Hoop op het beste, maar bereid u voor op het ergste

 In de vorige blog heb ik u een nogal pessimistische toekomst voorgehouden. Tegelijkertijd maakte ik de misschien wel wat arrogante en gewaagde opmerking dat het stoïcisme u zou kunnen helpen om daar beter mee om te gaan. Deze filosofie zou technieken kennen die u kunnen voorbereiden op het ergste, en ze zou u bovendien ook nog kunnen leren hoe u kunt proberen één en ander te verzachten door beter met anderen samen te werken. Die apocalyptische voorstelling van zaken roept natuurlijk de vraag op, wat dan wel die beroemde stoïcijnse technieken zijn.

De zogenaamde ‘premaeditatio malorum’ is dan misschien wel de bekendste stoïcijnse techniek. In deze oefening gaat het erom dat u zich voorbereid op toekomstige tegenslagen en ongelukken door u regelmatig en zo levendig mogelijk voor te stellen dat u iets vervelends overkomt. Daarmee kunt u er voor zorgen dat u niet volkomen verrast wordt door de ongelukkige gebeurtenis. Bovendien kunt u dan alvast een strategie verzinnen om met de ellende om te gaan. De stoïcijnen gaan behoorlijk ver met deze techniek. Luister maar naar wat Epictetus er over te zeggen heeft:

‘Als je je vrouw of je kind kust, bedenk dan dat je een mens kust. Want als ze dan sterven zul je niet zo in verwarring worden gebracht.’ (Epictetus; Handboekje; hoofdstuk 3)

Dat is behoorlijk hard en zelfs schokkend, niet waar. Het komt liefdeloos en koud over om iedere keer als u uw geliefden omhelst aan hun sterfelijkheid te moeten denken. Epictetus hield van shockeren en maakte daar ruimschoots gebruik van tijdens zijn lessen. Dat lijkt hem met deze uitspraak aardig gelukt te zijn. Als ik hoop dat u het stoïcisme als een serieuze optie voor een levensfilosofie gaat beschouwen dan vraagt een dergelijke uitspraak om een verklaring.

In de eerste plaats is het gewoon goed om uw eigen sterfelijkheid en die van anderen onder ogen te zien. Uw leven leiden alsof er nooit een einde aan kan komen is ronduit dom en leidt ertoe dat u het grootste deel van uw korte en kostbare levensspanne verdroomt, of aan onbelangrijke futiliteiten besteedt. Maar zo makkelijk is het niet om de sterfelijkheid van uw geliefden te accepteren. En dat geldt des te meer voor uw eigen sterfelijkheid. Om dat voor elkaar te krijgen moet u regelmatig een mogelijk verlies onder ogen zien. Epictetus wist dat en adviseerde zijn leerlingen dan ook om dagelijks even stil te staan bij de menselijke conditie. Door dat te doen kunt u de schok van een verlies natuurlijk niet voorkomen, maar wat u wel kunt is de klap wat verzachten doordat het noodlot u niet geheel onvoorbereid treft.

Het is niet genoeg om bij iedere omhelzing van een geliefde in uw hoofd te zeggen: ‘ik weet dat je sterfelijk bent’. De premeditatie vereist dat u zich intens en levendig inbeeldt wat er gaat gebeuren als uw geliefde sterft. U moet u er helemaal in onderdompelen en in uw gedachten zien, horen en voelen hoe het is als uw geliefde komt te overlijden. Dat is geen klein bier, ik weet het. Maar het stoïcisme is nu eenmaal een serieuze levensfilosofie en geen gezellig hobby om uw tijd op een intelligente en aangename manier door te komen.

De ‘premaeditatio malorum’ bereidt u voor op wat er fout zou kunnen gaan. Als uw pessimistische voorbereidingen zich uiteindelijk niet realiseren dan is dat natuurlijk mooi meegenomen. Maar het kan nooit kwaad om er toch klaar voor te zijn. En wat de dood betreft, daar wordt u sowieso mee geconfronteerd. Het is de vraag wanneer, maar u zult het hoe dan ook meemaken in wat voor vorm dan ook.

In de hedendaagse psychotherapie wordt gebruikt gemaakt van een soortgelijke techniek. Er worden allerlei wetenschappelijk bewezen exposure therapieën gebruikt om PTSS en fobieën te behandelen en ook wordt deze techniek gebruikt om mensen met een stressvol beroep voor te bereiden op te verwachten moeilijke omstandigheden. UIt onderzoek blijkt dat uw angsten afnemen door u in uw fantasie regelmatig bloot te stellen aan akelige gebeurtenissen. De aan mensen eigen techniek om negatieve gedachten zoveel mogelijk te vermijden blijkt juist een averechtse uitwerking te hebben.

U kunt uzelf met de ‘premaeditatio malorum’ een gedragspatroon aanwennen om onder de getrainde traumatische omstandigheden rustig en vastberaden te handelen. Het helpt u om voorbereid te zijn op traumatische omstandigheden. Door voorbereid te zijn helpt u niet alleen uzelf maar kunt u ook meer betekenen voor de mensen in uw omgeving.

Deze stoïcijnse techniek is niet geheel zonder gevaar, en ik moet toegeven dat ook uw schrijver gevoelig is voor dit gevaar. Door al dat doemdenken loopt u het reële risico dat u uzelf allerlei angsten aanpraat en een rasechte pessimist wordt. Verlammende angsten en depressies liggen daarbij op de loer. Het glas is altijd half leeg in plaats van half vol. Het zijn uw karakter en sociale omgeving die uw gevoeligheid voor dit gevaar bepalen. Er is een goede en een slechte manier om deze premeditatie techniek toe te passen. Lange termijn planning, strategisch denken en een goede risico analyse zijn essentieel om toekomstige crises het hoofd te kunnen bieden. Probeer dan ook zo realistisch mogelijk te zijn, maar overdrijf niet.

Ook de stoïcijnen waren zich bewust van het gevaar dat deze techniek u juist angstiger in plaats van rustiger kan maken. Epictetus raadt u daarom aan om niet meteen in het diepe te springen, maar voorzichtig te beginnen. Hij zegt dat u met kleine onbelangrijke dingetjes moet beginnen. Als u bijvoorbeeld gek bent op een bepaalde mok, bedenk u dan dat die mok breekbaar is. Realiseer u iedere keer als u uit die mok drinkt dat hij van aardewerk is gemaakt en dat een klein duwtje voldoende is om hem op de grond in stukken te laten vallen. Het bij uzelf opzeggen van een spreuk over de breekbaarheid van uw geliefde mok is ook hier weer niet genoeg. U moet u zo levendig mogelijk voorstellen hoe het is als uw mok in stukken op de vloer ligt. U moet ook echt proberen te voelen wat het verlies met u doet. Dit heeft als bijkomend voordeel dat u voortaan waarschijnlijk voorzichtiger met uw lievelings mok omgaat en dat u hem juist extra waardeert. Het is niet langer vanzelfsprekend dat u eruit kunt drinken. Dat maakt dat u er meer van geniet zolang dat nog kan.

Als u eenmaal gewend bent de oefening bij kleine dingen toe te passen kunt u overstappen op iets groters. Epictetus gebruikt het voorbeeld van een bezoek aan het badhuis. In zijn tijd had een badhuis meer iets weg van een kruising tussen een zwembad, sportschool en wellness centrum. Het was echt een plek om tot rust te komen en je vrienden te ontmoeten. Epictetus raadt zijn leerlingen aan om zich voor te stellen wat er zoal in een badhuis kan gebeuren. Er zijn mensen die duwen of voordringen in de rij voor de kassa, eenmaal binnen kan er in de kleedkamer een groep tieners zijn die luidruchtig aan het dollen zijn, in het bad zijn er weer anderen die met water spatten en tot overmaat van ramp kan iemand uw spullen stelen. Als u zich dat allemaal zo levendig mogelijk voorstelt maakt u de kans kleiner dat u kwaad wordt als één van die dingen ook echt gebeurt. Bedenk daarnaast ook dat u niet alleen naar het badhuis ging om een leuke tijd te hebben, maar ook om u rustig en virtuoos te gedragen. Bij alles wat u onderneemt moet het behouden van uw virtuositeit uw belangrijkste doel worden.

Door zo stapje voor stapje van totaal onbelangrijke tegenslagen naar steeds ernstigere gebeurtenissen op te klimmen willen de stoïcijnen u voorbereiden op een serieuze crisis. Ze weten ook wel dat hun methode niet perfect is en dat het onwaarschijnlijk is dat u ooit volledig immuun zult worden voor tegenslagen. Maar dat hoeft ook niet. Het is al een goed begin als u minder snel overstuur raakt bij de kleinere tegenslagen. De techniek van de ‘premaeditatio malorum’ kan u daarbij van dienst zijn. Hoop op het beste, maar bereid u voor op het ergste.

De Stoa: het nieuwe Zen?

 Het zal u ongetwijfeld opgevallen zijn: het stoïcisme is bezig met een enorme comeback. Zelfhulpboeken, websites, blogs en zelfs online cursussen willen u leren om gelukkiger, kalmer, sterker en een beter mens te worden. Managementgoeroes, bloggers, sporters en psychologen promoten het stoïcisme als de ideale filosofie voor de eenentwintigste eeuw. Betekent dit dat het stoïcisme het nieuwe Zen is geworden? En als dat zo is, hoe komt dat dan? Natuurlijk het is een op het oog praktische en toegankelijke filosofie die bij nadere bestudering toch gefundeerd blijkt te zijn op een diepzinnig en complex denksysteem, maar dat was altijd al zo en verklaart niet dat het nu opeens zo populair is geworden. 

Het stoïcisme beleefde zijn hoogtijdagen tijdens de Romeinse keizertijd. Een tijd die bol stond van de politieke intriges, oorlogen, epidemieën, een instabiele samenleving, onvoorspelbare gevaren en snelle veranderingen. Komt bekend voor niet waar? De huidige tijd heeft wel wat gemeen met deze periode. Technologische veranderingen, kunstmatige intelligentie, sociale media, klimaatsverandering, oorlogen, uit elkaar vallende gemeenschappen, de wedergeboorte van het fascisme; het aantal crises valt niet bij te houden. Recente gebeurtenissen als de  Corona pandemie en de oorlog in Oekraïne maken duidelijk dat het veilige en comfortabele leven waarvan we dachten zeker te kunnen zijn, tegenwoordig alles behalve zeker is. Sociale isolatie, werkloosheid, massale sterfte, enorme prijsstijgingen, leugenachtige volksmenners en sociale onrust maken het onontkoombaar dat we ons emotioneel en psychologisch moeten voorbereiden op een ‘worst case’ scenario. Het is dus helemaal niet zo gek dat mensen ook nu op zoek zijn naar een manier om de grip op hun leven terug te krijgen. En een filosofie als het stoïcisme is daar bij uitstek geschikt voor.

Mensen die binnen de westerse traditie op zoek gaan naar advies en steun zullen daarom al snel uitkomen bij de antieke filosofie van de stoa. Het past binnen de ons bekende manier van denken. Het verlangt niet van u dat u uw zelf verliest en uw ego volledig laat varen, zoals het boeddhisme van u vraagt. Het wil juist dat u dat zelf beter leert kennen, onderzoekt, sterker maakt en haar beperkingen onderkent. Stoïcisme heeft weliswaar veel gemeen met de boeddhistische traditie, maar is minder exotisch en voor een westerling makkelijker toegankelijk. Stoïcisme verwacht niet van u dat u uw individualiteit laat varen terwijl u zich uit de wereld terugtrekt. Het wil juist dat u uw rol in de samenleving speelt, en dat u uw persoonlijkheid en karakter versterkt om zo een veerkrachtiger en beter mens te worden. Het heeft hiertoe een heel set aan filosofische en psychologische technieken en een op de deugdenethiek gebaseerd normatief systeem dat u moet helpen een gelukkiger en sterker mens te worden.

Iedereen wordt geconfronteerd met problemen en iedereen heeft behoefte aan een grotere controle over zijn leven, en een grotere kennis van zijn eigen kracht en beperkingen. Ook u wilt waarschijnlijk voorkomen dat u onnodig kwaad en verdrietig wordt van de dingen die u tegenzitten. U wilt zoveel mogelijk kunnen controleren wat u kunt controleren, en kunnen accepteren waar uw beperkingen liggen. U wilt meester zijn van uw eigen lot.

Het stoïcisme leert u in hoeverre u meester kunt zijn over uw eigen lot. Het leert u waar de grenzen liggen van de dingen die u kunt controleren en de dingen die u moet accepteren. Het maakt u in zekere zin onoverwinnelijk. De stoïcijnen wisten ook wel dat het (haast) onontkoombaar is dat u pijn en verdriet voelt als u de dingen die u aan het hart liggen niet weet te verkrijgen, en dat u zich blij en gelukkig voelt als dat juist wel lukt. Alleen de mythische stoïcijnse wijze is onverslaanbaar en krijgt altijd zijn zin. En zelfs de oude stoïcijnen wisten dat zo’n wijze helemaal niet kan bestaan. Maar dat betekent niet dat alles hopeloos is. U hoeft geen verlichte wijze te worden om baat te hebben bij het stoïcisme. De stoïcijnse technieken en theorieën kunnen u wel degelijk helpen om vervelende gevoelens tot een minimum te beperken.

U zou de indruk kunnen krijgen dat het stoïcisme een nogal egoïstische filosofie is waarbij het alleen maar draait om u als individu, maar dat is niet zo. Zoals we zagen staat de stoïcijnse filosoof Hierocles bekend om zijn cirkels van affectie of, in het Grieks, zijn cirkels van ‘oikeiosis’. Hij laat u een vorm visualiseren van in elkaar ingebedde cirkels. In het centrum zit u zelf, dit centrum symboliseert uw zelfliefde. De volgende cirkel representeert uw gezin en de liefde die u voor uw directe naasten koestert. Daarna volgt een cirkel met uw familie en vrienden. Gevolgd door een cirkel met uw buren. Daarna een cirkel met uw provincie en zo door totdat de laatste cirkel de gehele mensheid insluit. Het is de bedoeling dat u leert uw natuurlijke gevoel voor zelfliefde op een steeds grotere groep mensen te projecteren.

Ook de beroemde stoïcijnse keizer Marcus Aurelius wist dat mensen dan misschien wel individuen met eigen karakteristieken zijn, maar dat ze absoluut niet zonder elkaar kunnen bestaan. In zijn dagboeken gaf hij een nogal lugubere vergelijking en wees hij zichzelf erop dat, net als dat een van de romp gescheiden hand of hoofd geen enkel nut meer heeft voor hun voormalig eigenaar, ook een op zichzelf staand mens in wezen gehandicapt of zelfs onthoofd is. Hij schreef zijn dagboeken op een moment dat hij de Romeinse Donaugrens verdedigde tegen invallen van ‘barbaarse’ stammen. Ik vrees dat hij de van hun eigenaar gescheiden lichaamsdelen de dag dat hij de vergelijking opschreef ook echt had mogen aanschouwen. Zoals lichaamsdelen niet kunnen functioneren zonder deel uit te maken van het geheel van het menselijk lichaam kan ook een enkeling niet functioneren zonder de context van zijn familie en samenleving. Mensen zijn sociale dieren en als zodanig afhankelijk van andere mensen.

De implicaties zijn duidelijk. In een wereld waarin een pandemie, klimaatverandering en oorlogen ons steeds duidelijker maken dat we geen geïsoleerd eilandje zijn, maar deel uitmaken van een globale eenheid. Voor uw voedselvoorziening, medicijnen, technologie, energie, grondstoffen, transport en wat niet meer bent u afhankelijk van het welzijn van miljoenen mensen over de hele wereld verspreid. In een wereld waarin markt egoïsme, nationalisme, racisme, haat, complottheorieën en tribalisme aan een ongekende opgang bezig zijn is de stoïcijnse ‘oikeiosis’ onontbeerlijk. Het onder controle krijgen van onze natuurlijke angst voor wat anders en vreemd is, is essentieel om als mensheid een kans te hebben om te overleven.

De stoïcijnen waren de eerste echte kosmopolieten. Dat is niet verwonderlijk de filosofie ontstond in de periode dat de Hellenistische rijken zich uitstrekte tot India aan toe en bereikte zijn hoogtepunt op het moment dat ook het Romeinse Rijk zijn grootste uitbreiding kende. Ze zeiden niet dat ze een Athener of Romein waren maar een inwoner van de wereld. Ze waren thuis in de wereld. Zeno van Citium, de stichter van de school, onderwees al dat u voor uw welzijn voor een groot deel afhankelijk bent van het welzijn van de rest van de mensheid. Dat geldt tegenwoordig zelfs nog meer dan destijds. Het stoïcisme kan u als individu helpen om de slagen van het lot te dragen, en helpt u tegelijkertijd om in verbondenheid met andere mensen te proberen die slagen zoveel mogelijk te voorkomen. De stoa is niet het nieuwe Zen, het veel meer dan dat en dat is maar goed ook.

12.5 ‘Prosochê’ de stoïcijnse flow

 Een prettig gevoel is niet het enige belang van een leven in het hier en nu, van een leven in mindfulness. Wat wij tegenwoordig mindfulness noemen, noemden de Griekse stoïcijnen ‘prosochê’. Volgens hen betekent mindfulness dat u bewuster bent van de dingen die u aan het doen bent. Het gaat hen vooral om een leven in aandacht. In veel van de oefeningen die u tijdens deze cursus gedaan hebt wordt van u gevraagd u bewust te worden van de dingen die er binnen in uw geest gebeuren. Oefeningen als de ‘body scan’, de ‘pneuma-meditatie’ en de ‘emotiecheck’ zijn hier speciaal voor bedoeld. U zult daarbij wel gemerkt hebben dat u behept bent met wat de boeddhisten zo beeldend een apenbrein noemen. Uw gedachten en gevoelens springen door de bomen als een groep spelende aapjes. Uw brein houdt er niet van om rustig in een hoekje te zitten. Als u even nergens bewust aan denkt verzint het van alles en nog wat om zich mee bezig te houden. Gedachten die u vervolgens ongemerkt ook weer met allerlei ongewenste emoties weten op te schepen. Veel van die gedachten gaan nergens over en zijn totaal overbodig voor uw welzijn. Bovendien zijn ze vaak ook nog repetitief, u heeft ze al eens eerder gedacht. Uw brein is lui en vindt het blijkbaar makkelijker om in herhalingen te vallen dan om iets origineels te verzinnen.

De stoïcijnse leraren wilden dat hun leerlingen zich bewust werden van dergelijke gedachtentreinen, om vervolgens een stapje achteruit te kunnen doen en te bedenken of ze wel in die trein willen stappen. Meestal is het een spooktrein zonder bestemming die u niets anders biedt dan een zinloze en vermoeiende rit. Waarom zou u als u zich nu toch bewust bent van dit soort overbodige gedachten niet gewoon beslissen er niet in mee te gaan? Uw leven wordt er eenvoudiger van en het bespaart u een hoop tijd en energie. U houdt tijd over om u te concentreren op de dingen die er echt toe doen.

Door u bewuster te zijn van wat u denkt en doet bent u ook bewuster bezig met de vraag of u zich voldoende op virtuositeit richt. Een gelukkig en goed leven kan alleen in het heden beleefd worden. Daarom moet u proberen zich zoveel mogelijk bewust te zijn van dit moment. Hoe zelfbewuster u bent en hoe minder u zich door dagdromen laat meevoeren hoe meer u kunt genieten van uw leven. Zonder stoïcijnse mindfulness loopt u het levensgrote risico een groot deel van uw leven te verdromen. Epictetus zei het zo:

“Wanneer je je oplettendheid even laat verslappen, denk dan niet dat je die zomaar weer kunt terugwinnen, maar bedenk dat je door de onoplettendheid van vandaag er ook later slechter aan toe zult zijn. Het begint er mee (en dat is het gevaarlijkst) dat je er aan went om niet op te letten, vervolgens wordt het een gewoonte om het opletten steeds uit te stellen. Zo wen je er aan je welzijn, je evenwichtigheid en je leven en handelen in overeenstemming met de natuur steeds maar uit te stellen. {…}. ‘Vandaag wil ik spelen.’ Wat houd je tegen om dat oplettend te doen? “Nu wil ik zingen.” Wat verhindert je om dat oplettend te doen? Er is toch geen enkel deel van het leven waarin oplettendheid niet op zijn plaats is? Of zul je iets soms slechter doen als je oplettend bent en beter als je niet oplet?” (Epictetus, Colleges 4-12)

Door aandacht te besteden aan de dingen die u doet, zult u die dingen waarschijnlijk ook een stuk beter gaan doen. Het is zelfs mogelijk dat u door u echt goed op iets te concentreren terechtkomt in, wat tegenwoordig vaak ‘de flow’ of ‘de zone’ wordt genoemd. Dit is een toestand van verhoogd bewustzijn waarin u zeer geconcentreerd met iets bezig bent. U vergeet de tijd en uw lichamelijke behoeften en gaat helemaal op in wat u op dat moment aan het doen bent. Een toestand waarin mensen vaak boven zichzelf weten uit te stijgen en tot opmerkelijke prestaties in staat blijken te zijn. De stoïcijnen moedigen hun leerlingen aan om in die staat terecht te komen. In zijn dagboek verwijt Marcus Aurelius zichzelf niet genoeg zijn best te doen om in die ‘flow’ te komen:

“Je presteert onder je kunnen. Hoe komt dat? Je geeft niet echt om jezelf, anders zou je wel alles uit je talenten halen wat erin zat. Er zijn anderen die van hun werk houden en daar helemaal in opgaan, die zichzelf en hun omgeving helemaal vergeten. Heb jij dan minder respect voor je eigen virtuositeit dan de goudsmid voor zijn sieraden, dan de balletdanser voor zijn kunst, de gierigaard voor zijn geld of de eerzuchtige voor zijn populariteit? Als zij in de ‘flow’ zitten, denken ze niet aan eten of slapen maar gaan volledig op in wat ze bezighoudt. Vind jij je werk voor het algemeen belang soms minder belangrijk en minder de moeite waard?” (Marcus Aurelius, Dagboeken V-1)

Dit gevoel van concentratie en beheersing is een direct gevolg van de stoïcijnse ‘prosochê’ en kan zelfs tot een euforisch gevoel van virtuositeit leiden. Een geluksgevoel dat trouwens niet het doel is van die virtuositeit. Het is eigenlijk niet meer dan een gevolg ervan. Ook in het boeddhisme wordt een soortgelijke staat van verhoogd bewustzijn, van sterk verhoogde concentratie beschreven. De stoïcijnse ‘prosochê’ richt zich echter minder dan het boeddhisme en de daaraan ontleende mindfulness op bewustzijn van dingen als ademhaling en lichaam. Het wil meer zijn dan alleen dat.

Het is ook meer dan de tegenwoordig zo populaire mindfulness die in allerlei cursussen en boeken wordt onderwezen. Deze moderne mindfulness is een door de Amerikaan Jon Kabat-Zinn op het boeddhisme geïnspireerde aandachtstraining. Het wordt in de Westerse geestelijke gezondheidszorg ingezet ter bestrijding van angststoornissen, pijn, stress, burn-out klachten en zelfs bij depressies. Met allerlei meditatie- en yoga technieken moeten mensen zich bewust leren worden van hun eigen lichamelijke ervaringen, gevoelens en gedachten. Door die bewustwording vervallen de patiënten minder snel in storende automatische negatieve gedachtenpatronen. De stoïcijnse ‘prosochê’ gaat echter nog een stapje verder. Ook een stoïcijn moet zich bewust zijn van zijn fysieke ervaringen, gevoelens en gedachten, maar daar komt nog eens bij dat hij zich ook bewust moet zijn van de wereld buiten hem. Zijn aandacht moet gericht zijn op zowel zijn interne als zijn externe wereld. De nadruk ligt daarbij natuurlijk wel op de gedachten. Dat is immers het enige stukje van de werkelijkheid waar u de volledige controle over hebt. En het is uitsluitend via die gedachten dat u zich bewust bent van de buitenwereld.

Stoïcijnse mindfulness gaat dan ook vooral, om wat er in uw binnenwereld gebeurt. Een stoïcijn probeert zich zo veel mogelijk bewust te zijn van wat hij bemerkt, wil, voelt en denkt. Uw eigen wil en gedachten zijn de enige vrijheid die u echt bezit. Over al het andere kunt u geen of hooguit een heel beperkte invloed uitoefenen. Het is goed om u bewust te zijn van wat er in uw lichaam en in de buitenwereld gebeurd, maar het zijn gebeurtenissen waar u geen of nauwelijks echte invloed op kunt uitoefenen. Wees dus boven alles mindful over wat u voelt, denkt en wilt. Wees u niet alleen bewust van wat er in de buitenwereld gebeurt, maar vooral ook van wat die buitenwereld met u doet, van wat er binnenin u gebeurt. Dat is de plek waar uw vrijheid ligt. Dat is de plek van uw ‘hegemonikon’, uw zelfbewustzijn. De plek waar u alles ervaart wat u mogelijkerwijs maar kunt ervaren.

Zoals we in een eerdere les hebben gezien staan de drie ‘topoi’, de drie gebieden waarin een leerling stoïcijn zich moet verdiepen: de studie van het juiste verlangen (wilskracht), de studie van het juiste denken (denkkracht) en de studie van de juiste actie (daadkracht) symbool voor de drie aspecten van uw bestaan waar u een volledige controle over hebt. Volledige controle en vrijheid heeft u immers alleen over uw verlangens, uw waardeoordelen en uw intentie tot handelen. Het is voor een stoïcijn dan ook van het grootste belang om juist op die drie gebieden zo mindful mogelijk te zijn.

Om een gelukkig en virtuoos leven te leiden moet u uw aandacht erbij houden. Als u uw aandacht laat verslappen loopt u het gevaar binnen de kortste keren te vervallen in negatieve gedachtepatronen en de daarbij horende vervelende gevoelens. Het is weliswaar zo goed als onmogelijk om altijd mindful te zijn op wat u denkt, doet en voelt, maar door te proberen aandachtig te leven kunt u zichzelf toch heel wat vervelende emoties besparen. Een aandachtig leven is bovendien ook nog een voller leven. Door mindful te zijn voorkomt u dat uw leven als een droom aan u voorbij trekt. Het is zonde om uzelf op de automatische piloot te zetten, terwijl ondertussen het echte leven aan u voorbij trekt. Voor u het weet is alles voorbij. Het enige moment dat u heeft is het hier en nu, een stoïcijn probeert daar dan ook zoveel mogelijk van te genieten. En denk niet dat u mindfulness kunt uitstellen tot straks als u thuiskomt van uw werk. U heeft alleen dit ene moment, noch het verleden, noch de toekomst bestaat. Een moment zonder aandacht is een verloren moment.

Om zichzelf en hun studenten te helpen de aandacht er zo goed mogelijk bij te houden en een mindful leven te leiden ontwikkelden de stoïcijnse leermeesters een aan de Pythagoreërs ontleende techniek. De voor- en nabeschouwing van de dag. Seneca omschreef zijn dagelijkse nabeschouwing als volgt.

“Slechte gewoontes zijn beter af te leren als ze weten dat ze voor de rechter moeten verschijnen. Het is een goede gewoonte om jezelf aan het eind van de dag aan een grondig onderzoek bloot te stellen. Prijs jezelf of spreek jezelf vermanend toe. Na zo’n onderzoek slaap je heerlijk. Ik doe dit iedere avond. Mijn vrouw kent mijn gewoontes al en houdt zich stil zodra de kaars wordt weggedragen. Ik haal me alles wat ik gedaan en gezegd heb weer voor de geest. Ik houd niets voor mezelf verborgen. Waarom zou ik bang zijn voor mijn eigen fouten? Ik kan toch tegen mezelf zeggen: ‘Ik vergeef het je, maar pas op dat je dat niet nog een keer doet.’ In die discussie was je te fel. Je moet voortaan discussies uit de weg gaan met domme mensen die toch niets willen leren. Tegen hem ben je te hard geweest. Je hebt hem alleen maar beledigd in plaats van hem te helpen zichzelf te verbeteren. Voortaan moet je niet alleen oppassen of het wel waar is wat je zegt, maar ook of je gesprekspartner wel tegen die waarheid bestand is. Verstandige mensen zijn blij met een vermaning, maar de meeste mensen worden alleen maar kwaad op diegene die hen corrigeert.” (Seneca; Over de woede; Boek III-36)

Oefening: Voor- en nabeschouwing van de dag

Epictetus, maar vooral Seneca, adviseerden aankomende stoïcijnen dus om iedere ochtend voor het opstaan even stil te staan bij de komende dag. U moet daarbij niet alleen kijken naar de dingen die die dag op uw programma staan, maar ook en vooral naar de uitdagingen voor uw gemoedsrust die u waarschijnlijk te wachten staan. U zou zelfs een bepaalde deugd uit uw deugdenlijstje kunnen uitkiezen waar u deze dag extra aandacht aan wilt besteden.

U wilt vandaag, bijvoorbeeld, per trein naar uw werk gaan, waar u een vergadering hebt met een klant. Daarna wilt u nog een paar telefoontjes plegen en uw administratie bijwerken. ’s Avonds wilt u boodschappen doen en koken en na het eten nog even naar de sportschool. Realiseer u daarbij dat u niet alleen uw dagprogramma wilt afwerken, maar dat u ook uw gemoedsrust wilt bewaren. Dat laatste is het belangrijkste doel voor die dag. Of u er nu wel of niet in slaagt om al de dingen te doen die op uw programma staan, het bewaren van uw gemoedsrust en het zo virtuoos mogelijk doorkomen van de dag moet altijd uw hoofddoel zijn.

Denk er daarom aan dat u alles met een voorbehoud doet. Er kan altijd iets tussenkomen dat u verhindert uw schema te volbrengen. Uw trein kan vertraging hebben waardoor u uw vergadering mist. Er kan een onverwachte spoedklus op u liggen te wachten waardoor u geen tijd meer hebt voor uw telefoontjes en administratie. Uw schoonmoeder komt onverwacht op bezoek, waardoor u niet naar de sportschool kunt gaan. U weet van te voren nooit helemaal zeker of u uw dagprogramma ook echt kunt uitvoeren. Veel van wat u wilt doen is immers afhankelijk van omstandigheden die u niet in de hand hebt. Het enige dat u wel volledig in uw macht hebt, is dat u uw dag zo virtuoos mogelijk door kunt komen.

‘s-Avonds voor het slapen gaan gaat u dan bij uzelf na of u uw programma hebt kunnen afwerken, maar vooral of u die dag aandachtig en virtuoos doorgekomen bent. Wat is er vandaag gebeurd, wie hebt u ontmoet en hoe hebt u op dit alles gereageerd? Was u geïrriteerd omdat de trein te laat kwam, raakte u gestrest door de spoedklus, of was u heimelijk blij dat u niet naar de sportschool kon gaan omdat uw schoonmoeder op bezoek kwam? Prijs uzelf voor de dingen die u goed gedaan hebt en beloof uzelf de dingen die fout gingen in de toekomst anders te zullen aanpakken. Wees vergevingsgezind voor uzelf en verwijt uzelf die fouten niet, u bent nog lang geen stoïcijnse wijze en zult er waarschijnlijk ook nooit één worden. Het er bewust mee bezig zijn en langzaam maar zeker voortgang boeken is al voldoende. Door deze oefening dagelijks te doen wordt u zich steeds beter bewust van uw sterke en zwakkere kanten. U kunt zo een goed beeld krijgen van de dingen waar u nog aan moet werken. Vermijd onderwerpen waar u zich te veel over opwindt of waar u zich te veel zorgen over maakt. Dat staat uw nachtrust maar in de weg. Bovendien zijn er andere technieken zoals de nog te behandelen techniek van het zorgenuurtje, om met die problemen om te gaan.

12.4 Carpe diem

 ‘Carpe diem quam minimum credulo postero’ pluk de dag en reken zo min mogelijk op morgen, een beroemd citaat van de Romeinse dichter Horatius dat zomaar het motto van de stoïcijnen geweest had kunnen zijn. Morgen kunt u wel dood zijn, geniet daarom van wat u nu hebt. Niet geheel toevallig trouwens want Horatius liet zich inderdaad inspireren door de twee belangrijkste filosofische scholen van zijn tijd: de stoïcijnen en de epicuristen. Zowel de stoïcijnen als de epicuristen gebruikten een meditatietechniek waarbij de aandacht werd gericht op voorbije generaties. Daarbij moest gedacht worden aan al de dingen waar de overleden voorgangers zich druk om hadden gemaakt, al de dingen die ze nastreefden. Wat was daar nu nog van over? Hoe onbelangrijk en onbeduidend zijn al die dingen nu? Net zo onbelangrijk als de dingen waar we ons vandaag zo druk om maken over een paar eeuw, een paar jaar of misschien wel een paar dagen zullen zijn. Dergelijke contemplaties moesten de leerling filosoof er aan herinneren dat er maar één moment bestaat waarop zijn leven zich afspeelt. Namelijk het hier en nu. Marcus Aurelius zei het zo:

“Voor het ‘hegemonikon’ [zelfbewustzijn] zijn alle dingen die niet tot zijn werkterrein behoren, één pot nat. Maar alles wat wel tot zijn werkterrein behoort, beheerst hij en dan nog houdt hij zich alleen bezig met wat zich daarvan in het heden voordoet. Immers, wat nog komen moet en wat reeds voorbij is, is voor het ‘hegemonikon’ zonder betekenis.” (Marcus Aurelius, Dagboeken; Boek 6-32)

Het verleden en de toekomst zijn onbelangrijk. Aan het een kunnen we niets meer veranderen en aan het andere kunnen we nog niets doen. Het zijn bij uitstek dingen waar we geen controle over hebben. Het enige waar we iets mee kunnen is het nu. Het belangrijkste moment in de onmetelijke geschiedenis van het universum is het heden. Het is ook het enige moment waar u echt controle over hebt. Uw hele leven speelt zich af op maar één moment. Het verleden is vervlogen en de toekomst moet nog komen, alles wat u denkt, voelt en doet is afhankelijk van dit ene korte moment. Het vergt moed om dit te erkennen. Niet het soort moed van de held op het slagveld of de bungeejumper boven een afgrond. Nee een veel subtielere en belangrijkere moed die nodig is om er echt voor te kiezen een virtuoos leven te leiden. Als leerling stoïcijn moet u zich dus trainen om u zoveel mogelijk bewust te zijn van dit ene unieke moment. Laten we meteen maar het diepe in gaan en met een eenvoudige oefening beginnen.

Oefening: ‘Hic et nunc’

Herinnert u zich nog dat ik u in één van de vorige lessen opdroeg om even te stoppen met waar u mee bezig was en aandacht te schenken aan uw omgeving. Daarbij moest u zich even bewust zijn van uzelf en goed om u heen kijken. Waar bent u? Wat bent u aan het doen? We gaan nu een stapje verder. Het is volkomen normaal dat uw gedachten constant afdwalen. De gemiddelde aandachtsspanne van een mens schijnt niet langer dan een kwartier te duren. Die van een aan energiedrankjes verslaafde jongere overschrijdt de vijf minuten nog niet eens. We hebben zoals de boeddhisten dat zo mooi zeggen een ‘apenbrein’ dat steeds van de ene naar de andere gedachte springt. Een stoïcijn probeert zoveel mogelijk in het heden te leven. U hoeft niet permanent in het hier en nu te vertoeven, soms is het prettig om even weg te dromen, maar wees u er dan wel bewust van dat u aan het dagdromen bent. Fantaseer omdat u even wilt wegdromen en niet omdat dat toevallig zo gebeurd. Om u er alvast aan te wennen zo veel mogelijk in het hier en nu te leven beginnen we meteen met een paar oefeningetjes, waarmee u leert het onbewuste bewust te maken.

• Breng uzelf terug naar het hier en nu, iedere keer dat u zich er op betrapt aan het dagdromen te zijn. Vergeet voor een paar minuten het verleden en de onmiddellijke toekomst.

• Richt uw aandacht daarbij op uw omgeving. Waar bent u? Wat ziet en hoort u? Wat ruikt u? Wat bent u aan het doen? Het helpt misschien om te doen alsof u hier nog nooit eerder bent geweest en uw omgeving voor het eerst ziet.

• Richt uw aandacht vervolgens op uw lichaam. Welke houding heeft u? Wat voelt u? Heeft u het koud of juist warm? Heeft u pijn of ergens jeuk?

• Vervolgens concentreert u zich op uw gedachten. Waar denkt u aan? Springen uw gedachten als een groep apen van de ene tak op de andere, of zijn uw gedachten juist ergens op gericht? Vervalt u misschien telkens weer in een vertrouwde en automatische gedachtentrein? Gaan uw gedachten in een cirkeltje rond?

• Bedenk dan dat het verleden voorbij is en dat de toekomst nog niet bestaat. U heeft alleen het heden. Al het andere bestaat niet.

• Herhaal iedere keer als u zich er op betrapt weg te dromen in uw hoofd de kreet ‘hic et nunc’, hier en nu in het Latijn, om u zo weer bij de les te brengen.

Een eenvoudigere en vooral snellere versie van deze oefening is de ‘zie, hoor, ruik, voel en denk’ variant. Roep dit op momenten dat u zich extra wil focussen (doe het wel in gedachten, mensen gaan wat raar naar u kijken als u het hardop doet). En wees u dan even bewust van wat u op dat moment ziet, hoort, ruikt, voelt en denkt. Als u toevallig net iets aan het eten of drinken bent kunt u daar nog proef aan toevoegen. U loopt snel even langs al uw zintuigen, emoties en gedachten. Het kost maar een paar seconden, maar brengt u wel weer even bij de les.

Het grootste deel van uw leven staat u op de automatische piloot. Als u ’s avonds van uw werk naar huis rijdt is de kans groot dat u zich niet van moment tot moment bewust bent van wat u doet en waar u bent. Op die automatische piloot is de kans ook groot dat u ongemerkt oude ingesleten patronen in gang zet van gedachten, lichamelijke gewaarwordingen en gevoelens die er voor zorgen dat u zich onprettig voelt. Door u bewust te worden van die gedachtenpatronen creëert u voor uzelf de mogelijkheid om voor andere gedachten en gevoelens te kiezen en zo te voorkomen dat u in oude ingesleten automatismen vervalt.

Veel mensen zijn erg druk met het maken van plannen om in de toekomst ‘goede’ dingen te verwerven. Ze plannen en werken zich een slag in de rondte in de verwachting dat ze als ze die dingen eenmaal hebben gelukkig zullen worden. Als stoïcijn weet u echter dat er maar één moment is waarop u zich prettig kunt voelen, maar één moment waarop u een virtuoos leven kunt leiden en dat is dit moment. Door zoveel mogelijk in het nu te leven kunt u zich een stuk prettiger voelen. Dat geldt zelfs bij de dingen die u min of meer automatisch uitvoert, zoals lopen, autorijden, de afwas. Misschien dat hierdoor vervelende klusjes zelfs een beetje minder vervelend zullen aanvoelen.

De stoïcijnen zeggen ook dat mindfulness vervelende dingen dragelijker maakt. We hoeven ons geen zorgen meer te maken over dingen uit het verleden en al evenmin over dingen die ons nog niet overkomen zijn. Het enige waar we mee te maken hebben is wat ons in het hier en nu overkomt. Sommige dingen zijn zo enorm dat we ons er door overweldigd voelen. Door dit soort dingen stap voor stap te benaderen, te compartimenteren, worden ze beter behapbaar. Ook een zo machtig man als keizer Marcus Aurelius kreeg soms te maken met dingen die hem boven het hoofd leken te groeien. Hij kreeg in zijn regeringsperiode tegelijkertijd te maken met invasies uit het Oosten, een pestepidemie en een opstand van één van zijn generaals. En dat allemaal terwijl hij ook zelf ziek was. Om die dingen beter het hoofd te kunnen bieden sprak hij zichzelf in zijn dagboek als volgt toe:

“Herinner je dat noch de toekomst, noch het verleden, maar alleen het heden je bezwaart. De nachtmerrie waarin je denkt te leven schrompelt ineen als je je slechts tot het heden beperkt en toetst of je dat onder ogen kunt zien.” (Marcus Aurelius, Dagboeken; Boek 8-36).

Een ander voordeel van het zich concentreren op het hier en nu is dat u minder in het verleden leeft en zich minder zorgen maakt over de toekomst. Is het niet zo dat een groot deel van uw lijden voortkomt uit herinneringen aan vervelende momenten, en is het ook niet zo dat u zich nog steeds verwijten maakt over fouten die u in het verleden gemaakt hebt? Haast nog erger zijn de zorgen die u zich maakt over de toekomst. Het spreekwoord ‘men lijdt het meest door het lijden dat men vreest’ klopt als een bus en had door een stoïcijn verzonnen kunnen zijn. Seneca verwoordde het als volgt:

“Wilde dieren vluchten weg voor de gevaren die zij zien. Zodra het gevaar geweken is voelen ze zich weer veilig. Wij kwellen ons met zowel de toekomst als met het verleden. Ons denkvermogen berokkent ons zo veel schade. De herinnering roept de kwelling van de angst weer op en de vooruitziende blik loopt op de angst vooruit. Niemand lijdt alleen aan de toestand van dit moment.” (Seneca, Brieven aan Lucilius 5-9)

Het prachtige gereedschap van ons denkvermogen heeft dus een donkere kant. Door te veel aan het verleden te denken blijft u zich rot voelen over dingen die allang voorbij zijn en door te veel aan de toekomst te denken maakt u zich zorgen over dingen die misschien wel nooit gaan gebeuren. Alert aanwezig zijn in het hier en nu kan dit voorkomen, maar het kost heel wat energie om dat te doen. Ons denkvermogen lijkt het een stuk prettiger te vinden om in een soort droom zijn eigen gang te gaan en rond te dwalen in fantasieën over het verleden en de toekomst. Hoog tijd om wakker te worden en dat denkvermogen in het gareel te brengen.

12.3 Stoïcijnse aandachtstraining

 Stoïcijnse aandachtstraining is er op gericht om u aan te leren om u bewust te zijn van wat er in het hier en nu gebeurt. U moet leren om zonder er een oordeel over te geven aandacht te besteden aan wat er zich ook maar voordoet in uw lichaam, geest en omgeving. Dat is niet eenvoudig. Het zal u, zeker in het begin, veel tijd en energie kosten. Hoe langer u oefent hoe makkelijker het wordt. Uiteindelijk zal het een automatisme worden en merkt u niet eens meer dat u bijna altijd mindful bent. 

U zult merken dat er steeds weer verschillende gewaarwordingen in uw lichaam en geest op de voorgrond treden en na een langere, of kortere tijd vanzelf weer naar de achtergrond verdwijnen. Op het ene moment ondergaat u een stroom van berichten uit uw lichaam, u hebt bijvoorbeeld hoofdpijn, en op een ander moment zit u gevangen in allerlei hersenspinsels. Er zijn zes terreinen waar uw aandacht op gericht kan zijn:

• Externe impulsen die via zien, horen, ruiken, voelen en proeven binnenkomen (percepties)

• Lichamelijke sensaties (interne impulsen)

• Pre -emoties

• Emoties

• Impulsen tot handelen

• Gedachten

Het gaat er bij deze aandachtstraining niet zo zeer om wat de inhoud van uw gewaarwordingen  is. Zo is het bij een gedachte bijvoorbeeld onbelangrijk waar u over denkt. Het is voldoende om op te merken dat er een gedachte is. Het gaat er om puur en objectief waar te nemen wat zich als verschijnsel aan uw bewustzijn voordoet. U kunt zich uw bewustzijn voorstellen als een beeldscherm waarop van alles geprojecteerd kan worden. Het beeldscherm laat een regenbui zien als er een regenbui voorbij komt en zit niet te mokken over het slechte weer. Het laat gewoon zien wat er is. Niets meer en niets minder. Als het regent, regent het als de zon schijnt, schijnt de zon. Met stoïcijnse aandachttraining leert u het vermogen om waar te nemen wat er is zonder te denken of oordelen. Een stil waarnemen van mentale en fysieke processen. U wordt zich bewust van de voortdurend veranderende fenomenen van uw bestaan. Het vermogen om dit te doen werkt bevrijdend.

Van nature bent u behept met een afkeer van vervelende gewaarwordingen als pijn, angst en verdriet. Die negatieve sensaties zijn echter niet hetzelfde als lijden. Lijden is niets anders dan een gekozen reactie op die sensaties. Een klein beetje pijn kan al een enorm lijden veroorzaken als u vermoedt dat het de voorbode van een ernstige ziekte is. De oordelen die u aan uw gewaarwordingen verbindt bepalen hoe u zich voelt. U bent behept met een automatische neiging om al uw ervaringen van een oordeel te voorzien. ‘Het had zo niet moeten zijn'. 'Het is niet wat ik had verwacht.' 'Dit is helemaal verkeerd’. Dit soort oordelen zetten u algauw op een keten van gedachten en emoties. Een ingesleten spoor van automatische patronen in uw geest die u belemmeren om te zien wat er werkelijk aan de hand is. Door dergelijke gedachtetreinen raakt u niet alleen de greep op het huidige moment kwijt, maar ook de vrijheid om te kiezen wat u met die gewaarwordingen zou willen doen.

U kiest er zelf voor om iets groot en zwaar te maken. Het gaat erom dat u gaat beseffen dat u niet die vervelende sensaties bent. U bent niet uw pijn. U bent veel meer dan dat. U zult ontdekken dat u een centrum van kalmte bent van waaruit u percepties, lichamelijke sensaties, emoties en gedachten ervaart. U bent een centrum van bewustzijn dat bepaalde sensaties ervaart, maar u bent niet die sensaties zelf. 

Wappies en complotdenkers

 Wappies dat zijn toch die mensen die stellige beweringen doen op basis van halve en hele verzinsels gebaseerd op complottheorieën. U bent natuurlijk heel anders dan die rare complotdenkers en denkt ongetwijfeld dat u uw standpunten altijd in de eerste plaats op feiten baseert. Jammer genoeg is dat maar zeer de vraag en bent u waarschijnlijk toch ook een wappie. Uit neurowetenschappelijk onderzoek blijkt dat de kans groot is dat u aan zelfoverschatting leidt. Mensen, ja ook u, blijken hun meningen vooral op basis van emoties te vormen. Angst, minachting, woede en verlangen spelen een grotere rol dan zoiets saais als feiten. Nieuwe feiten zijn slechts uiterst zelden in staat om mensen van gedachten te doen veranderen.

Het is ontzettend moeilijk om uw gedachten en gedrag te veranderen wanneer u geconfronteerd wordt met nieuwe informatie die indruist tegen uw overtuigingen. Uw wereldbeeld begint zich al tijdens uw kindertijd te vormen en zorgt er voor dat u gesocialiseerd raakt binnen de culturele context waarin u opgroeit. Dit wereldbeeld wordt in de loop der tijd versterkt door de sociale groepen waarin u verkeert en de media die u frequenteert. Het zo ontstane wereldbeeld gaat de werking van uw hersenen beïnvloeden. Uw hersenen vormen fysieke neurale verbindingen waaruit bepaalde denkpatronen ontstaan die niet zomaar veranderen. Dit alles gaat bepalen hoe u over uzelf denkt en hoe u met de wereld omgaat.

Als nieuwe feiten in strijd met uw wereldbeeld lijken te zijn dan voelt dat als een aanval op uw persoonlijke identiteit. In plaats van uw wereldbeeld in twijfel te trekken zorgt dat er vaak juist voor dat u verhard in uw standpunt. U voelt een welhaast fysieke weerstand tegen het veranderen van uw gedachten. Deze weerstand is volkomen natuurlijk en tot op zekere hoogte zelfs onvermijdelijk. De neurale netwerken die uw denkpatronen en daarmee uw wereldbeeld bepalen laten zich nu eenmaal niet zomaar veranderen door één of ander opstandig feitje.

In een ideale, stoïcijnse, wereld zouden rationele mensen die bewijzen tegenkomen die hun overtuigingen tegenspreken die feiten evalueren en hun opvattingen dienovereenkomstig veranderen. Maar zo gaat dat in de echte wereld nu juist niet. Er bestaat een cognitieve vooringenomenheid tegen nieuwe feiten die indruisen tegen uw overtuigingen. In plaats van te evalueren wat u tot nog toe voor waar aannam heeft u een ingebakken biologische neiging om alles wat in strijd is met uw wereldbeeld te verwerpen. 

U voelt u bedreigt als u via het nieuws, sociale media of gesprekken met anderen gefronteerd wordt met feiten die suggeren dat uw huidige overtuigingen niet juist zijn. Deze reactie is vooral sterk wanneer de overtuigingen in kwestie uw persoonlijke identiteit lijken aan te vallen. Het voelt als een aanval als uw sterkste overtuigingen worden uitgedaagd. De confrontatie met feiten die niet in lijn zijn met uw wereldbeeld heeft vaak een averechts effect. Ze versterken uw oorspronkelijke overtuigingen in plaats van ze juist zwakker te maken. U zet uw hakken in het zand en wordt koppig en zelfs agressief.

Als stoïcijn wordt er echter van u verwacht dat u zich op de feiten richt. U moet bereid en in staat zijn om op basis van nieuwe inzichten van mening te veranderen. Dat is niet eenvoudig. Bewijzen die zich tegen uw wereldbeeld lijken te richten veroorzaken een fysiek gevoel van afkeer. Ze voelen als een aanval op u als persoon. En dat is nog niet alles. Er is ook nog een cognitieve vooringenomenheid die u in de weg staat om van gedachten te veranderen. Deze zogenoemde bevestigingsbias is de natuurlijke neiging, versterkt door  computeralgoritmen en sociale structuren, om informatie te zoeken of zo te interpreteren dat ze uw meningen bevestigen. Interactie met alleen gelijkgestemde mensen en media versterkt u telkens weer opnieuw in uw overtuigen. U raakt volledig gefocust op de dingen waar u al van overtuigd was. Deze bevestigingsbias leidt tot beoordelingsfouten en weerhoudt u ervan om nieuwe situaties objectief vanuit meerdere hoeken te bekijken.

Cognitieve vooroordelen zijn het directe gevolg van de in uw brein ingesleten denkpatronen.  Het levert voorspelbare patronen op in de manier waarop u denkt, en weerhoudt u ervan om objectieve bewijzen onbevooroordeeld te wegen en zonodig van gedachten te veranderen. De manier waarop uw hersenen werken, werkt u tegen.

Uw brein is erop gebouwd om u te beschermen. Dat doet het, onder andere, door uw meningen en overtuigingen te versterken. Volgens uw brein is het voor uw overleven van het allergrootste belang dat u binnen uw groep of stam geaccepteerd wordt. Het gevoel van sociale acceptatie leidt tot afgifte van hormonen als dopamine en adrenaline. Hormonen die u een gevoel van plezier en zelfvertrouwen geven. Dat is wat u wilt. Dat is een gevoel dat u veel vaker wilt hebben. Door steeds maar weer mee te gaan met de overtuigingen van uw sociale omgeving blijft u verzekert van dit prettig gevoel.

Uw hersenen vinden het daarentegen gevaarlijk en bedreigend om tegen de overtuigingen van uw groep in te gaan. Uitstoting is in de ogen van uw prehistorisch brein direct levensbedreigend. Wat afwijkend is van wat u kent levert daarom gevoelens van stress en wantrouwen op. Een daaraan gerelateerd stresshormoon als cortisol frustreert uw meer geavanceerde denkprocessen. Het staat de goede werking van uw rede in de weg. Uw amygdala wordt actiever en uw reptielenbrein neemt de regie over.

Een afwijkende mening of een confrontatie met afwijkende bewijzen leidt volautomatisch tot een flinke dosis stresshormonen. Wanneer de chemicaliën van uw stresshormonen door uw lichaam stromen wordt u agressief en angstig. U stopt het luisteren en nadenken en begint luider te praten. Als u eenmaal in die toestand terecht bent gekomen kunt u niet meer naar andere gezichtspunten luisteren. Uw wens om gelijk te hebben in combinatie met de beschermende mechanismen van uw reptielenbrein maken het haast onmogelijk om van mening te veranderen. Hoe overtuigend de nieuwe informatie ook moge zijn.

Als stoïcijn moet u uzelf erin trainen om desondanks een open geest te houden. De stoïcijnen hadden daar bepaalde technieken voor. Want ondanks uw cognitieve vooroordelen en ondanks de ingebakken biologische tegenwerking bestaan er wel degelijk manieren om deze op zich natuurlijke neigingen te misleiden. Sta uzelf toe, en spoor uzelf aan om nieuwe dingen te leren. Hoe meer u weet, hoe meer u zichzelf ontwikkelt hoe beter u bestand bent tegen manipulatoren en fantasten. Probeer bij ieder persoonlijk en maatschappelijk probleem waar u mee in aanraking komt meerdere perspectieven in te nemen. Stel uw oordeel uit en vorm uw mening pas op het moment dat u beschikt over nauwkeurig, objectief en geverifieerd bewijs.

Laat u niet meeslepen door de mening van een enkeling, hoe charismatisch ook. Geef bijvoorbeeld meer gewicht aan de talrijke artsen en geleerden die stellen dat een vaccin veilig en effectief is dan aan een enkeling die het tegenovergestelde suggereert. Bedenk dat een telkens maar weer herhaalde verklaring de inhoud van die verklaring nog niet geloofwaardiger maakt. Uw hersens hebben de neiging om een standpunt dat maar vaak genoeg herhaald wordt als waar te beschouwen. Het daadwerkelijke waarheidsgehalte van die bewering doet dan niet meer ter zake. Politici, sociale media en andere manipulators weten dit maar al te goed en maken er op grote schaal misbruik van.

Zorg ervoor dat u niet in de val loopt om uw overtuigingen door de emoties van uw reptielenbrein te laten bepalen. Maar zelfs als u dat min of meer onder controle hebt, zult u niet kunnen voorkomen in contact te komen met mensen die hun emoties als voornaamste bron van hun opinies hebben. Ga de confrontatie niet aan met mensen die in de roes van hun reptielenbrein verkeren. Ze kunnen toch niet met feiten en logica worden overtuigd. Doe alsof u het allemaal niet zo goed weet en vraag vriendelijk en mild naar wat deze mensen als de feiten zien. Kom dan, nog steeds vriendelijk en weifelend met de echte feiten. Door dingen op een niet confronterende manier te presenteren, kunnen deze mensen nieuwe informatie evalueren zonder zich aangevallen te voelen. Anderen beledigen en suggeren dat ze onwetend of slecht geïnformeerd zijn zal ertoe leiden dat de mensen die u probeert te beïnvloeden uw argumenten resoluut zullen afwijzen. Hoe misleidend en onlogisch hun overtuigingen ook zijn en hoe logisch en helder de feiten ook zijn u zult hen niet overtuigen. Probeer de onwetende uit te hangen en stel vragen die de persoon in kwestie ertoe kunnen brengen om de onredelijkheid van hun eigen standpunt te gaan beseffen. Succes is daarbij allesbehalve gegarandeerd maar de kans daarop is wel groter.

Wees u ervan bewust dat ook u de neiging hebt aan cognitieve vooroordelen vast te houden. Luister daarom respectvol naar andere meningen. Hoe raar die ook lijken te zijn. Het is niet makkelijk om met complotdenkers en feiten ontkenners om te gaan. Haal diep adem en tel even tot tien op het moment dat u merkt dat uw lichaam zich vult met stresshormonen en zich klaarmaakt voor een gevecht. Die hormonen zijn allesbehalve bevorderlijk voor uw vermogen tot redelijk redeneren. Onthoud tenslotte dat het altijd oké is om het soms mis te hebben. Van mening veranderen is geen schande, maar doe dat altijd op basis van objectieve en geverifieerde informatie. Van mening veranderen is dan juist het bewijs dat u op de goede weg bent.

12.2 Het belang van stoïcijnse mindfulness

 De wetenschap heeft moeite met het ontrafelen van wat we het menselijke bewustzijn noemen. Vaak wordt bewustzijn gelijkgesteld met onze hersenen, maar dat klopt toch niet helemaal. Hersenen zijn een netwerk van neuronen, synapsen en biochemische stofjes. Bewustzijn is een stroom van subjectieve ervaringen, zoals gedachten, herinneringen, pijn, genot, liefde, verdriet. Het staat wel vast dat onze hersenen onontbeerlijke zijn voor die ervaringen. Op de één of andere manier brengen die miljarden neuronen en hun biochemische reactie zoiets als het bewustzijn voort. Maar hoe komt het dat ik genot voel als miljarden neuronen elektrische signaaltjes afvuren in bepaalde patronen? Hoe komt het dat ik die zonnige dag aan het strand herinner als ze in een ander patroon vuren? Tot nu toe hebben we geen flauw idee over de wijze waarop bewustzijn voortvloeit uit de werking van onze hersenen.

Hersenonderzoekers maken flinke vooruitgang dankzij hulpmiddelen als elektronenmicroscopen, MRI-scanners en supercomputers, maar het bewustzijn kun je niet door een microscoop bekijken. Die apparaten laten de elektrische en biochemische activiteit van onze hersenen zien, maar vertellen niets over de subjectieve ervaring van het bezit van een bewustzijn. Bewustzijn valt alleen te onderzoeken aan de hand van verslagen van wat mensen over hun ervaring vertellen. Dat heeft zeker zo zijn nut, maar op een gegeven moment kom je gewoon niet verder met alleen verslagen uit de tweede hand. Het enige bewustzijn waar u rechtstreeks toegang tot hebt is uw eigen persoonlijke bewustzijn. Maar hoe kun je objectief wetenschappelijk onderzoek verrichten naar jezelf?

U zou u zich uw bewustzijn kunnen voorstellen als een onbeschreven blad papier of, misschien nog wel beter, als een beeldscherm. Soms verschijnen er vrolijke filmpjes op uw scherm en soms verdrietige. Blije filmpjes zijn leuker en een stuk welkomer dan de sombere filmpjes. Het is heel natuurlijk dat u een somber filmpje zo snel mogelijk weer door een vrolijkere variant wil vervangen. ‘Oke ik mag even verdrietig zijn, maar dat moet gauw weer over zijn’. Vrolijk beschouwt u als de normale toestand en somber als de abnormale situatie. Maar wat zou er gebeuren als u er mee zou ophouden om u te identificeren met die filmpjes? U zou zich misschien veel beter kunnen identificeren met het beeldscherm zelf. U bent het beeldscherm waar opgewekte, boze of verdrietige filmpjes op vertoond kunnen worden. U bent uw bewustzijn een scherm waarop een oneindig aantal verschillende gebeurtenissen, gedachten en emoties kunnen worden afgespeeld. Het stoïcisme wil u leren om de ruimte te zijn waar dat alles gebeurt zonder dat u zich identificeert met de dingen die er in die ruimte gebeuren.

Klassieke filosofische systemen, zoals het stoïcisme, besteedden veel aandacht aan het onderzoek van het menselijk bewustzijn. Ze leerden hun aanhangers om systematisch hun eigen geest te bestuderen en trainen. De methoden die ze daarbij gebruiken worden tegenwoordig met de term meditatie aangeduid. In wezen is meditatie niets meer of minder dan iedere methode die je kunt gebruiken om je eigen bewustzijn te observeren. Door de eeuwen heen hebben mensen honderden meditatietechnieken ontwikkeld. De één effectiever dan de ander, maar wel allemaal gericht op het onderzoeken van het eigen denken en voelen.

Oefening: Wat voelt u nu?

Kijk bijvoorbeeld eens hoe u zich nu voelt. Voelt u zich prettig of juist vervelend? Misschien voelt u zich neutraal noch blij, noch verdrietig. Onderzoek bij uzelf welke stemmingen, gevoelens en gedachten u op dit moment ervaart. Merk zo nauwkeurig mogelijk op wat u in uw lichaam voelt. De oefening van de bodyscan heeft u hier al een beetje op voorbereid. Denk vervolgens  eens aan een prettige ervaring. Het hoeft niet meteen een piekervaring te zijn. Neem iets kleins. Misschien hebt u wel het gevoel dat u nooit iets prettigs meemaakt, maar dat is waarschijnlijk niet waar. Er is altijd wel iets kleins te verzinnen. Al was het maar die eerste slok koffie van vanochtend, of het heerlijke warme gevoel van het water van de douche. Zeker als er in uw leven veel gebeurt dat u liever anders zou hebben gezien is het zinvol om weer oog te krijgen voor al die kleine prettige dingen die er ondanks alles nog steeds zijn. Wat voor lichamelijke effecten heeft die prettige gebeurtenis? Wat voor gedachten heeft u op het moment dat u zich de fijne situatie herinnert. Denk vervolgens eens aan iets onprettigs. Wat voelt en denkt u hierbij? Wat zijn de verschillen tussen die twee?
Emoties zijn altijd lichamelijk. Ze zijn het directe gevolg van biochemische stofjes die uw klieren in uw bloedbaan loslaten. Dat loslaten van die stofjes is weer het gevolg van uw gedachten, van uw oordelen over een bepaalde situatie waarin u zich bevindt. Het gaat er bij deze oefening niet zo zeer om dat u uw gevoelens goed onder woorden kunt brengen. Nee het gaat er om dat u leert aandacht te hebben voor wat er in uw lichaam en geest gebeurt. Wat denkt u? Wat voelt u?

Dit soort aandacht voor al uw gewaarwordingen is wat tegenwoordig mindfulness wordt genoemd. Mindfulness wordt vaak gedefinieerd als ‘het bewust aandacht geven aan het moment, zonder hierover te oordelen’. Het gaat er daarbij om, om u bewust te zijn van gedachten, gevoelens, lichamelijke sensaties en de fysieke omgeving, zonder te oordelen of iets goed of fout is. Gedachten en gevoelens kunnen dan makkelijker worden gezien als voorbijgaande gebeurtenissen in plaats van als een feitelijke omschrijving van de werkelijkheid. Mindfulness helpt daarbij in het herkennen van automatische, soms negatieve patronen. De stoïcijnen kenden hun eigen vorm van mindfulness, ze sporen hun aanhangers aan om zo oplettend en aandachtig mogelijk te zijn bij alles wat ze doen. Epictetus formuleerde het zo:

Denk niet dat je je oplettendheid zomaar weer terugkrijgt als je die even laat verslappen, maar besef dat je door vandaag je aandacht te laten verslappen er ook later slechter aan toe bent. Het is gevaarlijk om je er aan te wennen om niet oplettend te zijn. Eerst wordt het een gewoonte om het uit te stellen om mindful te zijn, en vervolgens raak je er aan gewend om je welzijn, je evenwichtigheid, je leven en handelen steeds maar weer naar de toekomst te verschuiven. Als het zin heeft om iets uit te stellen dan kun je er net zo goed helemaal niet aan beginnen, maar waarom zou je er mee wachten om mindful te zijn als uitstel geen nut heeft.

‘Vandaag wil ik plezier maken’. Prima, maar waarom zou je dat dan niet oplettend doen? ‘Ik wil muziek maken’. Wat hindert je om ook dat met aandacht te doen? Er is toch geen enkel onderdeel van het leven waarbij mindfulness niet belangrijk is? Of doe je dingen soms slechter als je niet oplet en beter als je er geen aandacht aan besteedt? Is er ook maar iets in het leven dat beter gaat als het zonder aandacht wordt gedaan? Werkt een timmerman beter als hij zijn aandacht er niet bij heeft? Is het veiliger op het schip van een onoplettende kapitein? Zijn er minder belangrijke dingen die beter gaan als je niet oplet? Heb je dan niet door dat je de controle verliest als je je geest alle kanten laat opgaan? Eenmaal verloren herover je die controle over je oordeelsvermogen, zelfrespect en matigheid niet meer zo makkelijk. Je doet alleen maar wat er in je opkomt, je volgt je ingevingen. (Epictetus; Colleges; boek 4, hoofdstuk 12)

Epictetus wist ook wel dat veel dingen op de automatische piloot gedaan worden en dat is meestal gewoon goed. Neem bijvoorbeeld zoiets als fietsen of autorijden. Alleen in de periode dat u uw eerste lessen krijgt moet u bij iedere handeling nadenken, maar na een poosje gaat het automatisch en houdt u denkruimte over om beter op het verkeer te letten. Stoïcijnen vinden dat soort automatismen geen enkel probleem. Veel dingen doet u nu eenmaal op de automatische piloot. De stoïcijnen vinden dat daar helemaal niets mis mee is, maar ze willen wel dat u door hebt dat u op de automatische piloot staat. En ze willen vooral dat u goed in de gaten hebt wanneer u ergens een waardeoordeel over geeft.

Als u ’s avonds van uw werk naar huis rijdt is de kans groot dat u zich niet van moment tot moment bewust bent van wat u doet en waar u bent. Maar op die automatische piloot is de kans ook groot dat u ongemerkt oude ingesleten patronen in gang zet van gedachten, lichamelijke gewaarwordingen en gevoelens die er voor zorgen dat u zich onprettig voelt. Door u bewust te worden van die gedachtenpatronen creëert u voor uzelf de mogelijkheid om voor andere gedachten en gevoelens te kiezen en zo te voorkomen dat u in oude ingesleten automatismen vervalt. Automatismen die dikwijls helemaal niet zo leuk zijn en die uw welzijn in de weg staan.

Het gaat de stoïcijnen er dus vooral om dat u er een gewoonte van maakt om u stelselmatig bewust te zijn van de meningen die u hebt en de oordelen die u geeft over de situaties waarin u terecht komt. U moet zien te voorkomen dat u onbewust en als vanzelf een oordeel velt over wat u overkomt. Ook uw negatieve gedachten en gevoelens zijn maar gewoon gebeurtenissen die weer voorbijgaan. Het gaat natuurlijk ook hier weer over de vraag wat wel en wat niet in uw macht ligt. Volgens de stoïcijnen liggen alleen uw eigen gedachten, uw eigen wil en uw eigen oordeelsvermogen volledig in uw macht. Het zijn met name die persoonlijke oordelen en meningen die u goed in de gaten moet houden. Dat zijn de dingen waar u bij uitstek mindful op moet zijn. Alleen die bepalen hoe u zich voelt.