zaterdag 26 mei 2018

Helpt stoïcisme bij somberheid en een depressie?


De stoïcijnse filosofie wil mensen helpen bij het zo veel mogelijk ontplooien van hun talenten en mogelijkheden. Maar wat als die talenten en mogelijkheden beperkt worden door ernstige lichamelijke of psychische problemen? Zoals een neiging tot somberheid of zelfs een depressie. Stoïcisme is natuurlijk geen wondermiddel, en het is maar zeer de vraag of het u van een serieuze depressie kan genezen. Maar toch ook op dat soort zwaardere obstakels heeft het weldegelijk een antwoord.

Het is natuurlijk niet zo dat alles zo maar weer in orde komt als u een paar stoïcijnse boeken leest en wat van de in dit boek beschreven oefeningen uitvoert. Zo werkt het nu eenmaal niet. Het stoïcisme werkt alleen voor mensen die er over blijven lezen en nadenken. Ook in de antieke tijd werd al beseft dat alleen aandachtige herhaling in staat was een langzame maar wel gestage verandering in gedrag en gemoedsbeweging te bewerkstelligen. Filosofie is dus geen Haarlemmerolie maar helpt wel.

Als u vatbaar bent voor gevoelens van somberheid of zelfs depressie is het van het grootste belang om uzelf en uw psychische conditie continu in de gaten te houden. Een kleine verandering in uw gemoedstoestand kan immers al leiden tot een nieuwe crisis. Als er iets is waar het stoïcisme de nadruk op legt dan is het op het constant alert zijn op uw eigen reacties en het permanent kritisch kijken naar de wijze waarop u op de wereld reageert. ‘Wat gebeurt er nu echt? Hoe interpreteer ik dat en vooral wat voel ik daarbij?’, zijn typische vragen die een stoïcijn zich telkens weer stelt. Door deze stoïcijnse gerichtheid op het heden (denk bijvoorbeeld aan de hic et nunc oefening) kunt een nieuwe aanval zien aankomen en misschien zelfs in de kiem smoren.

Depressieve mensen zijn zich vaak, net als een stoïcijn, sterk bewust van zichzelf. Daar stopt de overeenkomst echter al meteen. Het verschil tussen een lijder aan depressies en een stoïcijn ligt vooral in het negatieve zelfbeeld dat door een depressie wordt opgeroepen. Als u aan een depressie lijdt kunt u nooit voldoen aan de hoge eisen die u aan uzelf stelt. U piekert eindeloos over mislukkingen in het verleden, wat weer nieuwe mislukkingen in het heden tot gevolg heeft. Ook de wereld zal zich nooit aan uw eisen van perfectie kunnen aanpassen. U raakt in een vicieuze cirkel waarbij uw beeld van uzelf en de wereld om u heen steeds negatiever wordt.

Het stoïcijnse onderscheid tussen de dingen waar u controle over hebt, zoals uw meningen, beslissingen en gedrag, en de dingen waar u geen controle over hebt, zoals de wereld en andere mensen, kan helpen die vicieuze cirkel te doorbreken. Over uw bedoelingen hebt u macht, over de resultaten van uw inspanningen gaat de wereld en hebt u geen macht. Zodra u dat gaat beseffen heeft u al een belangrijke stap op weg naar een verbetering gezet.

Een ander aspect van het stoïcisme dat zou kunnen helpen is de gerichtheid op gemoedsrust. Het bereiken van gemoedsrust is één van de belangrijkste doelen van deze filosofie en dat is precies wat ook depressieve mensen wanhopig proberen te bereiken. Een stoïcijn probeert dit, zoals we hierboven zagen, te verwezenlijken door alert te zijn op negatieve emoties en die in de kiem te smoren en door iedere positieve emotie te koesteren. Een stoïcijn probeert alles wat er uit een prettig gevoel te halen valt er ook echt uit te persen. Klinkt behoorlijk hedonistisch niet waar? En dat voor een filosofie die bekend staat om zijn strengheid en somberheid.

Nog een aspect van het stoïcisme dat bij somberheid kan helpen is de techniek om tegenspoed bewust te gebruiken als een karakteroefening. Marcus Aurelius zei het zo:

“Het leven heeft meer weg van een partijtje worstellen dan van dansen. Je moet altijd bedacht zijn op een onverwachte aanval en stevig in je schoenen staan.” (Marcus Aurelius, Meditaties, boek VII, hoofdstuk 61)

Het stoïcisme beschouwt het leven als een trainingspartner bij het worstellen. Zo iemand wil je niet verslaan, maar probeert je wel sterker te maken. Hij haalt allerlei onverwachte trucjes met je uit om je te trainen en beter te maken. Kortom om je karakter te vormen. Door tegenslagen als een training te gaan zien, worden ze misschien wel minder moeilijk te dragen.

Soms gebeurt er iets onverwachts waar u van slag door raakt. Een dergelijke donderslag bij heldere hemel kan iemand die gevoelig is voor somberheid een flinke terugslag bezorgen. Voor dergelijke situaties helpt de stoïcijnse techniek die wel de ‘premeditatio malorum’, letterlijk ‘het slechte zien’ wordt genoemd. Het idee daar achter is dat u zich regelmatig voorstelt dat er iets helemaal fout gaat. Door deze negatieve visualisatie een aantal malen te doen gaat u zich als vanzelf realiseren dat het voorgestelde scenario misschien wel wat minder erg is dan het op het eerste gezicht lijkt. U doet deze oefening bovendien onder het voorbehoud dat u zich realiseert dat u beschikt over de benodigde innerlijke veerkracht om met de situatie om te gaan. Een ‘erge’ gebeurtenis wordt een stuk minder erg als u er op voorbereid bent.

U kunt deze oefening het best met kleine ergernissen beginnen. Bijvoorbeeld met een lange rij voor de kassa op een moment dat u eigenlijk ontzettend veel haast hebt. Maar de oefening kan u ook voorbereiden op akeligere gebeurtenissen zoals de dood van een geliefde of zelfs uw eigen dood. Dat klinkt een depressief persoon misschien wel wat erg morbide in de oren. Ik voel me al somber, waarom moet ik me dan opzettelijk het ‘allerergste’ voor de geest gaan halen? Simpelweg omdat het helpt. Door u regelmatig een vervelende situatie in te beelden vermindert uw angst voor die situatie en bereidt u zich mentaal voor op een crisis. U bent er minder bang voor en bovendien ook nog eens beter tegen opgewassen. Daarnaast heeft de ‘premeditatio malorum’ ook nog een vrolijkere kant. Ze versterkt uw waardering voor de keren dat het allemaal wel goed gaat. Voor de keren dat u wel succes hebt en niet angstig of somber wordt.

Soms staan we onszelf in de weg. We willen ons leven wel verbeteren en weten zelfs waar we naar toe willen en hoe we dat zouden kunnen doen, maar toch kunnen we ons daar op de één of andere manier niet toe zetten. Somberheid en zelfs depressies houden ons tegen om een beter en prettiger leven te leiden. Stoïcisme wil mensen een andere manier om tegen het leven aan te kijken bieden. Het wil uw perspectief op u zelf en de wereld veranderen. Zo’n perspectief wisseling maakt dat u zich beter staande kunt houden. Het stoïcisme biedt vaardigheden die u daarbij kunnen helpen. Vaardigheden die niet alleen van nut zijn voor sombere mensen, maar voor ons allemaal. Iedereen zal immers geconfronteerd worden met tegenslagen en moeilijkheden. Stoïcisme is misschien dan ook wel de moeite waard om eens te proberen.


donderdag 10 mei 2018

WAAROM IK EEN STOÏCIJN BEN GEWORDEN


Stoïcijnen dat zijn toch die norse, chagrijnige zuurpruimen uit de Oudheid die hun leven wijdden aan een sober en somber leven? Altijd in afwachting van een volgende ramp of tegenslag om die dan onbewogen als een standbeeld te kunnen ondergaan? Kille gevoelloze mensen, die na een leven van hard werken en sombere gedachten het einde van hun vreugde- en passieloze bestaan met enthousiasme verwelkomen?

Dat dacht ik tenminste altijd. Totdat mijn leraar antieke talen me de werken van Seneca, Marcus Aurelius en Epictetus liet lezen. Er ging een wereld voor me open. Ze bleken heel anders te zijn dan ik had gedacht. Alles wat ik meende te weten over die antieke Mr. Spocks was fout. Stoïcijnen waren alles behalve ‘stoïcijns’ in de moderne betekenis van het woord. Als ik ze nu zou moeten beschrijven dan zou ik ze juist vrolijk en optimistisch noemen. Voor ik het wist was ik aan het experimenteren met de stoïcijnse technieken voor een prettig leven.

Zo gebeurde het dat ik op weg naar huis weer eens geërgerd op een winderig en regenachtig perron stond te wachten op een hopeloos vertraagde trein plotseling aan het advies van Epictetus moest denken. ‘Maak het jezelf niet onnodig moeilijk en maak je alleen druk om de dingen waar je echt iets aan kunt doen’. Ik vroeg me af welk aspect van de situatie in mijn macht lag en welk aspect niet. Ik had al snel door dat hoe kwaad en geërgerd ik ook werd, ik de trein daar geen seconde eerder het station mee binnen zou krijgen. Ik kon mijn energie veel beter steken in dingen waar ik wel controle over had. Zoals het voorkomen dat de vertraagde trein mijn humeur zo zou verpesten dat ook mijn hele avond bedorven zou zijn.

Ik besefte opeens dat stoïcisme niet alleen maar gaat over het met een ‘stiff upper lip’ ondergaan van allerlei vreselijke rampen en ziektes, maar eigenlijk vooral over kleine ergernisjes en probleempjes. Kleine ongemakken die ongemerkt je humeur behoorlijk kunnen verzieken. En niet alleen je eigen humeur, maar ook dat van je omgeving. Niet alleen vrolijkheid werkt aanstekelijk. Ook boosheid kan behoorlijk besmettelijk zijn. Ik herinnerde me dat de stoïcijnen een heleboel eenvoudige technieken kenden waarmee je kunt voorkomen dat dit soort kleinigheden je dag verstieren.

Zo ging ik, bijvoorbeeld, de stoïcijnse techniek van de ‘negatieve visualisatie’ gebruiken. Een van de ‘heftigste’ technieken, die op het eerste gezicht behoorlijk akelig lijkt te zijn, maar die je wel leert om ook van kleine eenvoudige dingen te kunnen genieten. Het begint er mee dat je je allerlei persoonlijke rampen en tegenspoed voor de geest haalt. Als ik ’s ochtends naar mijn werk vertrok bedacht ik me dat dit wel eens de laatste keer zou kunnen zijn dat ik mijn vrouw had gekust. Of als ik in een trein stapte dacht ik dat die trein wel eens een frontale botsing met een tegenligger zou kunnen krijgen. Dit klinkt natuurlijk nogal morbide en zelfs vrij afschuwelijk. Maar het helpt je wel om de wereld en de mensen in je omgeving niet zo maar als vanzelfsprekend te beschouwen. Negatieve visualisatie kan je helpen om te genieten van ieder moment in je leven en van ieder moment dat je samen bent met je geliefden.

Dit betekent niet dat je als stoïcijn de hele dag bezig bent te bedenken wat er nu weer allemaal mis zou kunnen gaan. Dat soort gedachten zouden je inderdaad een miserabel leven geven. Wat de stoïcijnen aanraden is niet dat je blijft hangen in pessimistische vooruitzichten, maar dat je in gedachten houdt dat het niet uitgesloten is dat dingen fout gaan, ‘Shit happens’. Een paar keer per dag een korte gedachte is genoeg om je te laten realiseren hoe gelukkig je eigenlijk wel niet bent. En ja, het is misschien niet zo verstandig om dan meteen te beginnen met het je inbeelden van het verlies van je partner en kinderen. Maar je zou ook kunnen beginnen met de gedachte dat er helemaal geen trein zou komen en dat je een uur door de regen zou moeten lopen om weer thuis te komen. Met dat in het achterhoofd wordt zo’n vertraging van een paar minuten al wat minder irritant.

Op deze manier ‘reset’ de techniek van de negatieve visualisatie het referentiekader waaraan je je geluk afmeet. Dingen die je tot nu toe als vanzelfsprekend beschouwde kunnen nu een onverwachte bron van geluk worden. Je baan, je huis, je vrouw, je gezondheid, je bestaan, een zonnestraal door de wolken al die heel gewone dingen kunnen plotseling de basis gaan vormen voor een gevoel van innerlijk geluk. Je leert hoe kleine dingen je een beetje vrolijker kunnen maken en dat is een stuk prettiger dan je avond te laten verpesten door een vertraagde trein.

Daar op dat regenachtige station realiseerde ik me dat stoïcisme over veel meer gaat dan een ‘stiff upper lip’ als het je tegen zit. Het is een manier om in het leven te staan waarmee je je bestaan behoorlijk kunt opvrolijken. Het heeft ook iets te vertellen over de kleine dingen uit het dagelijks leven en kan de sleur van een doorsnee leven behoorlijk veraangenamen. Niks somber en streng, maar juist blij en lichtvoetig. Stoïcisme kent geen verlichting of het na jaren van meditatie opgaan in het nirwana, er wacht geen hemel na een leven van soberheid, bidden en hard werken. Niets van dat alles. Het geeft een set van adviezen en strategieën voor het dagelijks leven (negatieve visualisatie is maar één van de vele technieken). Adviezen die je leven in het hier en nu aangenamer kunnen maken en ook nog eens betekenis kunnen geven. De adviezen zijn eenvoudig en makkelijk te gebruiken (het zou me niets verbazen als u stiekem al een poging tot negatieve visualisatie heeft gedaan). Dat neemt niet weg dat het behoorlijk moeilijk kan zijn om de stoïcijnse filosofie ook echt een deel van je leven te laten worden. Om hun volledige werking te krijgen zouden de adviezen een soort reflex een automatisme moeten worden.

Mijn experimenten met stoïcisme waren zo succesvol dat ik besloot er mee door te gaan en in de voetsporen te treden van Zeno van Citium. De Griek die meer dan tweeduizend jaar geleden de stoïcijnse school heeft opgericht. Ik besloot een levend anachronisme te worden. Een eenentwintigsteeeuwse aanhanger van een al geruime tijd ten onrechte dood verklaarde levensfilosofie. Hier op deze plek wil ik u deelgenoot maken van mijn pogingen om mezelf een stoïcijnse levensstijl aan te meten en wil ik u een verslag geven van mijn worstelingen op het pad van de Stoa.