1.1 Stoïcisme kort door de bocht

LES 1

WAT IS STOÏCISME?

  

1.1 Stoïcisme kort door de bocht

Na het eerste inleidende hoofdstuk wordt het nu tijd om echt te beginnen. Het is handig om aan het begin van onze reis door het land der stoïcijnen een blik op de kaart te werpen. Dan hebben we alvast in grote lijnen een idee waar we naar toe op weg zijn. Laten we daarom van start gaan met de vraag wat stoïcisme nu eigenlijk inhoudt.    

Stoïcisme was één van de belangrijkste filosofiescholen uit de oudheid. Het heeft niet alleen een enorme invloed gehad op de moderne filosofie, maar zelfs op veel christelijke doctrines. Zoals u in de inleiding gelezen hebt was het een manier om in het leven te staan: een echte levenskunst. Toch vindt u daar, als u in een woordenboek het woord ‘stoïcijns’ opzoekt weinig van terug. U leest dan vooral termen als ‘gelijkmoedig, onverstoorbaar en zelfs gevoelloos’. Hoewel daar een kern van waarheid in zit zou u makkelijk de indruk kunnen krijgen dat het stoïcisme vooral gaat over het moedig ondergaan van allerlei tegenslag en het onderdrukken van gevoelens. Niets is echter minder waar. Het stoïcisme is alles behalve een harde filosofie voor ‘die hards’ en frontsoldaten. Het is juist heel vriendelijk, mild en zelfs liefdevol.

De stoïcijnse levenskunst heeft bar weinig te maken met de betekenis die het woordenboek aan het woord ‘stoïcijns’ verbindt. In werkelijkheid is het stoïcisme een filosofische school die rond 300 voor Christus door ene Zeno van Citium is gesticht. Deze Zeno gaf les in de schaduw van een overdekte markt in Athene. Een dergelijke markt werd in het Grieks een stoa genoemd, vandaar dus de naam stoïcisme. De lessen werden niet voor niets op de markt gehouden. Ze waren openbaar en iedereen die dat wilde kon aanschuiven om te luisteren naar wat Zeno zo al te vertellen had. Er waren in die periode veel verschillende filosofiescholen in Athene. Zo had je de Academie van Plato, het Lyceum van Aristoteles en het besloten landgoed van Epicurus. Dit waren echte privé scholen waar je als particulier niet zo maar terecht kon. De school van Zeno was anders hij gaf zijn lessen in het openbaar en iedereen die dat wilde kon ze volgen.

Zeno werd immens populair en al snel trokken zijn lessen grote groepen mensen. Zijn opvolgers Cleanthes en Chrisyppus zetten de traditie voort. Er zijn aanwijzingen dat stoïcijnen tot ver in de eerste eeuw voor Christus les gaven in dezelfde overdekte markt in Athene. Dat duurde tot de opkomst van het Romeinse rijk. In die periode verplaatste het centrum van de stoïcijnse filosofie zich van Athene naar het nieuwe centrum van de destijds bekende wereld: Rome. De Romeinen waren wel gecharmeerd van de stoïcijnse levenskunst. Prominente Romeinen als Cicero en Scipio namen les bij stoïcijnse filosofen en maakten vertalingen in het Latijn van hun Griekse boeken. Het stoïcisme kwam nu echt in de mode en het werd zelfs de heersende filosofie bij de Romeinse elite. Stoïcijnse filosofen als Seneca, Musonius Rufus en Epictetus werden beroemd en in de tweede eeuw na Christus zat er met Marcus Aurelius zelfs een stoïcijn op de keizerstroon.

Het stoïcisme behandelt iedereen gelijk en sprak daardoor mensen van over het hele Romeinse rijk en uit alle lagen van de bevolking aan. Zo kwam Seneca uit Spanje, de westkant van het rijk, en Diogenes van Babylon uit, hoe kan het ook anders, Babylon in het oostelijke puntje van de Romeinse wereld. Tegelijkertijd stond Epictetus als voormalige slaaf, helemaal onder aan de maatschappelijke ladder, terwijl zijn leerling Marcus Aurelius als keizer op de bovenste trede van die ladder stond. Wat maakte deze filosofie nu zo aantrekkelijk voor zulke geografisch en maatschappelijk uiteenlopende mensen?

Dit destijds zo populaire stoïcisme was meer dan wat we tegenwoordig een filosofisch systeem zouden noemen. Zeker het had net als elke filosofie een mening over dingen als de aard van de werkelijkheid, de basis van goed en kwaad en de mogelijkheid of onmogelijkheid van ware kennis. Het stoïcisme is echter meer dan alleen dat: het is een levenskunst. Naast traditionele onderwerpen als ontologie, logica, epistemologie, fysica en ethiek gaat het stoïcisme vooral over de manier waarop je het best kunt leven. Het had heel eigen ideeën over de beste manier om een gelukkig en zinvol leven te kunnen leiden. Het propageerde een levenskunst die veel Romeinen aansprak en die tegenwoordig nog net zo actueel is als tweeduizend jaar geleden.