De Stoa: het nieuwe Zen?

 Het zal u ongetwijfeld opgevallen zijn: het stoïcisme is bezig met een enorme comeback. Zelfhulpboeken, websites, blogs en zelfs online cursussen willen u leren om gelukkiger, kalmer, sterker en een beter mens te worden. Managementgoeroes, bloggers, sporters en psychologen promoten het stoïcisme als de ideale filosofie voor de eenentwintigste eeuw. Betekent dit dat het stoïcisme het nieuwe Zen is geworden? En als dat zo is, hoe komt dat dan? Natuurlijk het is een op het oog praktische en toegankelijke filosofie die bij nadere bestudering toch gefundeerd blijkt te zijn op een diepzinnig en complex denksysteem, maar dat was altijd al zo en verklaart niet dat het nu opeens zo populair is geworden. 

Het stoïcisme beleefde zijn hoogtijdagen tijdens de Romeinse keizertijd. Een tijd die bol stond van de politieke intriges, oorlogen, epidemieën, een instabiele samenleving, onvoorspelbare gevaren en snelle veranderingen. Komt bekend voor niet waar? De huidige tijd heeft wel wat gemeen met deze periode. Technologische veranderingen, kunstmatige intelligentie, sociale media, klimaatsverandering, oorlogen, uit elkaar vallende gemeenschappen, de wedergeboorte van het fascisme; het aantal crises valt niet bij te houden. Recente gebeurtenissen als de  Corona pandemie en de oorlog in Oekraïne maken duidelijk dat het veilige en comfortabele leven waarvan we dachten zeker te kunnen zijn, tegenwoordig alles behalve zeker is. Sociale isolatie, werkloosheid, massale sterfte, enorme prijsstijgingen, leugenachtige volksmenners en sociale onrust maken het onontkoombaar dat we ons emotioneel en psychologisch moeten voorbereiden op een ‘worst case’ scenario. Het is dus helemaal niet zo gek dat mensen ook nu op zoek zijn naar een manier om de grip op hun leven terug te krijgen. En een filosofie als het stoïcisme is daar bij uitstek geschikt voor.

Mensen die binnen de westerse traditie op zoek gaan naar advies en steun zullen daarom al snel uitkomen bij de antieke filosofie van de stoa. Het past binnen de ons bekende manier van denken. Het verlangt niet van u dat u uw zelf verliest en uw ego volledig laat varen, zoals het boeddhisme van u vraagt. Het wil juist dat u dat zelf beter leert kennen, onderzoekt, sterker maakt en haar beperkingen onderkent. Stoïcisme heeft weliswaar veel gemeen met de boeddhistische traditie, maar is minder exotisch en voor een westerling makkelijker toegankelijk. Stoïcisme verwacht niet van u dat u uw individualiteit laat varen terwijl u zich uit de wereld terugtrekt. Het wil juist dat u uw rol in de samenleving speelt, en dat u uw persoonlijkheid en karakter versterkt om zo een veerkrachtiger en beter mens te worden. Het heeft hiertoe een heel set aan filosofische en psychologische technieken en een op de deugdenethiek gebaseerd normatief systeem dat u moet helpen een gelukkiger en sterker mens te worden.

Iedereen wordt geconfronteerd met problemen en iedereen heeft behoefte aan een grotere controle over zijn leven, en een grotere kennis van zijn eigen kracht en beperkingen. Ook u wilt waarschijnlijk voorkomen dat u onnodig kwaad en verdrietig wordt van de dingen die u tegenzitten. U wilt zoveel mogelijk kunnen controleren wat u kunt controleren, en kunnen accepteren waar uw beperkingen liggen. U wilt meester zijn van uw eigen lot.

Het stoïcisme leert u in hoeverre u meester kunt zijn over uw eigen lot. Het leert u waar de grenzen liggen van de dingen die u kunt controleren en de dingen die u moet accepteren. Het maakt u in zekere zin onoverwinnelijk. De stoïcijnen wisten ook wel dat het (haast) onontkoombaar is dat u pijn en verdriet voelt als u de dingen die u aan het hart liggen niet weet te verkrijgen, en dat u zich blij en gelukkig voelt als dat juist wel lukt. Alleen de mythische stoïcijnse wijze is onverslaanbaar en krijgt altijd zijn zin. En zelfs de oude stoïcijnen wisten dat zo’n wijze helemaal niet kan bestaan. Maar dat betekent niet dat alles hopeloos is. U hoeft geen verlichte wijze te worden om baat te hebben bij het stoïcisme. De stoïcijnse technieken en theorieën kunnen u wel degelijk helpen om vervelende gevoelens tot een minimum te beperken.

U zou de indruk kunnen krijgen dat het stoïcisme een nogal egoïstische filosofie is waarbij het alleen maar draait om u als individu, maar dat is niet zo. Zoals we zagen staat de stoïcijnse filosoof Hierocles bekend om zijn cirkels van affectie of, in het Grieks, zijn cirkels van ‘oikeiosis’. Hij laat u een vorm visualiseren van in elkaar ingebedde cirkels. In het centrum zit u zelf, dit centrum symboliseert uw zelfliefde. De volgende cirkel representeert uw gezin en de liefde die u voor uw directe naasten koestert. Daarna volgt een cirkel met uw familie en vrienden. Gevolgd door een cirkel met uw buren. Daarna een cirkel met uw provincie en zo door totdat de laatste cirkel de gehele mensheid insluit. Het is de bedoeling dat u leert uw natuurlijke gevoel voor zelfliefde op een steeds grotere groep mensen te projecteren.

Ook de beroemde stoïcijnse keizer Marcus Aurelius wist dat mensen dan misschien wel individuen met eigen karakteristieken zijn, maar dat ze absoluut niet zonder elkaar kunnen bestaan. In zijn dagboeken gaf hij een nogal lugubere vergelijking en wees hij zichzelf erop dat, net als dat een van de romp gescheiden hand of hoofd geen enkel nut meer heeft voor hun voormalig eigenaar, ook een op zichzelf staand mens in wezen gehandicapt of zelfs onthoofd is. Hij schreef zijn dagboeken op een moment dat hij de Romeinse Donaugrens verdedigde tegen invallen van ‘barbaarse’ stammen. Ik vrees dat hij de van hun eigenaar gescheiden lichaamsdelen de dag dat hij de vergelijking opschreef ook echt had mogen aanschouwen. Zoals lichaamsdelen niet kunnen functioneren zonder deel uit te maken van het geheel van het menselijk lichaam kan ook een enkeling niet functioneren zonder de context van zijn familie en samenleving. Mensen zijn sociale dieren en als zodanig afhankelijk van andere mensen.

De implicaties zijn duidelijk. In een wereld waarin een pandemie, klimaatverandering en oorlogen ons steeds duidelijker maken dat we geen geïsoleerd eilandje zijn, maar deel uitmaken van een globale eenheid. Voor uw voedselvoorziening, medicijnen, technologie, energie, grondstoffen, transport en wat niet meer bent u afhankelijk van het welzijn van miljoenen mensen over de hele wereld verspreid. In een wereld waarin markt egoïsme, nationalisme, racisme, haat, complottheorieën en tribalisme aan een ongekende opgang bezig zijn is de stoïcijnse ‘oikeiosis’ onontbeerlijk. Het onder controle krijgen van onze natuurlijke angst voor wat anders en vreemd is, is essentieel om als mensheid een kans te hebben om te overleven.

De stoïcijnen waren de eerste echte kosmopolieten. Dat is niet verwonderlijk de filosofie ontstond in de periode dat de Hellenistische rijken zich uitstrekte tot India aan toe en bereikte zijn hoogtepunt op het moment dat ook het Romeinse Rijk zijn grootste uitbreiding kende. Ze zeiden niet dat ze een Athener of Romein waren maar een inwoner van de wereld. Ze waren thuis in de wereld. Zeno van Citium, de stichter van de school, onderwees al dat u voor uw welzijn voor een groot deel afhankelijk bent van het welzijn van de rest van de mensheid. Dat geldt tegenwoordig zelfs nog meer dan destijds. Het stoïcisme kan u als individu helpen om de slagen van het lot te dragen, en helpt u tegelijkertijd om in verbondenheid met andere mensen te proberen die slagen zoveel mogelijk te voorkomen. De stoa is niet het nieuwe Zen, het veel meer dan dat en dat is maar goed ook.