Minder willen, meer zijn: De stoïcijnse weg naar ware tevredenheid

 In onze jachtige wereld worden we constant overspoeld met boodschappen die ons vertellen wat we "nodig" hebben om gelukkig te zijn. Grotere huizen, snellere auto’s, de nieuwste gadgets, de lijst is eindeloos. Maar wat als ware tevredenheid niet gevonden wordt in het ‘meer bezitten’, maar juist in het ‘minder willen’?  Dit inzicht vormt een belangrijk onderdeel van de stoïcijnse filosofie, een wijsheidstraditie die al meer dan tweeduizend jaar overleeft en vandaag relevanter is dan ooit. Terwijl onze maatschappij draait om groei, productiviteit en consumptie, bieden denkers als Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius een tegenwicht: echte vrijheid ligt niet in het vervullen van al onze verlangens, maar in het doorzien ervan. Om daarbij te helpen verdeelden de stoïcijnen verlangens in twee categorieën. De eerste groep bestaat uit de natuurlijke en noodzakelijke verlangens. De tweede categorie zijn de ‘kunstmatige’ verlangens die niet uit noodzaak ontstaan, maar uit sociale conditionering voortkomen.

Natuurlijk en noodzakelijk: De basis van ons bestaan

Laten we beginnen met de natuurlijke en noodzakelijke verlangens. Denk aan honger, dorst, seks en de behoefte aan beschutting. Dit zijn de basisbehoeften die essentieel zijn voor ons overleven en welzijn. De stoïcijnen erkenden deze behoeften volledig. Het is niet de bedoeling om ze te negeren, maar om ze te vervullen op een manier die ons niet tot slaaf maakt. Eten als je honger hebt, drinken als je dorst hebt, logisch en onvermijdelijk. Waar het om gaat, is dat we hier niet buitensporig aan hechten of ons geluk ervan laten afhangen. Het gaat dan om:

- Lichamelijke behoeften (eten, drinken, slaap, onderdak)  

- Behoefte aan sociale verbinding (familie, vriendschap, gemeenschap, seks)  

- Noodzaak van persoonlijke groei (zelfreflectie, leren, creativiteit)  

Deze verlangens zijn eenvoudig te bevredigen en dragen bij aan een leven in harmonie met de natuur. Het doel is niet om ze te onderdrukken, maar om ze gecontroleerd te bevredigen zonder er emotioneel afhankelijk van te worden. Het zijn bij uitstek verlangens die u kunt cultiveren zonder er de controle over te verliezen. In tegendeel, u kunt ze zelfs tot een kunst verheffen waardoor de bevrediging van deze behoeftes een stuk bevredigender wordt. Denk aan het verschil tussen een snel broodje hamburger en een eenvoudig maar romantisch diner bij kaarslicht. Epictetus zei al dat geluk niet ligt in het hebben van veel spullen, maar in het hebben van weinig behoeftes. Zo leert het stoïcisme ons om te eten wanneer we honger hebben, maar niet te lijden onder culinaire verleidingen; om vriendschap te waarderen, maar niet te smeken om goedkeuring.  

Overdadig of kunstmatig: De illusie van geluk

Met de tweede categorie komen we bij de verlangens die de stoïcijnen als overdadig of kunstmatig bestempelden. Ze zijn voornamelijk het gevolg van culturele en sociale conditionering. Dit zijn de verlangens die niet voortkomen uit een biologische noodzaak, maar gecreëerd worden door maatschappelijke verwachtingen, reclame en onze eigen onzekerheden. We hebben het hier over het najagen van:

• Rijkdom: Altijd meer willen hebben, ongeacht hoeveel je al bezit.

• Luxe: De drang naar steeds comfortabelere en extravagantere spullen.

• Roem: De behoefte aan erkenning en bewondering van anderen.

• Buitensporige genotzucht: Een constante zoektocht naar plezier zonder mate.

Het probleem met deze overdadige verlangens is dat ze een illusie van geluk creëren. Het zijn net zeepbellen: ze beloven geluk, maar barsten snel. Ze beloven vervulling, maar leiden vaak tot een vicieuze cirkel van ontevredenheid. Waarom?. Ze maken ons afhankelijk van externe factoren en die kunnen elk moment verdwijnen. Denk aan de in eerdere blogs besproken hedonistische adaptatie: ons vermogen om snel te wennen aan luxe, waardoor we steeds méér nodig hebben voor hetzelfde geluksgevoel. De nieuwste iPhone geeft eerst een kick tot hij over een maand ‘gewoon’ voelt. Bij kunstmatige verlangens maken we ons geluk afhankelijk van externe factoren waar we weinig controle over hebben. Rijkdom kan verdwijnen, luxe went snel, en roem is vluchtig.

De stoïcijnse vrijheid: Jezelf boven verlangens stellen

Hoe doorbreken we deze cyclus? Niet door alle verlangens te onderdrukken, maar door ze te onderzoeken. De stoïcijnen moedigen aan tot:  

• Zelfreflectie: "Waarom wil ik dit écht? Komt dit uit noodzaak of angst/ijdelheid?"  

• Vrijwillige eenvoud: Af en toe bewust zonder luxe leven om te ervaren: U hebt minder nodig dan u denkt.  

• Focus op wat u wél kunt controleren: uw eigen houding, waarden, reacties.  

De kern van de stoïcijnse boodschap is dan ook niet het u ontzeggen van genot, maar het vrijmaken van uzelf van de dwang van deze overdadige verlangens. Het gaat erom dat u ze herkent voor wat ze zijn: niet-essentiële toevoegingen die uw interne rust kunnen verstoren.

Stel u voor dat u zo onafhankelijk bent van externe zaken dat uw geluk niet beïnvloed wordt door wat u wel of niet bezit. Dat is de stoïcijnse vrijheid. Het betekent dat u plezier kunt beleven aan comfort en schoonheid wanneer deze aanwezig zijn, maar dat u er niet onder lijdt als ze ontbreken. De stoïcijnen moedigen ons aan tot zelfreflectie. Waarom wil ik dit eigenlijk? Komt dit verlangen voort uit een werkelijke behoefte, of is het een uiting van ijdelheid, angst, of de drang om anderen te imponeren? Door kritisch te kijken naar onze drijfveren, kunnen we bewuster keuzes maken die leiden tot een leven van grotere sereniteit, onafhankelijkheid en, uiteindelijk, ware tevredenheid.

Dus, de volgende keer dat u merkt dat u verlangt naar iets nieuws of meer, vraag uzelf dan af: Is dit een natuurlijk en noodzakelijk verlangen, of een overdadige, kunstmatige wens? Uw antwoord kan weleens de sleutel zijn tot meer innerlijke rust en een leven van minder willen, maar meer zijn. Ware rijkdom is weten wat ‘genoeg’ is. De stoïcijnse les is geen pleidooi voor armoede en het u ontzeggen van plezier, maar voor mentale onafhankelijkheid. Het gaat er niet om nooit een luxe auto te kopen maar om dat te doen zonder er uw geluk van af te laten hangen. Wat denkt u? Zijn er verlangens waar u u van hebt losgemaakt, en hoe heeft dat uw leven beïnvloed?

Matiging of weten wat te kiezen

 In onze moderne wereld, die vaak wordt gekenmerkt door een overvloed aan keuzes en prikkels, lijkt het concept van matiging soms uit de gratie te zijn geraakt. Toch is matiging, of ‘sophrosyne’ zoals de Oude Grieken het noemden, een fundamentele pijler van het stoïcijnse gedachtegoed en een van de essentiële deugden voor wie streeft naar een kalm en evenwichtig leven.

Matiging is niet simpelweg onthouding of soberheid. Het is de deugd van zelfbeheersing, discipline en het vinden van de gulden middenweg in alle aspecten van het leven. Het gaat erom dat we onze verlangens, emoties en acties onder controle houden, zodat ze ons niet overheersen en ons leiden tot onverstandige beslissingen of onnodig lijden. Voor de stoïcijnen betekent matiging:

• Het vermijden van excessen: Of het nu gaat om eten, drinken, entertainment, werk of zelfs plezier, matiging spoort ons aan om overdaad te vermijden. Te veel van het goede kan immers schadelijk zijn en ons wegleiden van wat werkelijk belangrijk is.

• Het oefenen van zelfdiscipline: Het gaat erom dat we de kracht ontwikkelen om nee te zeggen tegen impulsen die ons op lange termijn niet dienen. Dit vereist een bewustzijn van onze innerlijke staat en de moed om onze korte termijn verlangens niet te laten prevaleren boven onze langetermijndoelen.

• Het leven in harmonie met de rede: Matiging is intrinsiek verbonden met de stoïcijnse nadruk op de rede. Het stelt ons in staat om helder te denken en keuzes te maken die gebaseerd zijn op logica en wijsheid, in plaats van op grillige emoties of onbezonnen impulsen.

• Dankbaarheid en tevredenheid: Door matiging leren we waardering te hebben voor wat we hebben, in plaats van constant te verlangen naar meer. Dit leidt tot een dieper gevoel van tevredenheid en een vermindering van onrust en ontevredenheid.

Bij matiging gaat het om het maken van keuzes. Het maken van rationele keuzes is volgens Epictetus onze grootste kracht als mens:

Je grootste kracht is je vermogen om te kiezen. Al het andere is daaraan onderworpen, maar het kiezen zelf is onbegrensd en absoluut. (Epictetus, Colleges, 2.10)  

Elke dag weer komen we voor talloze keuzes te staan:  Neem ik nog een drankje?  Ga ik vandaag vroeg naar bed of ga ik nog uit?  Streef ik naar een miljoen op mijn bankrekening? Ga ik daarom hielenlikken voor mijn volgende promotie? Neem ik wraak op degene die me beledigde?  Vragen die allemaal gebaseerd zijn op onderliggende verlangens. Zulke vragen zijn cruciaal, omdat een "ja" kan leiden tot weer nieuwe verlangens en zelfs tot een herhaling van dezelfde vraag. Bijvoorbeeld: na "ja" te hebben gezegd op "Neem ik nog een drankje?" volgt mogelijk onvermijdelijk opnieuw de keuze om nog een wijntje te nemen. Keuzevrijheid gaat over onze impulsen, onze neiging tot handelen en die zijn niet per se rationeel. De stoïcijnse deugd van de matiging rationaliseert deze keuzes.  

Matiging is de wetenschap van wat je moet kiezen en wat je moet vermijden.  (Stobaeus, 2.5b) 

Matiging tempert onze op hol geslagen impulsen. Het stabiliseert verlangens, zodat we onszelf niet benadelen of schaden. Zo worden bijvoorbeeld veel mensen geobsedeerd door externe zaken zoals geld of bezit. Op zich zijn deze niet goed of slecht; dat hangt af van waarom en hoeveel we ervan kiezen. Eten is gezond, maar overmatig eten schadelijk. Geld verdienen voor basisbehoeften is rationeel, maar obsessief rijkdom vergaren niet. Matiging is de vaardigheid om dit onderscheid te maken, het beteugelt ongezonde passies.  

Als u de stoïcijnse deugd van matiging wilt cultiveren kunt u beginnen te proberen om excessen te ontlopen. Waarom geen derde drankje als u er toch al  twee op hebt? En waarom geen vierde stuk taart? U moet weten dat mensen "meer" vaak verwarren met "beter". Dit leidt niet alleen tot extremisme in politiek en religie maar ook tot hebzucht en vraatzucht. Zelfs de klassieke filosoof van het plezier Epicurus waarschuwde hier al voor: Vermijd plezier dat later pijn veroorzaakt.  

Verlangens liggen ten grondslag aan onze impulsen oftewel neigingen tot handelen. Volgens de stoïcijnen bestaan er twee soorten verlangens: 

 

- Natuurlijke verlangens: Dorst, honger, onderdak, seks. Deze zijn noodzakelijk, maar beperkt en meestal makkelijk te bevredigen.  

- En niet essentiële verlangens: Luxe eten, dure huizen, status. Deze zijn grenzeloos en meestal moeilijk te bevredigen.  

Natuurlijke verlangens zijn eindig; onnatuurlijke verlangens gebaseerd op waanideeën kennen geen grens. (Seneca, Brieven aan Lucilius, 16)  

Volgens de stoïcijnen zijn natuurlijke verlangens die verlangens die voortvloeien uit onze menselijke natuur en die gericht zijn op zelfbehoud en het functioneren in harmonie met de natuurlijke orde. Dit zijn behoeften die noodzakelijk zijn voor ons fysieke bestaan en welzijn. Voorbeelden hiervan zijn:

• Voedsel en drank: Om ons lichaam te onderhouden en te overleven.

• Slaap: Voor herstel en een gezond functioneren.

• Warmte/onderdak: Ter bescherming tegen de elementen.

• Seks: Hoewel seks een natuurlijk verlangen is, waarschuwden stoïcijnen voor de mogelijke gevareen die eraan kleven, zoals jaloezie, bezitterigheid of obsessie. Een wijze stoïcijn zou seksueel verlangen dan ook rationeel benaderen en ervoor zorgen dat een dergelijke eenkennigheid vermeden wordt. Sommige stoïcijnen benadrukten zelfs dat fysieke seksuele liefde ten grondslag ligt aan ware vriendschap en wederzijds respect, en dat deze "hogere erôs" tot wijsheid leidt.

Het stoïcisme is absoluut niet wars van plezier, maar het is cruciaal dat onze verlangens beheerst worden door de rede en niet leiden tot excessen, afhankelijkheid of innerlijke onrust. Het gaat erom een evenwicht te vinden tussen begeerte en verstand. De stoïcijnen streven naar apatheia (geen passies in de zin van irrationele en oncontroleerbare emoties), maar dit betekent niet het onderdrukken van alle gevoelens of natuurlijke driften. Het betekent eerder dat men niet geleid wordt door deze verlangens, maar er rationeel mee omgaat. Dat heeft als bijkomend voordeel dat een dergelijke manier van omgaan met verlangens doorgaans een stuk plezieriger is dan het lukraak toegeven aan impulsen.

In tegenstelling tot de natuurlijke verlangens naar bijvoorbeeld materieel bezit hebben niet essentiële verlangens geen logisch eindpunt. Een grotere auto dan de buurman leidt tot een verlangen naar een nóg grotere auto; miljoenen op de bank moeten algauw miljarden worden. Wees alert en houd goed in de gaten of uw verlangen "natuurlijk" of "onnodig" is. Weeg korte termijn plezier af tegen lange termijn schade (bijvoorbeeld drank versus verslaving, rijkdom versus rust en plezier nu tegen gezondheid later). En bedenke dat het rationeel omgaan met uw verlangens uiteindelijk meer plezier oplevert dan het toegeven aan uw driften. Wat heeft u liever een snelle Mcdonald's hap of een diner bij kaarslicht met uw geliefde? De keuze is aan u.

Zelfdiscipline speelt een hoofdrol bij de stoïcijnse deugd van matiging. Om matiging in uw leven toe te passen is het uzelf oefenen in zelfdiscipline daarom van essentieel belang. Impulsen eisen directe bevrediging: woede, nog een drankje, nog een stuk taart, een leugentje voor bestwil. Maar rationeel bezien leiden ze bijna altijd tot problemen en ongeluk.  

Zelfbeheersing is wijsheid in actie: een onwankelbare houding die de rede volgt. (Stobaeus 2.5)  

Het integreren van matiging in ons dagelijks leven vereist dus bewuste oefening en zelfreflectie. Hier zijn enkele praktische manieren om deze deugd te cultiveren:

• Pauzeer voor u een keuze maakt en handelt. Zeg: "Wacht eerst even een paar minuten.” Focus op uw ademhaling of tel tot 100. De impuls zwakt af, waarna u weer ruimte krijgt om een rationele afweging te kunnen maken.  

• Begin klein: U hoeft niet van de ene op de andere dag al uw gewoontes om te gooien. Kies één gebied waar u meer matiging wilt toepassen, zoals minder social media gebruiken, kleinere porties eten, of vaker pauzeren tijdens het werk.

• Train uw zelfbewustzijn: Herken de momenten waarop uw emoties het van uw ratio winnen. Bewustwording is de eerste stap naar verandering. Besteed aandacht aan uw triggers en patronen. Wanneer voelt u de neiging tot overdaad? Welke emoties liggen daaronder? Door dit te begrijpen, kunt u proactief handelen.

• Stel uzelf duidelijke grenzen: Bepaal wat voor u acceptabel is en wat niet. Als u bijvoorbeeld weet dat u de neiging hebt om te veel te eten bij feestjes, besluit dan van tevoren dat u maar één bord zult nemen.

• Omarm discomfort: Groei gebeurt vaak buiten onze comfortzone. Zoek bewust situaties op waarin u de neiging tot overdaad kunt weerstaan, zoals een koude douche nemen of een maaltijd overslaan (intermittent vasten).

• Herinner uzelf aan uw waarden: Vraag uzelf af of uw acties in lijn zijn met de persoon die u wilt zijn. Als matiging een van uw kernwaarden is, zal dit u helpen om bewuste keuzes te maken.

• Oefen mentaal. Visualiseer situaties waarin u impulsief bent, en bedenk een rationele reactie. Zo traint u uw brein en bent u beter voorbereid.

 

Het cultiveren van matiging heeft veel voordelen. Door uw verlangens en emoties te beheersen, vermindert u de kans op teleurstelling, frustratie en angst. U wordt minder afhankelijk van externe factoren voor uw geluk, wat leidt tot een grotere innerlijke kalmte. Wanneer u matig bent, bent u minder vatbaar voor impulsieve beslissingen die u later zou kunnen betreuren. Uw geest is helderder, waardoor u weloverwogen keuzes kan maken die in lijn zijn met uw waarden. Ook betekent matiging in onze omgang met anderen respect, geduld en het vermijden van conflicten die voortkomen uit egoïsme of onmatigheid in spreken en handelen. Overdaad, of het nu gaat om eten, werken of feesten, kan schadelijk zijn voor uw gezondheid. Matiging bevordert een gezondere levensstijl en draagt bij aan zowel fysiek als mentaal welzijn. En paradoxaal genoeg leidt matiging tot meer vrijheid. Door onafhankelijk te worden van uw ongebreidelde verlangens, bevrijdt u uzelf van de ketenen van constante begeerte en afhankelijkheid van externe middelen. Niet minder paradoxaal is het dat matiging en controle leidt tot meer plezier en genot. Het doordacht en gecultiveerd bevredigen van uw verlangens is heel wat fijner dan het snel toegeven aan een opkomende drift.

Matiging is dan ook geen straf, maar een pad naar een rijker, betekenisvoller en vreedzamer bestaan. Het is de wijsheid om de juiste keuzes te maken, te weten wat genoeg is, en de discipline om daarnaar te leven. Door deze tijdloze stoïcijnse deugd te omarmen, kunnen we de controle over ons leven terugnemen en een evenwicht vinden dat ons ware welzijn dient.

Wijsheid in de praktijk

Voor de stoïcijnen, zowel in de oudheid als nu, is wijsheid geen eindbestemming, maar een voortdurende oefening en een levenswijze. Het vergt constante zelfreflectie, studie en toepassing van principes in het dagelijks leven. Het nastreven van wijsheid is de praktische reis naar een leven van helderheid, virtuositeit en innerlijke rust. Het loont dan ook de moeite om nog eens verder op het begrip wijsheid in te gaan en nog eens naar de praktische stoïcijnse wijsheid te kijken. Moderne stoïcijnen zien wijsheid als:

• Het vermogen tot ‘Dichotomie van controle’: Dit is het fundament van moderne stoïcijnse praktijk: het heldere inzicht in welke zaken we wel en niet kunnen controleren. Wijsheid stelt ons in staat onze mentale energie efficiënt in te zetten op acties en oordelen, in plaats van te verspillen aan zaken die buiten onze macht liggen.
• Cognitieve objectiviteit: Moderne wijsheid omvat het vermogen om objectief naar situaties te kijken, zonder de filters van subjectieve interpretaties of emoties. Het helpt bij het herkennen van cognitieve vervormingen en het vervangen van irrationele gedachten door rationele oordelen.
• De rol van veerkracht (Resilience): In de moderne context wordt stoïcijnse wijsheid vaak gezien als een sleutelcomponent van psychologische veerkracht. Een wijs persoon is beter uitgerust om tegenslagen te weerstaan, niet door ze te negeren, maar door ze te begrijpen en te accepteren als onvermijdelijk onderdeel van de menselijke ervaring.

In de vorige blog hebben we al de fundamentele principes van wijsheid besproken: het correct beoordelen van indrukken, het herkennen van wat u in de hand hebt en het afstemmen van uw acties op gematigdheid, moed en rechtvaardigheid. Maar theorie is één ding; hoe past u de techniek van de drie vragen toe in de hectiek van alledag? Dat is precies wat we nu gaan verkennen.

Laten we deze principes toepassen op enkele veelvoorkomende scenario's. Door bewust na te denken over uw reacties, versterkt u uw vermogen om keuzes te maken die leiden tot meer rationaliteit, zelfbeheersing en virtuositeit.

Scenario 1: Conflict op sociale media

Stel u voor: u scrollt door uw feed en ziet een bericht dat uw standpunten lijkt te beledigen. Uw eerste indruk is dat de auteur u opzettelijk probeert te provoceren.

• Klopt uw indruk, of is er een andere interpretatie mogelijk?
  De kans is groot dat uw indruk niet de enige mogelijke interpretatie is. Is het bericht oprecht bedoeld om te provoceren, of is het een misverstand, een slechte formulering, of misschien een weerspiegeling van de eigen frustratie van de auteur zonder persoonlijke aanval? Wijsheid moedigt ons aan om meerdere perspectieven te overwegen voordat we reageren.
• Hebt u invloed op uw reactie op het bericht?
  Absoluut! Uw reactie is volledig in uw hand. Of u ervoor kiest om te reageren, hoe u reageert, of dat u het bericht negeert, zijn allemaal beslissingen die u neemt. De indruk van provocatie is extern, maar uw interne reactie en de daaruit voortvloeiende actie zijn intern en controleerbaar.
• Zou het aangaan van een discussie bijdragen aan wijsheid, of zou het in strijd zijn met gematigdheid en rechtvaardigheid?
  In veel gevallen draagt een discussie op basis van een emotionele reactie niet bij aan wijsheid. Vaak escaleert het tot een welles-nietes-spel dat zelden tot constructieve inzichten leidt. Het kan in strijd zijn met gematigdheid als u u laat meeslepen door uw emoties, en met rechtvaardigheid als u de ander onterecht aanvalt of veroordeelt op basis van een aanname. Soms is zwijgen de meest wijze reactie.

Scenario 2: Carrièrebeslissing

U ontvangt twee vacatureaanbiedingen: de eerste biedt een hoger salaris maar een stressvolle werkomgeving, de tweede een gematigd salaris maar een gezondere balans tussen werk en privé.

• Hoe moet u de indrukken van elke optie beoordelen?
  Beoordeel de indrukken niet alleen op basis van de direct tastbare voordelen zoals salaris, maar ook op de langetermijngevolgen voor uw welzijn. De indruk van een "hoger salaris" kan verleidelijk zijn, maar de indruk van een "stressvolle omgeving" kan wijzen op potentiële uitputting. De "gematigde salaris" optie moet beoordeeld worden in combinatie met de "gezonde balans", wat duidt op duurzaamheid. Denk na over welke aspecten echt bijdragen aan een vervuld leven, buiten louter financiële winst.
• Welke beslissing hebt u in de hand?
  Beide beslissingen (het accepteren van aanbod A of aanbod B) zijn volledig in uw hand. Externe factoren zoals de hoogte van het salaris zijn gegeven, maar uw keuze om ze te accepteren, zijn interne beslissingen. U heeft de controle over uw waarden en prioriteiten.
• Welke optie past het beste bij wijsheid, rekening houdend met gematigdheid en welzijn op de lange termijn?
  De optie met een gematigd salaris en een gezonde balans tussen werk en privé sluit waarschijnlijk beter aan bij wijsheid. Dit weerspiegelt gematigdheid door niet uitsluitend te streven naar maximale financiële winst ten koste van alles. Het toont ook inzicht in welzijn op de lange termijn, wat een cruciaal aspect is van een virtuoos en gelukkig leven. Een burn-out door een te hoge werkdruk is zelden een teken van wijsheid.

Scenario 3: Anderen helpen

U ziet iemand op straat om financiële hulp vragen (bedelen klinkt wat grof). U hebt de indruk dat hij of zij echt hulp nodig heeft.

• Hoe kunt u controleren of uw indruk klopt?
  Het controleren van deze indruk kan lastig zijn, maar wijsheid moedigt aan tot een zorgvuldige overweging. U kunt vragen stellen (op een respectvolle manier), letten op non-verbale signalen, of overwegen of er meer structurele hulpkanalen zijn. U hoeft niet elke claim te geloven, maar ook niet elke indruk af te wijzen. Soms is de intentie om te helpen al een daad van wijsheid, ongeacht de uitkomst.
• Heeft u de controle over het aanbieden van hulp?
  Ja, het aanbieden van hulp is uw keuze en ligt volledig in uw hand. U kunt zelf bepalen of en hoe u helpt, of dat nu financieel is, door informatie te delen, of simpelweg door te luisteren.
• Zou het helpen van deze persoon passen bij wijsheid, of zou het onbedoeld schade aanrichten?
  Hier komt rechtvaardigheid om de hoek kijken. Helpen is over het algemeen een virtuoze daad, maar wijsheid vraagt u om na te denken over de mogelijke gevolgen. Zou het bijdragen aan een cyclus van afhankelijkheid, of zou het de persoon daadwerkelijk helpen in een specifieke noodsituatie? Soms is het geven van geld niet de meest wijze hulp, maar bijvoorbeeld het wijzen op opvang of andere ondersteunende instanties.

Het dagelijks beoefenen van wijsheid versterkt uw vermogen om bewuste en virtuoze keuzes te maken. Dit proces van reflectie en toepassing is de ware kracht tot verandering in uw leven. Wat denkt u? Zijn er nog andere vragen die u zou toevoegen om dit proces van dagelijkse wijsheid te verfijnen?

Wijsheid (sophia): Een stoïcijnse gids voor betere beslissingen

 Elke dag, vanaf het moment dat we wakker worden tot we weer gaan slapen, worden we geconfronteerd met talloze beslissingen. Moet ik nu opstaan of nog even blijven liggen? Wat eet ik als ontbijt? Accepteer ik die nieuwe baan in het buitenland, of blijf ik hier en trouw met de persoon waar ik een relatie mee heb? Zelfs: welk boek lees ik als eerste? Niet al deze beslissingen zijn even belangrijk; sommige hebben een enorme impact op ons leven, andere nauwelijks. We weten dat sommige keuzes goed zullen uitpakken, andere minder, en veel zullen geen merkbare gevolgen hebben. Maar hoe herkennen we vooraf welke beslissingen leiden tot wijsheid en geluk, en welke niet?

De stoïcijnen, meesters in de levenskunst, hadden hier een heldere visie op. Wijsheid is volgens hen de uitzonderlijke vaardigheid om de intrinsieke waarde van onze handelingen te beoordelen. Het stelt ons in staat onderscheid te maken tussen goede, slechte en onverschillige beslissingen. Zoals Stobaeus en Diogenes Laërtius al zeiden: 

"Wijsheid is kennis van wat men moet doen, niet moet doen, of wat onbelangrijk is. Het is kennis van wat goed, slecht of indifferent is."

In de Stoïcijnse filosofie is wijsheid (sophia) niet slechts een intellectuele vaardigheid, maar de fundamentele deugd waaruit alle andere deugden (rechtvaardigheid, moed en gematigdheid) voortvloeien. Wijsheid is de gids die een persoon in staat stelt een goed, virtuoos en gelukkig leven te leiden. Het is de ultieme kennis van wat goed, wat slecht en wat onverschillig is. De stoïcijnen zagen wijsheid als een synthese van theoretisch begrip en praktische toepassing. Het is het vermogen om de werkelijkheid correct te begrijpen en op basis daarvan weloverwogen keuzes te maken.

Ze benadrukten vooral phronesis, of praktische wijsheid. Dit is het vermogen om de juiste actie te ondernemen in concrete situaties. Voor hen draaide wijsheid niet om abstracte theorieën, maar om het dagelijks leven:

• Oordeelsvermogen en rationaliteit: Wijsheid is het rationele vermogen om onderscheid te maken tussen wat binnen onze controle ligt (onze gedachten, oordelen en acties) en wat daarbuiten ligt (externe gebeurtenissen, andere mensen, rijkdom, gezondheid). Stoïcijnse wijsheid leert ons te richten op wat we kunnen beïnvloeden en de rest met sereniteit te accepteren.

• Juiste kennis: Wijsheid is de correcte kennis van de ‘indifferentia’ (onverschillige zaken), en vooral het besef dat de enige ware goederen deugden zijn en de enige ware kwaden ondeugden.

De stoïcijnen geloofden dat het universum wordt geregeerd door een rationele, goddelijke rede (Logos) of Natuur. Wijsheid is leven in overeenstemming met deze logos. Dit betekent twee dingen:

• Harmonie met de universele Natuur: Het begrijpen van de orde van het universum en het accepteren van het lot en de kosmische processen.

• Harmonie met de menselijke Natuur: Het leven volgens onze inherent rationele vermogens. Omdat mensen rationele wezens zijn, is het onze taak om rede te gebruiken om onze instincten en emoties te beheersen.

• Harmonie met onze individuele Natuur: Het kennen van je eigen persoonlijke sterke en zwakke punten en het daarmee rekening houden bij je levensbeslissingen.

Een cruciaal aspect van stoïcijnse wijsheid is het bereiken van 'apatheia' (geen apathie, maar vrij zijn van irrationele en storende emoties). Onze negatieve emoties (zoals woede, angst, jaloezie) komen vaak voort uit onjuiste oordelen over externe zaken. Een wijs persoon begrijpt dat deze emoties gebaseerd zijn op een verkeerde perceptie van de werkelijkheid. Wijsheid stelt ons in staat om de oorzaken van emotionele verstoringen te identificeren en onze reacties te veranderen. De wijze persoon handelt met kalmte, inzicht en innerlijke vrede.

Wijsheid omvat dan ook een breed scala aan kwaliteiten: intelligentie, algemene ontwikkeling en kennis, uitmuntendheid, slimheid, verstandigheid, doelgerichtheid, scherpzinnigheid en vindingrijkheid. Deze eigenschappen zijn niet direct te trainen, maar ze kunnen wel worden ontwikkeld door de fundamentele stoïcijnse principes met betrekking tot wijsheid te beoefenen, oftewel: ‘De drie stoÏcijnse richtlijnen voor het beoefenen van wijsheid.’

In het stoïcisme begint wijsheid met het correct beoordelen van onze indrukken, het herkennen van wat binnen en buiten onze controle ligt, en ervoor zorgen dat onze daden de andere deugden van gematigdheid, moed en rechtvaardigheid niet schenden. Als we de volgende drie vragen met 'ja' kunnen beantwoorden, zijn onze acties waarschijnlijk wijs.

1. Is dit het juiste oordeel?

Onze oordelen over mensen, dingen en gebeurtenissen zijn gebaseerd op onze indrukken, hoe dingen ons toeschijnen. Zoals Epictetus al zei: 

‘Deze eerste indrukken vormen de basis van onze daden’. Epictetus (Colleges, 1.27) 

Hij beschrijft vier soorten indrukken:

• De dingen zijn zoals ze lijken te zijn: Uw vriend is boos en lijkt ook boos.

• De dingen zijn niet zoals ze niet lijken te zijn: Uw vriend is niet boos en lijkt ook niet boos.

• De dingen zijn wel zo, maar lijken u niet zo te zijn: Uw vriend is boos, maar lijkt u niet boos.

• De dingen zijn niet zo, maar ze lijken u wel zo te zijn: Uw vriend is niet boos, maar hij lijkt wel boos op u.

De eerste twee indrukken zijn correct, de laatste twee leiden tot onjuiste oordelen. Voordat we handelen, moeten we dus zorgen dat onze indrukken niet leiden tot verkeerde oordelen en onverstandige acties. Onze eerste indrukken zijn vaak spontane mentale verschijnselen, voordat ons rationele brein ze kan onderzoeken. Toch neigen we ernaar ze als waar aan te nemen en ernaar te handelen. Als u denkt dat uw collega onbeleefd is, bent u misschien geneigd om ook zelf onbeleefd te regeren. Maar wat als uw indruk onjuist is? Onbeleefd reageren zou onverstandig zijn. De eerste stap naar wijsheid is dus het correct beoordelen van onze indrukken.

Creëer afstand tussen uzelf en uw eerste reacties. Is iemand boos? Ontspan en overweeg alternatieve interpretaties. Dit onderzoek is cruciaal, vooral wanneer we onder invloed zijn van emoties zoals woede, angst of intense verlangens. Volg Epictetus’ advies:

“Daag alles uit wat onaangenaam lijkt. ‘Je bent slechts schijn. Laat me eerst volledig begrijpen wat je bent." (Epictetus, Encheiridion, 1).

2. Is dit aan mij? (Heb ik hier controle over?)

Zelfs als uw indrukken kloppen, zijn niet alle daaruit voortvloeiende acties wijs. Een wijze handeling moet binnen uw controlesfeer vallen.

Stel, u gaat naar de winkel en ziet dat iets 20% duurder is door hogere belastingen. U wordt boos en scheldt de winkelier of de overheid uit. Uw indruk klopt dat de prijs gestegen is, maar uw reactie (schelden, boos zijn) is onverstandig. Waarom? Omdat de prijsverhoging buiten uw controle ligt. Uw acties beïnvloeden externe factoren niet; u maakt alleen uzelf en anderen ongelukkig. Om verstandig te handelen, beperkt u zich tot dingen die u wel kunt beïnvloeden. Dit principe geldt voor alles:

• Bij een ongeluk: Het ongeluk zelf was niet uw keuze, dus zelfmedelijden of ruzie maken is onverstandig. Wat u wel kunt controleren, is wachten op de politie, een verzekeringsclaim indienen en alternatief vervoer regelen.

• Bij identiteitsdiefstal: In een depressie raken is onverstandig. Wat u wel kunt doen, is uw wachtwoorden wijzigen, de juiste instanties informeren en contact opnemen met gespecialiseerde organisaties.

Epictetus benadrukt: 

"De belangrijkste taak in het leven is simpelweg deze: zaken identificeren en scheiden, zodat ik duidelijk tegen mezelf kan zeggen welke externe factoren buiten mijn controle vallen en welke te maken hebben met de keuzes waar ik wél controle over heb." (Epictetus; Colleges, 2.5) 

3. Is dit wel verstandig? (Of is het in strijd met uw deugden?)

Zelfs als uw indrukken correct zijn en uw acties binnen uw controle liggen, kunnen ze nog onverstandig zijn. Dit gebeurt wanneer uw acties de deugden van gematigdheid, moed en rechtvaardigheid ondermijnen. Wijs handelen is onmogelijk als u deze principes schendt.

Externe factoren zijn op zichzelf noch goed, noch slecht. Hun waarde hangt af van de context. Geld geven is bijvoorbeeld neutraal. Maar geld geven aan een verslaafde om drugs of drank te kopen is iets anders dan geld geven aan een hongerige voor voedsel.

Een handeling heeft een negatief gevolg als het een deugd schendt. Dus, als u hebt vastgesteld dat uw indruk juist is en uw handeling binnen uw controle ligt, vraag uzelf dan af:

• Is mijn handeling buitensporig?

• Is het laf?

• Is het onrechtvaardig?

Als het antwoord op een van deze vragen 'ja' is, dan is de handeling onverstandig. Als het antwoord op al deze vragen 'nee' is (dus noch buitensporig, noch laf, noch onrechtvaardig), dan is de handeling neutraal. De keuze is aan u, u kunt zo handelen als u wilt.

Om te bepalen of het echt een verstandige en wijze handeling is, stel uzelf dan de volgende vragen:

• Is mijn handeling gematigd?

• Is het moedig?

• Is het rechtvaardig?

Als het antwoord op ten minste één van deze vragen 'ja' is, en neutraal op de andere twee, dan is de handeling verstandig. 

Een leven in harmonie met de natuur

Hoe leiden we een gelukkig en vervuld leven? De stoïcijnen hadden daar een kort en bondig antwoord op: Leef in harmonie met de natuur!

Maar hoe? En wat betekent "leven in harmonie met de natuur"? Hoe begint u te leven volgens de natuur? "Natuur" kan immers voor verschillende mensen verschillende dingen betekenen. We kunnen stellen dat woede, egoïsme of hebzucht "natuurlijke" emoties zijn. Betekent het volgen van de natuur dat u boos, egoïstisch of hebzuchtig zou moeten zijn? Het is "natuurlijk" dat we geld, bezittingen en macht nastreven. Betekent het volgen van de natuur dan dat we geld, bezittingen en macht moeten najagen? De instructie "volg de natuur" vertelt ons niet wat "natuur" is of wat het betekent om de natuur te volgen. We hebben een duidelijkere definitie van "natuur" nodig en hoe we die moeten volgen.

Volgens de stoïcijnen is de natuur alles wat er in het universum gebeurt. Ze zeggen dat dingen gebeuren door een reeks van oorzaken en gevolgen. Elk gevolg wordt de oorzaak van het gevolg dat daar weer op volgt. Ze stellen verder dat we geen controle hebben over deze keten van oorzaak en gevolg. Simpel gezegd kunnen we de natuur zien als de realiteit, de dingen die "met ons" of om ons heen gebeuren.

We worden ongelukkig wanneer ons denken en handelen niet in lijn zijn met die realiteit. Zeno legde uit dat we onszelf als het ware kunnen resetten om weer in harmonie te komen met de natuur. Denk bijvoorbeeld aan een plant die zich naar het zonlicht keert. Zo’n plant handelt daarmee volgens de natuur. Als een dier dorst heeft, zoekt het water. Als het honger heeft, zoekt het voedsel. In de levende natuur draait alles om zelfbehoud. We zien dit ook bij mensen. Zoals Chrysippus al opmerkte, is zelfbehoud aangeboren bij alle levende wezens. U grijpt instinctief naar de grond om uzelf op te vangen als u valt, net zoals een hert wegvlucht bij de eerste geur van een roofdier. Deze automatische aanpassingen sturen onze natuurlijke instincten.

Er bestaat echter een fundamenteel verschil tussen mensen en andere dieren. Instincten drijven dieren, dus ze hebben weinig of geen keuze over hun gedrag. Hun verzoening met de natuur is voorbestemd. Als u een hond schopt, zal hij u waarschijnlijk bijten, ongeacht wie u bent of wat de omstandigheden zijn. Maar als u een mens slaat, kan hij verschillende dingen doen: hij kan terugslaan, glimlachen, zich voornemen om later wraak te nemen, de aanval negeren, een subtiele wraakactie plannen, enzovoort. De menselijke natuur verschilt fundamenteel van de dierlijke natuur. Onze ratio maakt het mogelijk om uit verschillende opties te kiezen. We zijn veel meer dan dieren in staat een keuze te maken In hoe te reageren op wat de natuur ons voorschotelt. Maar we kunnen ook serieus op het verkeerde pad raken als we de verkeerde keuzes maken. En dat soort foute keuzes maken ons bijna per definitie ongelukkig.

Als een leven in harmonie met de natuur de weg naar geluk is, dan moeten we wel weten hoe we dat moeten doen. Marcus Aurelius herinnert ons eraan:

Dit moet je altijd in gedachten houden: wat is de aard van het geheel, wat is mijn aard als mens en wat is mijn eigen aard. (Marcus Aurelius, Meditaties)

Alles wat gebeurt, wordt geïnitieerd door onze aard als mens (wat we zijn), door ons persoonlijke zelf (wat we kunnen) of door het universum (wat ons overkomt). Daarom zou in overeenstemming zijn met de natuur betekenen dat we ons gedrag afstemmen op onze eigen natuur als mens, op het universum én op onze eigen, unieke persoonlijke natuur.

De natuur waarnaar men zou moeten leven, beschouwt Chrysippus als zowel de universele natuur als, in het bijzonder, de menselijke natuur. (Diogenes Laërtius)

Leven in harmonie met de natuur betekent dus een leven in overeenstemming met onze menselijke natuur, de natuur van het universum en onze individuele, persoonlijke natuur.
De drie naturen: Hoe stemmen we onszelf af?

Om in harmonie met de natuur te leven, richten we ons op drie cruciale aspecten:

Onszelf afstemmen op de menselijke natuur

We zijn gelukkig als we in overeenstemming zijn met onze eigen menselijke natuur en ongelukkig als we dat niet zijn. Maar wat is onze (menselijke) natuur? Wat maakt ons als mens uniek? Het kan niet onze fysieke kracht zijn (veel dieren zijn immers sterker dan wij). Het kan ook niet ons zwemvermogen zijn (vissen kunnen beter en sneller zwemmen). Het kan al evenmin ons vliegvermogen zijn (vogels kunnen vliegen, maar wij niet).

Maar er is één vermogen waarin we als menselijke soort echt uitblinken: ons redeneervermogen. Deze sterke goed ontwikkelde ratio is wat ons uniek maakt als mensen. We volgen onze natuur niet als we niet rationeel handelen. Om in overeenstemming te zijn met onze menselijke natuur, moeten we er dus voor zorgen dat onze gedachten en handelingen rationeel zijn.

Onszelf afstemmen op de natuur van het universum

Wat is de natuur van het universum? Volgens de stoïcijnen werkt de universele natuur via een reeks oorzaken en gevolgen. Het regent niet op uw picknick om uw dag te verpesten; het regent omdat water in de lucht condenseert en zich verzamelt in druppels die te zwaar worden om in de lucht te blijven hangen. De reden hiervoor is terug te voeren op eerdere oorzaken. Elk gevolg wordt een oorzaak voor het volgende gevolg.

We haten het misschien om ziek te worden, hebben een hekel aan de winter en klagen over slecht weer. Maar ziekte, seizoenen en stormen gebeuren volgens hun natuurlijke verloop, niet om ons te dwarsbomen. De universele natuur komt tot uiting in wat er met ons of om ons heen gebeurt. Het is wat we de realiteit of werkelijkheid noemen. Het is irrationeel om je tegen de realiteit te verzetten en te verwachten dat wat er gebeurt, niet gebeurt.

Eis niet dat de dingen gebeuren zoals je wilt; maar wens dat ze gebeuren zoals ze gebeuren, en je zult gelukkig worden. (Epictetus, Encheiridion)

Wanneer we rationeel handelen, zijn we afgestemd op onze menselijke natuur. Wanneer we ons niet verzetten tegen de realiteit, zijn we afgestemd op de aard van het universum. We komen in overeenstemming met de natuur wanneer we onze verwachtingen afstemmen op de realiteit door die te accepteren.

Onszelf afstemmen op onze persoonlijke, individuele natuur

Naast de universele natuur en de algemene menselijke natuur, heeft elk van ons ook een eigen, unieke persoonlijke natuur. Deze omvat onze specifieke talenten, onze aangeboren sterke punten, maar ook onze zwakheden en beperkingen. Om werkelijk in harmonie te leven, moeten we deze individuele natuur leren kennen en erkennen.

Het betekent dat we onze unieke gaven en aanleg moeten omarmen en ontwikkelen, in plaats van te proberen iemand anders te zijn. Als u bijvoorbeeld van nature creatief bent, zou het tegen uw persoonlijke natuur ingaan om een leven te leiden dat puur gericht is op routine en cijfers, zonder enige creatieve uitlaatklep. Als u juist analytisch sterk bent, zou het contraproductief zijn om u te forceren in een rol die veel emotionele expressie vereist waar u zich ongemakkelijk bij voelt.

Het gaat erom te ontdekken wie u werkelijk bent, wat u energie geeft en wat u uitput. Door te leven in overeenstemming met uw persoonlijke talenten en zwakheden, benut u uw potentieel optimaal en vermindert uw innerlijke frictie. Dit betekent niet dat u uw zwakheden moet negeren, maar ze juist moet erkennen en manieren moet vinden om ermee om te gaan of ze te compenseren, in plaats van u ertegen te verzetten.

We zijn gelukkig als we rationeel handelen, niet vechten tegen de realiteit, onze persoonlijke aard omarmen en loslaten wat we niet zijn. We zijn ongelukkig als we proberen dingen te controleren, en te handelen naar wat buiten onze controlesfeer ligt. De natuur volgen betekent rationeel zijn, de realiteit accepteren én je eigen unieke zelf zijn.

De stoïcijnen zeggen dat we om in harmonie met de natuur te leven, vier speciale vaardigheden moeten ontwikkelen. Deze vier vaardigheden staan ​​bekend als de stoïcijnse deugden. Stobaeus zei het als volgt:

Vanuit een praktisch perspectief moeten we, om ons af te stemmen op de natuur, onze vaardigheden ontwikkelen op vier verschillende gebieden (Stobaeus 2.5b):

- Weten wat je wel en niet moet doen (wijsheid),

- Weten wat je wel en niet moet kiezen (matiging),

- Weten waar je wel en niet bang voor hoeft te zijn (moed), en

- Weten wat je aan wie moet toewijzen (rechtvaardigheid).

Deze vier speciale vaardigheden worden ook wel de kardinale deugden genoemd. Stoïcijnen zeggen niet dat het beoefenen van deze deugden tot geluk zal leiden, maar dat het beoefenen van die deugden gelijk staat aan geluk. Met andere woorden, we raken verwijderd van onze gelukkige staat wanneer we niet in lijn zijn met de juiste actie, de juiste keuze, het juiste onderscheidingsvermogen van waar we bang voor moeten zijn en de juiste kennis van hoe we anderen moeten behandelen. Wanneer we ons gedrag correct afstemmen op deze deugden, keert geluk terug. Wanneer ons denken en handelen in lijn zijn met deze vier deugden, volgen we de natuur en zullen we per definitie gelukkig zijn.

Oefening: Pas het stoïcijnse principe toe

In het stoïcisme gaat het niet alleen om de theorie, maar vooral om de praktijk. Probeer daarom deze eenvoudige oefening om het stoïcijnse principe van het leven in harmonie met de natuur toe te passen, om u nog bewuster te maken van alle drie de aspecten van "natuur":

1. Definieer uw menselijke natuur

- Schrijf een kracht of eigenschap op die een rationeel wezen definieert.
- Vind een manier waarop u uw dagelijkse handelingen op deze eigenschap kunt afstemmen.

2. Accepteer de aard van het universum

- Noem één recente gebeurtenis in uw leven die buiten uw controle lag.
- Reflecteer hoe u uw reactie kunt aanpassen aan de realiteit in plaats van u ertegen te verzetten.

3. Ken uw persoonlijke natuur

- Welke twee of drie talenten of sterke punten zijn uniek voor u?
- Welke zwakheden of beperkingen herkent u bij uzelf?

Bedenk een manier waarop u vandaag meer in lijn kunt leven met uw persoonlijke talenten, of hoe u op een constructieve manier kunt omgaan met een van uw zwakheden.

4. Beoefen de vier deugden.

Kies een van de vier stoïcijnse deugden (wijsheid, matigheid, moed of rechtvaardigheid).
Stel vandaag een klein, haalbaar doel dat deze deugd weerspiegelt (bijvoorbeeld geduld oefenen in een moeilijk gesprek, een verstandige beslissing nemen op basis van rede in plaats van impulsief te handelen).

Door deze drie aspecten van "natuur" (de universele, de menselijke en uw persoonlijke) te begrijpen en ernaar te leven, kunt u een diepere en meer vervullende harmonie bereiken. Welke van deze drie aspecten spreekt u het meest aan om vandaag mee te beginnen?