Hoe wordt u een stoïcijn?

 

Stel u durft het na alles wat u net gelezen hebt nog steeds aan en u wilt het eens proberen met het stoïcisme, hoe pakt u dat dan aan? Hoe wordt u een stoïcijn? In de antieke tijd was dat vrij eenvoudig. Nadat u de grammatica (een soort lagere school) doorlopen had ging u voor uw vervolgopleiding naar de school van een stoïcijns filosoof. Als u het lesgeld niet kon betalen kon u altijd nog de vele openbare lezingen van een leraar bijwonen. Die lessen waren meestal toch al vrij toegankelijk. Ze werden buiten of in een gebouw waar iedereen naar believen in en uit kon lopen gegeven. Die scholen waren de universiteiten van de Oudheid. Vaak waren het internaten, waar de leerlingen in hetzelfde gebouw woonden en leefden als hun leraren. Het idee was dat ze zo niet alleen in de officiële lessen dingen leerden, maar ook door het dagelijks leven met hun leraren te delen vanzelf een stoïcijnse levenshouding gingen aannemen. Ze bestudeerden niet alleen de theorie, maar zagen door het gedrag van hun leraar hoe een stoïcijn zich hoorde te gedragen. Een professor die zich niet aan zijn eigen leer hield zou dus al gauw door de mand vallen.

Tegenwoordig is dat een stuk lastiger. Er zijn weliswaar heel veel (management) goeroes, (pseudo) psychologen, new age cursussen en zelfhulpboeken die allemaal pretenderen precies te weten wat u moet doen en laten om gelukkig en succesvol te worden. Maar een leraar van vlees en bloed is niet meer te vinden. Daarom deze cursus, vol met praktische oefeningen en tips voor de alledaagse levenspraktijk.

Zoals we zagen was filosofie in de Oudheid meer dan theoretische kennis. Het was niet alleen iets wat zich in het denken afspeelde. Het had een sterke praktische component, het was een levenskunst. Het ging om de vraag hoe een goed, betekenisvol en vooral gelukkig leven kon worden geleid. Voor de stoïcijnen was het doel van filosoferen virtuositeit. Virtuositeit betekent meer dan alleen een passief individueel geluksgevoel, het gaat ook over het leiden van een actief en zinvol leven in verbinding met anderen. Filosofie werd daarom niet bedreven in universiteiten of in stoffige studeerkamers. Filosofie speelde zich af op straat, op de markt, in een tuin of in een overdekte zuilengalerij. Met de opkomst en verspreiding van het christendom verdween het idee dat filosofie over het leiden van een gelukkig en zinvol leven moest gaan en verdwenen de filosofen uit het straatbeeld. De mens en het leven op aarde werden ondergeschikt aan God en het leven in een hiernamaals. De kennis uit de Oudheid verdween, de filosofen werden verbannen naar hun studeerkamer en de filosofie zelf werd de wat stoffige en morsige dienstbode van de theologie.

Pas de laatste jaren is daar verandering in gekomen en is er weer ruimte voor een praktische filosofie. Thema’s als geluk en levenskunst staan weer in het centrum van de filosofische belangstelling en vormen zelfs het onderwerp van allerlei cursussen, tijdschriftartikelen, lezingen en boeken. In dit kader wordt ook het ‘stoïcisme’ herontdekt en beleeft deze vorm van levenskunst zelfs een ware ‘revival’.

Deze cursus gaat over die stoïcijnse levenskunst. Het is dan ook niet zomaar een inleiding in de stoïcijnse filosofie. Het wil u een praktische leidraad geven om in deze hectische moderne tijden een gelukkig en waardevol leven te leiden. Stoïcijnse levenskunst onderscheidt zich van levenskunst in het algemeen omdat het er van uitgaat dat het de pijnlijke gemoedsaandoeningen, de passies, zijn die de grootste bedreiging vormen voor het geluk en het goede leven. Voor de stoïcijnen is gemoedsrust onder alle omstandigheden de grond en voorwaarde voor een gelukkig, virtuoos, bestaan. Het is volgens hen bovendien altijd het eigen denken dat de oorzaak is van het je ongelukkig voelen. Door het eigen denken te veranderen en te sturen kun je je gemoedstoestand veranderen en gelukkig worden.

Stoïcijnse levenskunst betekent dus dat het leven gemakkelijker en gelukkiger kan worden door je manier van denken aan te passen. Alles wat iemand gelooft, aanneemt en denkt, werkt onvermijdelijk door in de praktijk van het eigen leven. Van gedachten veranderen betekent ook een verandering van hoe je in het alledaagse leven staat. De stoïcijnen zijn bij uitstek filosofen die uit zijn op een verandering in het denken, richting zelfkennis en realiteitsbesef. Ze beseffen daarbij echter weldegelijk dat je een vervelend leven of een vervelende emotie niet zomaar weg kunt denken.

De stoïcijnen menen dan ook niet dat je door een boek te lezen over het goede gelukkige leven zomaar vanzelf een gelukkig en tevreden mens kunt worden. Stoïcisme is geen korte antibioticakuur, maar een levenslang dieet. Piano spelen leer je niet uit een boek en ook leven als een stoïcijn moet je in de praktijk leren. De stoïcijnen hebben hiervoor een heel arsenaal aan oefeningen en meditaties in het leven geroepen. Jammer genoeg bestaat er niet zoiets als een stoïcijns oefeningenboek. Bijna alles wat de antieke filosofen geschreven hebben is verloren gegaan. Toch kan er uit wat er wel is overgeleverd veel worden afgeleid. De oefeningen in dit boek zijn hier op gebaseerd. Daarnaast is gebruik gemaakt van aan de cognitieve gedragstherapie ontleende hedendaagse technieken. Zo veel mogelijk aangepast aan de moderne tijd en de moderne manier van leven.

Daarmee is het stoïcisme in zekere zin de overgrootvader van aan de ene kant de zelfhulp hype en aan de andere kant de psychotherapie. De zogenaamde ‘Cognitive Behavioural Therapy’(CBT), die tegenwoordig als de meest succesvolle vorm van psychotherapie wordt aangemerkt, heeft stoïcijnse wortels. CBT is vandaag de dag de best onderbouwde en met wetenschappelijk bewijs ondersteunde therapie voor de behandeling van emotionele stoornissen en depressies. Stoïcisme mag dan aan de basis staan van deze therapie, het is een filosofie die heel wat verder gaat dan de behandeling van psychische en emotionele aandoeningen alleen. Het geeft een al omvattende wereldbeeld, een manier van in het leven staan, kortom een levenskunst. Het heeft op deze manier wel iets weg van een religie, met als belangrijkste verschil dat er geen absolute dogma’s zijn en dat het stoïcisme altijd open gestaan heeft en staat voor nieuwe rationele inzichten. Het is een levende kunst die verandert en meebeweegt met nieuwe ontdekkingen en ideeën.

Het moderne stoïcisme van deze cursus is anders dan het stoïcisme uit de Oudheid. Sinds de oude stoïcijnen heeft noch de wetenschap, noch de filosofie stilgezeten. Er zijn heel veel nieuwe inzichten die de moeite waard zijn om in de moderne stoïcijnse levenskunst opgenomen te worden. En dat moet ook. Stoïcisme is immers een levende filosofie die zelf de mogelijkheid van rationele aanpassingen en veranderingen open laat. Ook in de Oudheid was het al geen starre maar juist een heel bewegelijke traditie. Er is zelfs een oud stoïcijns gezegde over Zeno, de oprichter van de stoïcijnse school, dat zegt: ‘Zeno is onze vriend, maar de waarheid is een grotere vriend’. Dit neemt niet weg dat er tijdens deze cursus veel geciteerd zal worden uit de oude teksten. Alleen al omdat ze deel uitmaken van de wereldliteratuur en ook daarom de moeite van het lezen waard zijn. De citaten zijn trouwens absoluut niet taalkundig en historisch verantwoord, het zijn mijn eigen, zoveel mogelijk aan deze tijd aangepaste, interpretaties.