aan de lijn om goed voor de dag te komen op het strand en traint niet voor een ‘Six pack’ en een betere gezondheid. Het enige wat echt telt is de verbeterde zelfdiscipline en volharding. Dat neemt niet weg dat het bij deze oefeningen alleen maar redelijk en verstandig is om te kiezen voor ‘ontberingen’ die ook nog eens goed voor uw gezondheid zijn. En een aantrekkelijk uiterlijk mag dan wel niet belangrijk zijn, maar is zeker een prettige bijkomstigheid.

Kies er voor om iemand te zijn die zelfbewust, volhardend en verstandig is. Begin ermee door met deze oefening uw zelfdiscipline een beetje te trainen. Matigheid is tenslotte één van de stoïcijnse hoofddeugden. Stel uzelf doelen om uw gedrag eenvoudiger en gezonder te maken. Verander uw dieet. Eet en drink simpel en gezond. Volg een eenvoudig trainingsschema. Kies de dingen die voor u en uw omstandigheden het verstandigst lijken te zijn en laat u daarbij zo nodig adviseren.

Oefening: Eten als een stoïcijn

Probeer eens te eten als een stoïcijn. Voor veel mensen is eten vooral een bron van genoegens. Net als Socrates vonden de stoïcijnen dat je primair moest eten en drinken om je lichaam te onderhouden. We eten om te leven en leven niet om te eten. Volgens Musonius Rufus begint de training van zelfbeheersing met de beheersing van je eetlust. Hij adviseert zijn leerlingen ingewikkelde gastronomische gerechten te vermijden en vooral eenvoudig te bereiden, goedkoop en makkelijk te verkrijgen voedsel te eten. Bij voorkeur vegetarisch, hoewel dat niet verplicht is, en geen grote hoeveelheden. Hij raadt ook aan om langzaam en met aandacht (mindful zouden ze nu zeggen) te eten. Om alles goed te proeven en niet meer te eten en drinken dan nodig is om je honger en dorst te stillen. Hij vond eten eigenlijk maar een riskante bezigheid:

“Hoe meer je van lekker eten houdt, hoe groter de gevaren zijn die je loopt. Bij elke maaltijd stel je je bloot aan meerdere gevaren. Je loopt het gevaar meer te eten dan je nodig hebt. Je loopt het gevaar te snel te eten. Je loopt het gevaar te veel ongezonde sauzen te eten. Je loopt het gevaar te weinig gezonde dingen en te veel zoetigheid te eten. En dan loop je ook nog het gevaar de grootste portie voor jezelf op te eisen.” (Musonius Rufus; Colleges 18)

Eten is bij uitstek een moment waarbij u de stoïcijnse deugd van de matigheid kunt oefenen. Zoals Musonius zegt loopt u bij iedere maaltijd weer het risico te veel, te snel en te ongezond te eten. Stoïcijnen willen u niet het genoegen van een lekkere maaltijd ontzeggen. Ze willen echter wel dat u goed beseft dat u eet en wat u eet. Schenk daarbij ook aandacht aan de herkomst van uw voedsel. Denk daarbij vooral aan de gevolgen voor het milieu, de arbeidsomstandigheden en het dierenleed dat uw voedsel veroorzaakt.

U hoeft niet het Romeins receptenboek van Apicius op te zoeken of in de geschriften van Cato te duiken om echt als een cynicus of stoïcijn te gaan eten. Alhoewel Apicius een heerlijk en makkelijk recept van linzensoep van Zeno heeft. Nee, het is genoeg om een gezond dieet uit te kiezen en dat vol te houden. Geeft niet welk dieet de Weight Watchers of Paleo zijn net zo goed als het meer Bourgondische dieet van Montignac. Denk er om het gaat er niet om om af te vallen of gezonder te worden. Het gaat er om je zelfbeheersing te trainen. U traint uw geest om met ontberingen om te gaan. Voor een stoïcijn is gezondheid weliswaar te verkiezen, maar in wezen onbelangrijk. Het gaat om een gezond karakter en niet om een gezond lichaam.

Dat het niet draait om een gezond lichaam neemt niet weg dat stoïcijnse filosofen behoorlijk sportief waren. Cleanthes het tweede ‘schoolhoofd’ was naast filosoof en waterdrager een beroepsbokser, die zelfs aan de Olympische Spelen mee had gedaan. Hetzelfde geldt voor zijn opvolger Chrysippus alleen was die een marathonloper en van de kreupele Epictetus wordt gezegd dat hij zijn school in Nicopolis vestigde om makkelijker naar de Olympische Spelen te kunnen gaan kijken. De Olympische Spelen waren in die tijd trouwens meer dan sport alleen. Er werden ook wedstrijden in toneel en muziek gehouden. Er was zelfs een competitie waarbij filosofische voordrachten werden gehouden en werd gediscussieerd. De Spelen gingen destijds zowel over de geest als het lichaam. Musonius Rufus zegt het als volgt:

“Omdat een mens nu eenmaal niet alleen een ziel is, en ook niet alleen een lichaam, maar een combinatie van die twee, moet een leerling aan allebei aandacht besteden, meer aan de ziel, die is belangrijker, maar ook aan het andere deel, om te voorkomen dat geen deel van de mens tekort komt”. (Musonius Rufus, Lezingen hoofdstuk VI)

Oefening: Sporten als een stoïcijn

In deze oefening wordt u gevraagd een trainingsprogramma te beginnen en vol te houden. Dat hoeft niet een al te streng of veeleisend programma te worden. U hoeft geen abonnement bij een sportschool af te sluiten of allerlei dure fitnessapparatuur aan te schaffen. Hardlopen, wandelen of yoga voldoen prima. Maar ook hier moet u zich weer realiseren dat het er vooral om gaat uw zelfbeheersing te oefenen. Fitheid en gezondheid zijn misschien prettige bijkomstigheden, maar spelen bij deze oefening zeker niet de hoofdrol. U traint niet om uzelf te bewijzen. Het gaat er ook bij deze oefening weer om dat u uw zelfdiscipline en karakter traint. Dat is belangrijker dan het trainen van uw lichaam.

Stoïcijns monisme

Wat is monisme en wat heeft het met stoïcisme te maken? Het concept van monisme komt zowel in de fysica als in de filosofie voor. In de fysica verwijst monisme naar de ontologische opvatting dat alles in het universum is terug te voeren tot één fundamentele substantie of essentie. Het stelt dat er slechts één ultieme en universele realiteit is, waaruit alles voortkomt. Dit staat in contrast met dualisme, dat stelt dat er twee fundamenteel verschillende soorten substanties zijn, zoals geest en materie.

Fysisch monisme stelt dat alle fenomenen in het universum uiteindelijk kunnen worden verklaard door middel van de fundamentele wetten van de fysica. Volgens deze visie zijn alle materiële verschijnselen, inclusief biologische processen en mentale toestanden, uiteindelijk te herleiden tot de werking van fysische deeltjes en krachten.

Ook in de filosofische is monisme een standpunt over de aard van de werkelijkheid. Het stelt dat er slechts één fundamenteel en ondeelbaar principe of substantie bestaat. Dit kan variëren van fysisch monisme (alleen materie is echt) tot idealistisch monisme (alleen geest is echt) tot neutraal monisme (er is één universele substantie die zowel geestelijke als materiële aspecten omvat). Het stoïcisme hangt deze versie van het monisme aan. Materie en geest (bewustzijn) zijn één. Dit betekent dat mentale fenomenen uiteindelijk identiek zijn aan of voortkomen uit fysieke processen. Dit staat tegenover dualistische opvattingen die stellen dat geest en lichaam of geest en hersenen fundamenteel verschillende entiteiten zijn.

Ook het stoïcijnse monisme is dus gericht op de fundamentele aard van de werkelijkheid en hoe deze werkelijkheid is gestructureerd. Centraal in het stoïcijnse monisme staat het concept van de "logos". Logos komt voort uit al het bestaande. De logos kan worden beschouwd als de universele rede of een soort bewustzijn dat de kosmos doordringt. Het is een actief principe dat zorgt voor ordening, harmonie en rationaliteit in het universum. Volgens de stoïcijnen is de logos inherent aan de natuur en manifesteert het zich in alles wat bestaat.

De stoïcijnen zagen de natuur als bewust en doelgericht, en zij geloofden dat alles wat in de wereld gebeurt, gebeurt volgens de universele orde. Ze beschouwden de natuur als een rationeel principe dat geleid wordt door de logos. Deze visie impliceerde dat alles wat er gebeurt, inclusief menselijke acties, in overeenstemming is met een hogere natuurlijke voorzienigheid.

Een ander belangrijk aspect van de stoïcijnse monisme is de opvatting dat de kosmos als een geheel wordt bestuurd door een causale keten van oorzaak en gevolg. Alles in het universum wordt gezien als onderling verbonden en onderworpen aan een natuurlijke, wetmatige opeenvolging van gebeurtenissen. Deze opvatting van causaliteit vormde de basis voor de stoïcijnse opvatting van determinisme, waarbij alle gebeurtenissen worden gezien als onvermijdelijk en bepaald door de natuurlijke orde.

Het stoïcisme benadrukte ook de vergankelijkheid van de materiële wereld en het tijdelijke karakter van alle dingen. Ze geloofden dat alles in de wereld onderworpen is aan verandering en dat alleen virtuositeit en de universele rede werkelijk duurzaam zijn. Virtuositeit wordt daarmee de hoogste vorm van menselijk bewustzijn. Hoe verder uw virtuositeit ontwikkeld is, hoe verder u in contact staat met het universele bewustzijn. Het fundamentele monistische principe van het stoïcisme is dus de logos. Het concept van de logos omvat al het bestaande. Materie, energie ruimte en tijd vormen een bewust geheel. Dit maakt de kosmos tot een rationeel en bewust geleid geheel.

18.5 Stoïcijnse soberheid en elegantie

 Stoïcijnen begrijpen de kunst van een eenvoudig leven in termen van zelfbeheersing, matiging en aanvaarding van maatschappelijke verantwoordelijkheden. Het gaat hen erom een virtuoos leven te leiden en daarbij een hoogstaand karakter te ontwikkelen waarmee zij hun potentie als menselijk wezen zo volledig mogelijk kunnen realiseren. Zoals we hierboven al zagen, leidt materiële overvloed niet tot een groter gevoel van geluk of bevrediging. De primaire door uw reptielenbrein aan u opgedrongen behoeften moeten doelbewust door uw ‘hegemonikon’ worden gematigd, en u moet streven naar een materieel vereenvoudigde, maar daarom nog niet armoedige levenswijze. Het gaat erom uw menselijke begeerten en verlangens doelbewust om te buigen in een virtuoze richting.

Voor een stoïcijn vormen overvloed, weelde en een luxueuze levensstijl geen noodzakelijke voorwaarden voor het realiseren van een virtuoos en gelukkig leven. Dit zijn dingen die juist het risico met zich meebrengen het menselijk geluk te verhinderen. Een mens heeft weinig nodig om goed in zijn levensonderhoud te kunnen voorzien. Een stoïcijn zou zelfs zonder eigendommen nog een virtuoos leven kunnen leiden. Natuurlijk prefereert hij wel het bezit van dat wat nodig is om zijn potentie als rationeel en sociaal wezen zo volledig mogelijk te kunnen ontplooien, maar meer is overbodig en zelfs gevaarlijk.

Een stoïcijnse levensstijl van vrijwillige vereenvoudiging en matiging betekent, zoals we zagen, niet de afwijzing van iedere vorm van gerief en luxe. Een stoïcijn streeft naar een comfortabele welstand, waarin simpele vormen van luxe zeker niet hoeven te ontbreken. U kunt heel prettig, waardig en comfortabel leven zonder al die kostbare luxe artikelen die u door de commercie als onmisbaar worden opgedrongen. Wat moet u met een Italiaanse cappuccinomachine die eigenlijk in een café thuis hoort, of met een ‘four wheel drive’ auto waarmee u door de woestijn en over bergpaden kunt rijden, terwijl u op uw tochten alleen asfalt tegenkomt? Wat moet u met al die elektronische hulpmiddelen en gadgets voor taken die u heel eenvoudig zelf kunt uitvoeren? Bedenk wat u echt nodig hebt en kies vervolgens voor elegante, degelijke en beheerste luxe.

Een vrijwillig eenvoudige en matige levensstijl vraagt dus zeker niet van u om een volkomen onopgesmukt, schraal of zelfs armoedig bestaan te leiden. U dient wel extreme luxe en overdreven en onnodige consumptie te vermijden. Ook zonder overdreven materiële rijkdom kunt u voortreffelijke keuzes maken en bent u in staat om te genieten van een bestaan vol geluk en voorspoed. Net als Aristoteles vinden stoïcijnen dat een gematigde levenswijze het midden moet zoeken tussen twee kwaden. Het ene kwaad wordt gekenmerkt door een teveel en het andere kwaad door een tekort. Seneca, één van de eerste multimiljardairs in de menselijke geschiedenis en na de keizer de rijkste man van het Romeinse rijk, stelde het als volgt:

“Morsige kleren, vette haren, een opzettelijk onverzorgde baard, een oorlogsverklaring aan het grootkapitaal, slapen op de grond, al dat soort ijdelheden moet je vermijden. Zonder die onzin strijk je de mensen al genoeg tegen de haren als je voorzichtig zegt dat je stoïcijn bent geworden. Wat zal er dan wel niet gebeuren als je dan ook nog eens de gebruikelijke omgangsvormen negeert? Laat van binnen alles anders zijn, maar pas je van buiten aan aan wat gebruikelijk is.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 5)

Stoïcijnse filosofie vraagt om een eenvoudig leven, maar niet om een ascetisch leven. Seneca's opvatting van eenvoud is het vinden van een evenwicht tussen volledige beperking enerzijds en de extravagantie anderzijds. Uw levensstijl moet een compromis tussen de ideale en de populaire moraal zijn. In zijn vijfde brief aan zijn vriend Lucilius, noemt hij vijf voorbeelden van terreinen waarop we moeten streven naar eenvoud.

1. U moet afzien van extravagante kleding en u kleden zoals het volgens de normen van tijd en plaats behoort. Slordige of vuile kleding moet net zo goed voorkomen worden als modieuze of opvallende kledij. Degelijk, nuttig en netjes zou de norm moeten zijn. Kleding moet niet gebruikt worden om mee te pronken, maar om u te beschermen tegen de elementen. Kortom, negeer de mode en kijk gewoon naar wat u echt nodig hebt en naar wat de omstandigheden van uw kledij verwachten.

2. U moet zich niet druk maken over het verwerven van en laten zien van duur servies. Als u goud en zilver servies hebt, moet u daar net zo mee omgaan als met aardewerk: en als u alleen aardewerk hebt, moet u daar even zorgvuldig mee omgaan alsof het goud of zilver was. Toegegeven, dit is niet zo’n heel goed voorbeeld voor onze tijd. Je zou nu moeten denken aan dingen als de nieuwste iPhone, tv of keukenapparatuur. Het komt er vooral op neer dat u zorgvuldig met uw bezittingen moet omgaan.

3. U moet een simpel dieet volgen en tevreden zijn met eenvoudige, gezonde en makkelijk te verkrijgen en te bereiden gerechten. Ingewikkelde culinaire hoogstandjes met moeilijk te verkrijgen ingrediënten horen niet thuis op de tafel van een stoïcijn. In onze tijd van wonderdiëten en kookprogramma’s als amusement is dit geen overbodige waarschuwing.

4. U moet de elementaire hygiëne in acht nemen. Goed verzorgd, maar niet overdreven. Schoon en netjes dus, niet opgesmukt met allerlei smeerseltjes en geurtjes. Het natuurlijke menselijke lichaam en de natuurlijke menselijke geur zijn voor een stoïcijn goed genoeg. En waarom zou u er als twintig uit willen zien terwijl u veertig bent? Waarom zou u u willen kleden en gedragen als een dertiger terwijl u zestig bent? Er is niets mis met de ouderdom.

5. Uw huis en uw meubilair moeten eenvoudig zijn. 'Iedereen die onze huizen bezoekt zou ons moeten bewonderen in plaats van onze meubels’. Met andere woorden, het type inrichting of de meubels die u thuis hebt is in wezen onbelangrijk in vergelijking met hoe u zich gedraagt. Het is beter dat de mensen u bewonderen om uw karakter dan om uw bezittingen. Uw meubilair zou elegant, praktisch en duurzaam moeten zijn. Het is nergens voor nodig om uw woning telkens aan de laatste mode aan te passen.

Kleding dient om u te beschermen tegen hitte, regen en kou en niet om mee te pronken. Uw kleding mag best van een tijdloze elegantie zijn, maar moet vooral functioneel en degelijk zijn. Kleding hoeft dus zeker niet modieus te zijn. Ook huizen zijn vooral bedoeld om u tegen de elementen te beschermen en niet om te laten zien hoe rijk en hip u wel niet bent. Het hoeft dan ook niet groter te zijn dan nodig is om u en uw gezin een comfortabel onderdak te verschaffen. Musonius Rufus zei dit over de protserige huizen van zijn vermogende leerlingen:

“Wat voor zin hebben al die met zuilengalerijen omzoomde binnenplaatsen? Wat moet je met al die schilderijen? Die vergulde plafonds? Dat dure marmer tegen enorme kosten over grote afstanden aangevoerd om te dienen als muurbekleding en als mozaïek op de grond? Is dat allemaal niet onnodig en overbodig? Ze kosten kapitalen en leiden alleen maar tot zorgen, terwijl je prima zonder al die dingen kunt leven.” (Musonius Rufus; Colleges XIX)

Volgens de stoïcijnen moet u dus niet alleen eenvoudig doch voedzaam voedsel eten, maar ook simpele en functionele kleding dragen en genoegen nemen met eenvoudige en degelijke meubels. In de tijd van Seneca was het uitnodigen van gasten voor het diner een belangrijk aspect van het sociale leven. In ieder geval bij de midden- en hogere klassen; vandaar dat hij zo veel nadruk legde op de in onze ogen wat merkwaardige dingen als servies en voedsel als voorbeeld. De behoeften van uw lichaam zijn de maatstaf voor wat u nodig hebt. Wat u echt nodig heeft, wordt dan makkelijk te verkrijgen en niet duur. Als u de neiging voelt om iets te eten, bedenk dan eerst of u echt honger hebt. Als u de neiging voelt om iets te kopen, bedenk dan eerst of u het echt nodig hebt. Waar wilt u het voor gebruiken? Is het voor iets dat noodzakelijk is voor het onderhoud van uw lichaam of is het alleen maar voor de sier, of, nog erger, bedoeld om mee te pronken?

Voor een stoïcijn is genoeg dus genoeg. Hij zal niet naar rijkdom streven en niet met de laatste mode willen meedoen, maar hij zal wel proberen echte armoede te vermijden en zich met nuttige en elegante spullen omringen. Uw bezittingen mogen best mooi zijn, daar is helemaal niets op tegen. Zolang het maar wel om nuttige en degelijke spullen gaat. De stoïcijnse multimiljardair Seneca zei het zo:

“Laten we er aan wennen afstand te doen van pracht en praal en onze spullen beoordelen aan hun nut en niet aan hun uiterlijk. Eten moet een eind maken aan honger, drinken aan dorst en seks aan begeerte. Laten we ons aanleren ons zelf te redden en bij onze verzorging en voeding niet de laatste mode te volgen. Laten we leren ons te beheersen en onze hang naar weelde, eerzucht en begeerte in te perken, niet bang te zijn voor armoede en een eenvoudig leven te leiden, zelfs als onze omgeving dat vreemd vindt. Laten we onze natuurlijke behoeften bevredigen met simpele en goedkope middelen, laten we onze verwachtingen temperen, onze obsessie met de toekomst inperken en onze rijkdom in ons zelf zoeken in plaats van in de buitenwereld.” (Seneca; Over de zielenrust; hoofdstuk IX)

Door de techniek van de negatieve visualisatie uit een eerdere les zult u toch al sneller tevreden zijn met wat u hebt dan de gemiddelde mens. Deze techniek helpt u om de dingen die u bezit op waarde te schatten en blij te zijn met wat u hebt. Het maakt u waarschijnlijk gelukkiger met weinig spullen om u heen dan menigeen die baadt in luxe maar toch nooit genoeg heeft.

Dus wat zijn de voordelen van een eenvoudig en sober leven? Seneca benadrukt dat de stoïcijnse filosoof in staat is om anderen te beïnvloeden. Als hij niet volledig in staat is een filosofisch leven te leiden, dan moet hij ten minste de excessen en tekorten van een niet-filosofisch leven matigen. Kortom, Seneca zegt dat we ons niet mogen vervreemden van anderen met overdreven strenge praktijken. Wees niet bang om zichtbaar af te wijken van de in de samenleving dominante waarden, normen en gedragswijzen, maar overdrijf niet. Het heeft geen zin om een voorbeeld te stellen dat niet kan worden nageleefd. Als leerling stoïcijn moet u proberen een simpel leven zonder al te veel overdreven luxe te leiden. Maar maak er in geen geval een show van. Er is geen enkele reden om oncomfortabel in een koud huis geitenvoer te eten.

Voor zoekers naar geluk en gemoedsrust zijn er zeker voordelen verbonden aan een eenvoudig leven. De stoïcijnse filosoof Hecato zei: ‘je zult ophouden bang te zijn als je ophoudt te hopen’. Hecato zegt in wezen dat we ons alleen al door het verlangen naar spullen en de hoop dat onze verlangens vervuld zullen worden, blootstellen aan vrees en angst. Als u begint met de hoop om een aantal specifieke doelen te bereiken of een bepaald voorwerp te verkrijgen, valt u onmiddellijk ten prooi aan de angst dat uw hoop niet zal uitkomen. Zo veel als u optimistisch hoopt op succes vreest u, pessimistisch, een teleurstelling. Want niemand kan zeker zijn van het uiteindelijke resultaat. En het leven op deze manier onder ogen zien is een angstig leven.

Als u eenvoudig leeft heeft u minder om op te hopen, en zo langzamerhand zult u minder snel teleurgesteld raken. Maar als student stoïcijnse filosofie probeert u niet te hopen op resultaten die niet in uw macht liggen. U probeert, onder voorbehoud, rationeel te handelen om de door u gekozen projecten tot een goed einde te brengen. Geef de hoop op, daarmee geeft u ook de angst op.

Tegelijkertijd probeert u een karakter te tonen dat ten alle tijden de deugden weerspiegelt: dat wil zeggen, u handelt met zelfbeheersing, gaat rechtvaardig om met anderen, u ondergaat ontberingen en pijn met moed, maakt verstandige keuzes over uw activiteiten en u voert ze even verstandig uit. Als u dit doet heeft u zo goed als mogelijk geleefd volgens de principes die u gekozen hebt voor een virtuoos leven.

Oefening: Plan voor een eenvoudiger leven

Probeer vanaf nu minder snel nieuwe spullen te kopen. Als u in de verleiding komt om iets nieuws te kopen, ga dan eerst bij uzelf te raden of u die nieuwe spullen wel echt nodig hebt. Die nieuwe tv mag dag wel groter en mooier zijn, maar uw oude functioneert nog prima en heeft u echt zo’n immens scherm met bioscoopgeluid nodig om uw favoriete Netflix-serie te bekijken? Super gezond en heel handig zo’n dure luxe stoomoven, maar wat stellen uw kookkunsten nu eigenlijk voor? Bent u niet vooral een pakjes en een afhaalmaaltijden koker? Heeft u dan echt niet genoeg aan uw normale keukenapparatuur?

Bedenk vervolgens welke goederen en diensten u kunt missen zonder al te veel aan levenskwaliteit in te leveren. Maak daarvan een lijst in uw dagboek. Misschien is het een goed idee om een paar van uw overbodige spullen weg te geven? Beschrijf in uw dagboek één of twee praktijken in uw levensstijl die direct zouden kunnen worden vereenvoudigd. Beschrijf wat deze gewoonten of voorkeuren u kosten. Leg uit hoe u zou profiteren van het verminderen of elimineren van deze excessen, financieel, fysiek, sociaal, mentaal, enzovoort. Stel ten slotte een stappenplan op naar het eenvoudigere leven dat u voor ogen staat. Maak een tijdlijn waarin u aangeeft op welk moment u bepaalde dingen wilt opgeven. Zorg ervoor dat in uw tijdlijn verschillende activiteiten staan opgenomen alsmede de mensen die u misschien nodig hebt om deze transitie te kunnen realiseren. Sommige veranderingen zullen immers niet alleen op uzelf betrekking hebben, maar ook uw gezinsleden aangaan. Als het u gelukt is de uitgekozen activiteiten te versimpelen en u de last van uw materiële bezittingen wat hebt beperkt gaat u op zoek naar een volgende uitdaging. Op deze manier kunt u zo langzamerhand uw leven vereenvoudigen.