In onze moderne wereld, die vaak wordt gekenmerkt door een overvloed aan keuzes en prikkels, lijkt het concept van matiging soms uit de gratie te zijn geraakt. Toch is matiging, of ‘sophrosyne’ zoals de Oude Grieken het noemden, een fundamentele pijler van het stoïcijnse gedachtegoed en een van de essentiële deugden voor wie streeft naar een kalm en evenwichtig leven.
Matiging is niet simpelweg onthouding of soberheid. Het is de deugd van zelfbeheersing, discipline en het vinden van de gulden middenweg in alle aspecten van het leven. Het gaat erom dat we onze verlangens, emoties en acties onder controle houden, zodat ze ons niet overheersen en ons leiden tot onverstandige beslissingen of onnodig lijden. Voor de stoïcijnen betekent matiging:
Het vermijden van excessen: Of het nu gaat om eten, drinken, entertainment, werk of zelfs plezier, matiging spoort ons aan om overdaad te vermijden. Te veel van het goede kan immers schadelijk zijn en ons wegleiden van wat werkelijk belangrijk is.
Het oefenen van zelfdiscipline: Het gaat erom dat we de kracht ontwikkelen om nee te zeggen tegen impulsen die ons op lange termijn niet dienen. Dit vereist een bewustzijn van onze innerlijke staat en de moed om onze korte termijn verlangens niet te laten prevaleren boven onze langetermijndoelen.
Het leven in harmonie met de rede: Matiging is intrinsiek verbonden met de stoïcijnse nadruk op de rede. Het stelt ons in staat om helder te denken en keuzes te maken die gebaseerd zijn op logica en wijsheid, in plaats van op grillige emoties of onbezonnen impulsen.
Dankbaarheid en tevredenheid: Door matiging leren we waardering te hebben voor wat we hebben, in plaats van constant te verlangen naar meer. Dit leidt tot een dieper gevoel van tevredenheid en een vermindering van onrust en ontevredenheid.
Bij matiging gaat het om het maken van keuzes. Het maken van rationele keuzes is volgens Epictetus onze grootste kracht als mens:
Je grootste kracht is je vermogen om te kiezen. Al het andere is daaraan onderworpen, maar het kiezen zelf is onbegrensd en absoluut. (Epictetus, Colleges, 2.10)
Elke dag weer komen we voor talloze keuzes te staan: Neem ik nog een drankje? Ga ik vandaag vroeg naar bed of ga ik nog uit? Streef ik naar een miljoen op mijn bankrekening? Ga ik daarom hielenlikken voor mijn volgende promotie? Neem ik wraak op degene die me beledigde? Vragen die allemaal gebaseerd zijn op onderliggende verlangens. Zulke vragen zijn cruciaal, omdat een "ja" kan leiden tot weer nieuwe verlangens en zelfs tot een herhaling van dezelfde vraag. Bijvoorbeeld: na "ja" te hebben gezegd op "Neem ik nog een drankje?" volgt mogelijk onvermijdelijk opnieuw de keuze om nog een wijntje te nemen. Keuzevrijheid gaat over onze impulsen, onze neiging tot handelen en die zijn niet per se rationeel. De stoïcijnse deugd van de matiging rationaliseert deze keuzes.
Matiging is de wetenschap van wat je moet kiezen en wat je moet vermijden. (Stobaeus, 2.5b)
Matiging tempert onze op hol geslagen impulsen. Het stabiliseert verlangens, zodat we onszelf niet benadelen of schaden. Zo worden bijvoorbeeld veel mensen geobsedeerd door externe zaken zoals geld of bezit. Op zich zijn deze niet goed of slecht; dat hangt af van waarom en hoeveel we ervan kiezen. Eten is gezond, maar overmatig eten schadelijk. Geld verdienen voor basisbehoeften is rationeel, maar obsessief rijkdom vergaren niet. Matiging is de vaardigheid om dit onderscheid te maken, het beteugelt ongezonde passies.
Als u de stoïcijnse deugd van matiging wilt cultiveren kunt u beginnen te proberen om excessen te ontlopen. Waarom geen derde drankje als u er toch al twee op hebt? En waarom geen vierde stuk taart? U moet weten dat mensen "meer" vaak verwarren met "beter". Dit leidt niet alleen tot extremisme in politiek en religie maar ook tot hebzucht en vraatzucht. Zelfs de klassieke filosoof van het plezier Epicurus waarschuwde hier al voor: Vermijd plezier dat later pijn veroorzaakt.
Verlangens liggen ten grondslag aan onze impulsen oftewel neigingen tot handelen. Volgens de stoïcijnen bestaan er twee soorten verlangens:
- Natuurlijke verlangens: Dorst, honger, onderdak, seks. Deze zijn noodzakelijk, maar beperkt en meestal makkelijk te bevredigen.
- En niet essentiële verlangens: Luxe eten, dure huizen, status. Deze zijn grenzeloos en meestal moeilijk te bevredigen.
Natuurlijke verlangens zijn eindig; onnatuurlijke verlangens gebaseerd op waanideeën kennen geen grens. (Seneca, Brieven aan Lucilius, 16)
Volgens de stoïcijnen zijn natuurlijke verlangens die verlangens die voortvloeien uit onze menselijke natuur en die gericht zijn op zelfbehoud en het functioneren in harmonie met de natuurlijke orde. Dit zijn behoeften die noodzakelijk zijn voor ons fysieke bestaan en welzijn. Voorbeelden hiervan zijn:
Voedsel en drank: Om ons lichaam te onderhouden en te overleven.
Slaap: Voor herstel en een gezond functioneren.
Warmte/onderdak: Ter bescherming tegen de elementen.
Seks: Hoewel seks een natuurlijk verlangen is, waarschuwden stoïcijnen voor de mogelijke gevareen die eraan kleven, zoals jaloezie, bezitterigheid of obsessie. Een wijze stoïcijn zou seksueel verlangen dan ook rationeel benaderen en ervoor zorgen dat een dergelijke eenkennigheid vermeden wordt. Sommige stoïcijnen benadrukten zelfs dat fysieke seksuele liefde ten grondslag ligt aan ware vriendschap en wederzijds respect, en dat deze "hogere erôs" tot wijsheid leidt.
Het stoïcisme is absoluut niet wars van plezier, maar het is cruciaal dat onze verlangens beheerst worden door de rede en niet leiden tot excessen, afhankelijkheid of innerlijke onrust. Het gaat erom een evenwicht te vinden tussen begeerte en verstand. De stoïcijnen streven naar apatheia (geen passies in de zin van irrationele en oncontroleerbare emoties), maar dit betekent niet het onderdrukken van alle gevoelens of natuurlijke driften. Het betekent eerder dat men niet geleid wordt door deze verlangens, maar er rationeel mee omgaat. Dat heeft als bijkomend voordeel dat een dergelijke manier van omgaan met verlangens doorgaans een stuk plezieriger is dan het lukraak toegeven aan impulsen.
In tegenstelling tot de natuurlijke verlangens naar bijvoorbeeld materieel bezit hebben niet essentiële verlangens geen logisch eindpunt. Een grotere auto dan de buurman leidt tot een verlangen naar een nóg grotere auto; miljoenen op de bank moeten algauw miljarden worden. Wees alert en houd goed in de gaten of uw verlangen "natuurlijk" of "onnodig" is. Weeg korte termijn plezier af tegen lange termijn schade (bijvoorbeeld drank versus verslaving, rijkdom versus rust en plezier nu tegen gezondheid later). En bedenke dat het rationeel omgaan met uw verlangens uiteindelijk meer plezier oplevert dan het toegeven aan uw driften. Wat heeft u liever een snelle Mcdonald's hap of een diner bij kaarslicht met uw geliefde? De keuze is aan u.
Zelfdiscipline speelt een hoofdrol bij de stoïcijnse deugd van matiging. Om matiging in uw leven toe te passen is het uzelf oefenen in zelfdiscipline daarom van essentieel belang. Impulsen eisen directe bevrediging: woede, nog een drankje, nog een stuk taart, een leugentje voor bestwil. Maar rationeel bezien leiden ze bijna altijd tot problemen en ongeluk.
Zelfbeheersing is wijsheid in actie: een onwankelbare houding die de rede volgt. (Stobaeus 2.5)
Het integreren van matiging in ons dagelijks leven vereist dus bewuste oefening en zelfreflectie. Hier zijn enkele praktische manieren om deze deugd te cultiveren:
Pauzeer voor u een keuze maakt en handelt. Zeg: "Wacht eerst even een paar minuten.” Focus op uw ademhaling of tel tot 100. De impuls zwakt af, waarna u weer ruimte krijgt om een rationele afweging te kunnen maken.
Begin klein: U hoeft niet van de ene op de andere dag al uw gewoontes om te gooien. Kies één gebied waar u meer matiging wilt toepassen, zoals minder social media gebruiken, kleinere porties eten, of vaker pauzeren tijdens het werk.
Train uw zelfbewustzijn: Herken de momenten waarop uw emoties het van uw ratio winnen. Bewustwording is de eerste stap naar verandering. Besteed aandacht aan uw triggers en patronen. Wanneer voelt u de neiging tot overdaad? Welke emoties liggen daaronder? Door dit te begrijpen, kunt u proactief handelen.
Stel uzelf duidelijke grenzen: Bepaal wat voor u acceptabel is en wat niet. Als u bijvoorbeeld weet dat u de neiging hebt om te veel te eten bij feestjes, besluit dan van tevoren dat u maar één bord zult nemen.
Omarm discomfort: Groei gebeurt vaak buiten onze comfortzone. Zoek bewust situaties op waarin u de neiging tot overdaad kunt weerstaan, zoals een koude douche nemen of een maaltijd overslaan (intermittent vasten).
Herinner uzelf aan uw waarden: Vraag uzelf af of uw acties in lijn zijn met de persoon die u wilt zijn. Als matiging een van uw kernwaarden is, zal dit u helpen om bewuste keuzes te maken.
Oefen mentaal. Visualiseer situaties waarin u impulsief bent, en bedenk een rationele reactie. Zo traint u uw brein en bent u beter voorbereid.
Het cultiveren van matiging heeft veel voordelen. Door uw verlangens en emoties te beheersen, vermindert u de kans op teleurstelling, frustratie en angst. U wordt minder afhankelijk van externe factoren voor uw geluk, wat leidt tot een grotere innerlijke kalmte. Wanneer u matig bent, bent u minder vatbaar voor impulsieve beslissingen die u later zou kunnen betreuren. Uw geest is helderder, waardoor u weloverwogen keuzes kan maken die in lijn zijn met uw waarden. Ook betekent matiging in onze omgang met anderen respect, geduld en het vermijden van conflicten die voortkomen uit egoïsme of onmatigheid in spreken en handelen. Overdaad, of het nu gaat om eten, werken of feesten, kan schadelijk zijn voor uw gezondheid. Matiging bevordert een gezondere levensstijl en draagt bij aan zowel fysiek als mentaal welzijn. En paradoxaal genoeg leidt matiging tot meer vrijheid. Door onafhankelijk te worden van uw ongebreidelde verlangens, bevrijdt u uzelf van de ketenen van constante begeerte en afhankelijkheid van externe middelen. Niet minder paradoxaal is het dat matiging en controle leidt tot meer plezier en genot. Het doordacht en gecultiveerd bevredigen van uw verlangens is heel wat fijner dan het snel toegeven aan een opkomende drift.
Matiging is dan ook geen straf, maar een pad naar een rijker, betekenisvoller en vreedzamer bestaan. Het is de wijsheid om de juiste keuzes te maken, te weten wat genoeg is, en de discipline om daarnaar te leven. Door deze tijdloze stoïcijnse deugd te omarmen, kunnen we de controle over ons leven terugnemen en een evenwicht vinden dat ons ware welzijn dient.