HET LEVEN ALS EEN ZEEREIS

 Tijdens een zeereis legt een schip soms ergens aan zodat je van boord kunt gaan om water in te nemen. Daarbij kun je ook wat schelpdieren en knollen oprapen, maar je moet niet te ver van het schip afdwalen en steeds in de gaten houden of de kapitein je niet roept. En als de kapitein je roept moet je meteen komen om te voorkomen dat je vastgebonden als een schaap aan boord wordt gegooid. In het leven is het net zo: het is prima als je in plaats van een schelp of een knol een vrouw en een kind krijgt; maar als de kapitein je roept moet je vrouw en kind achterlaten en zonder om te kijken meteen naar het schip terugkeren. Als je oud bent moet je in de buurt van het schip blijven, zodat je niet te laat komt als de kapitein je roept. (Hoofdstuk 7 van het Handboekje van Epictetus)

Nadat hij uit Rome verbannen was, vestigde Epictetus zijn school in het Griekse Nicopolis. Zijn leerlingen bleven hem trouw en reisden hem massaal achterna. Omdat een groot deel van zijn leerlingen uit Rome afkomstig waren, zullen zijn leerlingen een levendig beeld hebben gehad bij zijn vergelijking van het leven met een tussenstop tijdens een antieke zeereis. De korte tijd aan de wal staat symbool voor de korte duur van een mensenleven in vergelijking met de eeuwigheid voor je geboorte en de eeuwigheid na je dood. De kapitein moet de natuur voorstellen, die bepaalt hoe lang je verblijf mag duren. Als je je verzet tegen zijn bevelen wordt je vastgebonden en als een schaap aan boord gegooid. Verzet heeft geen enkele zin, je kunt het jezelf beter wat makkelijker maken en meewerken. Dan kun je ook beter genieten van de dingen die je tijdens je verblijf bij elkaar weet te scharrelen. Epictetus gebruikt, niet al te flatteus, weekdieren en knollen als symbool voor een vrouw en kinderen. Geen echtgenoten, al zijn leerlingen waren mannen. Niet omdat de stoïcijnen geen vrouwen wilden toelaten in hun lessen, integendeel, naast de epicuristen waren zij de eersten die vrouwen als volkomen gelijkwaardig aan mannen beschouwden, maar omdat de Romeinen vrouwen bijna nooit toestanden om hoger onderwijs te volgen.

Hij wil zijn leerlingen hier wijzen op de tijdelijkheid van hun bestaan. Het heeft geen zin om je al te druk te maken over de dingen waar de meeste mensen zo fanatiek mee bezig zijn. Dingen als geld, roem en carrière zijn van ondergeschikt belang, het gaat om je karakter, om de manier waarop je in het leven staat. Dat maakt dat je uit het je gegeven leven ook echt kunt halen wat er in zit. Het is de natuur oftewel de stoïcijnse god die bepaalt hoe lang dat leven duurt en wat er zoal in dat leven gebeurt. De stoïcijnse god is trouwens iets heel anders dan onze man met een baard ergens in de wolken.

Bij het woord god hebben veel mensen een bepaalde associatie, die op de stoïcijnse god absoluut niet van toepassing is. De stoïcijnse god lijkt niet op een mens, zoals bij de traditionele Griekse goden. En ook lijkt de stoïcijnse god niet op de christelijke god. De christelijke god staat los van de wereld en oordeelt daarover. De stoïcijnse god bekommert zich niet om de dagelijkse beslommeringen van individuele mensen. De stoïcijnse god heeft de wereld niet geschapen en velt daarover geen oordeel: hij is die wereld. Religieuze stoïcijnen geloven in iets heel anders dan de traditionele monotheïstische man met een baard in de hemel. God is voor een stoïcijn niet meer en niet minder dan dat wat bestaat. De werkelijkheid, het universum, de kosmos, de natuur en de regelmatigheid waarmee alles lijkt te verlopen, kortom: gewoon alles wat er is.

De stoïcijnse god staat daarbij niet naast het universum als een soort richtingaanwijzer. De stoïcijnse godheid is dan ook door en door materieel. Hij is geen transcendente ziel of geest, maar iets werkelijks. Epictetus zag zijn god niet als iets dat buiten het universum stond. Sterker nog, hij leerde zelfs dat ook de mens zelf een deel van die god was. Door zijn rationaliteit en zelfbewustzijn is de mens als onderdeel van het universum eigenlijk ook zelf een klein stukje van het goddelijke bewustzijn. In zekere zin was de reiziger van Epictetus dus zelf ook de kapitein.

Emoties zijn lichamelijk

 U zult ondertussen wel gemerkt hebben dat uw denken en emoties nauw verweven zijn met allerlei lichamelijke gevoelens. Bij aangename sensaties reageert uw reptielenbrein, het limbisch systeem, met een verlangen naar meer en bij onaangename sensaties met een gevoel van afkeer. Zelfs als u denkt dat u reageert op een gebeurtenis of een handeling van een ander dan reageert u in werkelijkheid toch nog steeds op de lichamelijke sensatie die uw reptielenbrein u voorschotelt. Als u kwaad bent omdat iemand uw land of god heeft beledigd, dan is het het brandende gevoel in uw binnenste dat de belediging ondragelijk maakt. Uw land en god voelen niets, maar uw lichaam voelt verdomd vervelend aan.

Als u wilt weten wat boosheid is, moet u de sensaties observeren die door uw lichaam stromen als u kwaad bent. Als u boos bent richt u zich naar alle waarschijnlijkheid altijd op de oorzaak van uw boosheid, op wat iemand deed of zei, en niet op de zintuiglijke realiteit van uw woede. Maar er is nog een andere manier om naar uw woede te kijken. Neem eens de moeite om iedere keer als u een emotie voelt nauwkeurig te observeren hoe het voelt om boos, verdrietig of blij te zijn. Observeer de werkelijkheid van uw emoties. Uw boosheid, leed en vreugde liggen in de patronen van uw geest. Als er iets gebeurt wat u niet wilt, reageert uw reptielenbrein daarop met leedgevoelens. Leed is geen objectieve toestand in de buitenwereld. Het is een mentale reactie die ontstaat in uw eigen geest. U heeft een belangrijke stap op weg naar virtuositeit gezet als u beseft dat al uw vervelende en prettige emoties een mentale toestand in uw eigen geest zijn.

Emoties beginnen vaak klein en bijna onmerkbaar. Toch zijn er altijd voortekenen die de komst van een onprettig gevoel aankondigen. Als u die op tijd onderkent, is het vaak nog mogelijk om de emotie te voorkomen. Zo heeft u vast bepaalde dwanggedachten die u als een soort op hol geslagen trein naar een onprettige emotie voeren. ‘De vaatwasser is weer niet uitgeruimd en ik heb het al zo druk. Ze weet toch dat ik al zo weinig tijd heb. Vorige week had ze ook al geen boodschappen gedaan. Ze houdt ook nooit rekening met me. Houdt ze eigenlijk nog wel van me, of ben ik gewoon een handig hulpje in de huishouding’. Of wat dacht u van deze trein: ‘Ik sta nu alweer een uur in de file. Ik mis straks mijn afspraak. Mijn baas zal woedend zijn als ik daardoor die order niet binnen sleep. Straks ontslaat hij me en heb ik geen inkomen meer. Ik zal mijn hypotheek niet meer kunnen betalen. Mijn vrouw zal van me willen scheiden. Ik raak aan de bedelstaf en zal dakloos worden. Ach wat ben ik zielig’. Deze voorbeelden lijken misschien wat overdreven, maar uw mensenbrein zit vol met dit soort automatische reacties. Ze lijken kinderachtig en zijn dat natuurlijk ook, maar uw brein is er gek op. Als u er wat langer bij stilstaat zult u vast wel een paar van dit soort gedachtentreinen kennen die u ongemerkt in volle vaart naar een onprettige bestemming weten te vervoeren.

Het zijn niet alleen dit soort gedachtentreinen die de opmaat naar een vervelend gevoel vormen. Er zijn ook lichamelijke signalen die de komst van een emotie aankondigen. Bepaalde onbewuste handelingen of bewegingen die aan een emotie voorafgaan. U moet niet alleen leren welke gedachten voor u de voorbode vormen voor een onprettige emotie, maar ook welke lichamelijke gewaarwordingen daarbij horen. Hieronder een lijstje met de meest voorkomende signalen. Misschien herkent u er een aantal of kunt u er zelf nog een paar aan toe voegen.

• Friemelen, nagelbijten, aan uw haar zitten, met uw vingers trommelen.

• Fronsen, met de tandenknarsen, een grimas maken.

• Het aanspannen van uw nek- en schouderspieren, het verstrakken van uw kaken.

• Sneller en via de borst gaan ademen, zuchten of een snellere hartslag krijgen.

• Grote geagiteerde gebaren maken, sneller gaan lopen.

• Op een andere toon of luider gaan praten.

• Zweten, blozen, gaan stotteren, een brok in de keel, misselijk of duizelig worden.

Het is de moeite waard om uw eigen persoonlijke emotiesignalen goed te leren kennen. Om meer grip op al die lichamelijke aanwijzingen te krijgen volgt hier een oefening die u kan helpen bij het herkennen en erkennen van die voorbodes van uw emoties. Het is één van de standaard oefeningen uit de mindfulness, maar ook voor de stoïcijnse praktijk bijzonder effectief. Mindfulness en stoïcisme bijten elkaar trouwens toch al niet. Het CGT-deel van mindfulness heeft veel aan het stoïcisme te danken en ook boeddhisme heeft veel overlappingen met het stoïcisme.

Oefening: de bodyscan

Stress en negatieve emoties kunnen ongemerkt uw leven binnensluipen of u onverwacht als een donderslag bij heldere hemel te grazen nemen. Toch zijn er altijd voorbodes die u waarschuwen voor wat u te wachten staat. Vaak heeft u het echter helemaal niet meer in de gaten dat een emotie u in uw greep heeft weten te krijgen. Uw brein drogeert u met hormonen die een direct effect op uw lichamelijk en geestelijk welzijn hebben. Zolang u nog geen fakir of stoïcijnse wijze bent, kunt u daar weinig aan doen, maar u kunt wel iets doen aan de manier waarop u ermee omgaat. Als u uw oordeel over de indruk die uw reptielenbrein u voorschotelt kunt veranderen, zet u meteen ook een rem op de afgifte van de hormonen die uw humeur vergallen. 

Voor u daar mee begint moet u zich echter bewust worden van uw emoties. Het is dus belangrijk om zo snel mogelijk door te hebben dat u op weg bent een negatieve emotie te ontwikkelen. De beste, en trouwens ook de enige, emotiedetector die u heeft is uw lichaam. Als u angstig bent krijgt u een brok in uw keel, als u verliefd bent voelt u vlinders in uw buik. Ons lichaam is complex en verandert continu. Lichaamssignalen laten u weten hoe het op dit moment met u en uw lichaam is gesteld. Vaak voelen we ons lichaam pas als er echt iets mis is, maar met deze oefening leert u om in een veel vroeger stadium te herkennen dat er iets gebeurt. U kunt immers niet leren omgaan met iets wat u niet kent of waar u niet van beseft dat het er is. Het is dus belangrijk om te leren u bewust te zijn van uw lichaam om daarna ook uw emoties te kunnen herkennen. Om dit te doen raad ik u aan de uit deze mindfulness afkomstige bodyscan te gaan doen. Ik geef hier een korte omschrijving van de bodyscan maar op internet zijn ook verschillende ingesproken en gratis bodyscan-oefeningen te vinden.

• Zorg dat u een kwartier niet gestoord wordt en ga op een rustige plek zitten of liggen.

• Richt uw aandacht op uw adem en volg de luchtstroom terwijl u in- en uitademt. Voel uw buik rustig op en neer gaan bij iedere ademtocht.

• Richt uw aandacht op uw voeten. Beeld u in dat uw adem naar uw voeten stroomt. Wat voelt u? Zijn ze warm of koud? Voelt u uw sokken? Doe hetzelfde met uw onderbenen, knieën en bovenbenen. Voelt u uw kleding? Zit het lekker los of knelt het juist een beetje?

• Ga vervolgens naar uw onderlichaam. Wat voelt u daar? Neem alles wat u voelt als een gegeven en probeer er niets aan te veranderen. Als uw spieren gespannen zijn laat u dat gewoon zo. Het is geen ontspanningsoefening u kunt alles laten zoals het is. U observeert wat er is. Niets meer en niets minder.

• Scan vervolgens uw borst en schouders. Zijn uw schouders wat gespannen of misschien juist heel ontspannen? Laat het zoals het is. U neemt alleen maar waar en oordeelt niet.

• Ga verder langs uw armen naar uw handen en vingers.

• En vervolgens via uw nek naar uw hoofd. Probeer tenslotte uw hele lichaam te voelen. Wat voelt u allemaal? Zegt dat iets over uw gezondheidstoestand en uw gemoedsrust? Kunt u misschien ontdekken wat dat is?

Als u deze oefening een paar keer per week doet en dat één of twee maanden volhoudt zult u merken dat u zich sneller bewust wordt van de lichamelijke effecten van uw emoties.

De neurologie van emoties en het stoïcisme

 Emoties kunnen u omver blazen als een orkaan, ze kunnen u op uw knieën dwingen, de adem benemen en ze kunnen u optillen in extase en genot. Emoties kunnen overweldigend zijn, maar zijn ook op de rustigere dagen op de achtergrond aanwezig. Het zijn uw emoties die u in beweging brengen. Zonder emoties zou u niet meer zijn dan een ambitieloze zombie. Emoties zorgen ervoor dat u overleeft en zetten u aan om datgene te doen wat goed is voor uw organisme en om datgene te vermijden wat schadelijk voor u is. Althans wat goed en slecht was voor een prehistorische mens op de Afrikaanse savanne, dat komt niet helemaal overeen met wat voor u als moderne postindustriële stadsbewoner goed of slecht is. Een goede reden om eens te kijken hoe dat nu werkt met die emoties.

Bij het ontstaan van een emotie worden in de hedendaagse neurologie en psychologie drie fases onderscheiden. De pre-emotie, de emotie en wat u daar uiteindelijk mee doet. Ook de oude stoïcijnen maakten dit onderscheid al. Ze gebruikten een andere terminologie, maar het achterliggende idee was hetzelfde. Zo beschreef Seneca 2000 jaar geleden de eerste fase van een woedeaanval als volgt:

Je vraagt of het wel mogelijk is om een driftbui te onderdrukken. Als ze opkomt zonder dat we dat willen, zal ze zich immers nooit aan de rede willen onderwerpen. Tot op zekere hoogte klopt dat, omdat alle reflexen of pre-emoties niet gecontroleerd kunnen worden en niet zijn te vermijden. Zo krijgen mensen kippenvel als je koud water over ze heen gooit, ze schrikken als ze onverwacht worden aangeraakt, hun haren gaan overeind staan als ze iets gruwelijks horen en ze worden duizelig als ze in de diepte kijken. Daarover hebben we geen controle, het valt volledig buiten het bereik van onze rede. Woede kan in de volgende fase wel door de rede in toom worden gehouden. Het is een fout van de rede als die instemt met een eerste pre-emotie. (Seneca; Over de Woede: boek 2 hoofdstuk 2)

De eerste fase van een emotie is reflexief en dus onvermijdelijk. Het is een puur lichamelijke reactie die bestaat uit het in uw bloed loslaten van een stoot adrenaline of een ander hormoon. Het is het totaal van biologische processen dat als reactie op een ervaring in uw lichaam plaatsvindt. Het bestaat uit het loslaten van hormonen, het activeren van uw autonome zenuwstelsel, uw gezichtsuitdrukking verandert, u rilt of wordt rood en uw lichaam prepareert zich op actie. Het is zinloos om te proberen dergelijke automatische reacties te onderdrukken. Deze fase noemen de stoïcijnen de pre-emotie.

De tweede fase van een emotie is cognitief en daar valt wel iets aan te doen. Het is de subjectieve beleving van al die lichamelijke processen. U reflecteert kort op wat er met u gebeurt, u schat de situatie in, stelt de oorzaak vast en geeft een oordeel. Dit is de fase waarin u instemt met de pre-emotie en besluit dat het volkomen gerechtvaardigd is dat u zich voelt zoals u zich voelt. Op dat moment verandert een reflexieve pre-emotie in een echte emotie. Het gevoel wordt nog eens versterkt doordat er een extra dosis hormonen in uw bloed wordt losgelaten. Tenslotte laat u zich in de laatste fase blindelings meeslepen door uw gevoelens. U gaat over tot actie waar die ook toe leidt. Het is nu te laat om uw gedrag nog te sturen. Uw emotie is onbeheersbaar geworden.

Laten we eens gaan kijken wat er in uw brein gebeurt bij het ontstaan van emoties. De neurologie van emoties omvat een complex netwerk van structuren en processen in de hersenen die betrokken zijn bij het ervaren, begrijpen en reguleren van emoties. Sterk vereenvoudigd ziet het er dan als volgt uit:

Zintuiglijke informatie komt uw hersenen binnen in het limbisch systeem. Dit evolutionair oudere systeem wordt ook weleens het ‘reptielenbrein’ genoemd, en omvat de amygdala, hippocampus en andere structuren zoals de thalamus en hypothalamus. Het limbisch systeem werkt samen om emoties snel te verwerken en te reguleren. Het speelt een rol bij het verbinden van emotionele stimuli met fysiologische reacties. Het is betrokken bij het creëren van angst, woede en andere intense emoties, en het speelt ook een rol bij het vormen van emotionele herinneringen. Het ontvangt input van de zintuigen om snel te kunnen reageren op potentiële bedreigingen en kansen. Het reptielenbrein is betrokken bij de reactie van het lichaam op stress, waarbij het de afgifte van hormonen zoals cortisol kan bevorderen om het lichaam voor te bereiden op actie in reactie op dreigende situaties. Dit is de plaats waar de pre-emoties ontstaan.

Verschillende hormonen, zoals cortisol, adrenaline en oxytocine, spelen daarbij een rol. Zo wordt bijvoorbeeld cortisol vaak geassocieerd met stressreacties, terwijl oxytocine gevoelens van verbondenheid en vertrouwen kan bevorderen. Ook neurotransmitters zoals serotonine, dopamine en noradrenaline zijn betrokken bij het reguleren van stemming en emoties. Onevenwichtigheden in deze neurotransmitters kunnen leiden tot stemmingsstoornissen zoals depressie of angst. Als stoïcijn wilt u dergelijke onevenwichtigheden kosten wat kost zien te voorkomen. Dat kan echter pas in de tweede fase van het ontstaan van een emotie.

In die tweede fase komt de met een pre-emotie ingekleurde zintuiglijke indruk in de prefrontale cortex terecht. Dit evolutionair jongere deel van uw brein wordt ook wel het ‘mensenbrein’ genoemd. Dit is waarschijnlijk de plek waar wat de stoïcijnen het ‘hegemonikon’ noemen is gesitueerd. Met name het deel van de cortex dat de ventromediale prefrontale cortex wordt genoemd, is betrokken bij het begrijpen en reguleren van emoties en het nemen van beslissingen op basis van de door het reptielenbrein aangeleverde emotionele informatie. Het speelt een rol bij het beheersen van impulsief gedrag. Dit is de plek van de tweede fase waar de daadwerkelijke emotie tot stand komt. 

Zo helpt de prefrontale cortex (het mensenbrein) bij het evalueren van emotionele stimuli en situaties. De prefrontale cortex speelt een rol bij het ophalen en verwerken van emotionele herinneringen. Het helpt bij het contextueel plaatsen van emotionele gebeurtenissen en het integreren van emotionele informatie in het geheugen. Tevens is het betrokken bij het reguleren van emoties en het nemen van beslissingen op basis van emotionele informatie. Alleen hier kunt u impulsief emotioneel gedrag onder controle krijgen, en kunt u een passende adaptieve reactie op emotionele uitdagingen selecteren. Uw mensenbrein kan de emotionele waarde van stimuli beoordelen en beslissingen sturen op basis van deze evaluatie. Het kan, bijvoorbeeld, bepalen of een situatie werkelijk veilig is of toch een potentiële bedreiging vormt. De prefrontale cortex is essentieel bij het reguleren van emotionele expressie. Het kan remmende signalen sturen naar het limbisch systeem, het reptielenbrein, waardoor het mogelijk is om emoties te onderdrukken of te moduleren.

Tenslotte breekt de derde fase aan. Dit is het moment waarop u zich volledig hebt overgegeven aan het oordeel van uw prefrontale cortex. Uw emotie is onomkeerbaar geworden en u gaat over tot actie. Uw mensenbrein, de prefrontale cortex, heeft de emotionele stimulus van uw reptielenbrein, het limbisch systeem, geïnterpreteerd op basis van cognitieve processen, zoals herinneringen, overtuigingen en sociale normen. Als de emotie als gepast wordt beschouwd, kan de prefrontale cortex mechanismen activeren om de emotie te reguleren en passende reacties te bevorderen. Dit kan betekenen dat het remmende signalen stuurt naar uw reptielenbrein (het limbisch systeem) om de intensiteit van de emotie te verminderen, of dat het juist stimulerende signalen verstuurt om de emoties te intensiveren. Er worden gedrags- en copingstrategieën geactiveerd om iets met de emotie te doen. Op basis van de evaluatie en regulatie van de emotie neemt u, oftewel uw mensenbrein of uw prefrontale cortex, beslissingen over hoe te reageren. Dit kan resulteren in acties, zoals het tonen van empathie, het uiten van affectie, het nemen van voorzorgsmaatregelen, vechten, vluchten of het beheersen van impulsen bij woede.

Kortom, wanneer uw mensenbrein eenmaal instemt met een emotie, betekent dit dat het verschillende hogere cognitieve processen heeft doorlopen om de emotie te begrijpen en er effectief op te reageren, wat resulteert in adaptief gedrag en emotionele regulering. Dit proces komt overeen met de stoïcijnse emotieleer. Stoïcijnen geloofden dat emoties ontstaan uit ons oordeel over gebeurtenissen, niet uit de gebeurtenissen zelf. Ze onderscheidden tussen ‘pre-emoties’ en ‘emoties’. Pre-emoties zijn de eerste reacties die we hebben op een gebeurtenis, zoals een reflexmatige schrikreactie. Emoties, anderzijds, zijn de volledig ontwikkelde gevoelens die voortkomen uit onze interpretatie en beoordeling van de situatie.

Zoals we zagen ondersteunt de moderne neurologie dit idee. Neurologisch gezien worden emoties gegenereerd door de amygdala, een deel van het limbische systeem van de hersenen dat betrokken is bij emotieverwerking. We noemden het limbisch systeem eerder het reptielenbrein. Dit reptielenbrein kan reageren op stimuli voordat we ons er zelfs maar bewust van zijn, wat lijkt op de stoïcijnse pre-emoties. Deze initiële reacties kunnen leiden tot verdere verwerking in het deel van de hersenen waar cognitieve evaluatie plaatsvindt, vergelijkbaar met de stoïcijnse oordeelsvorming.

Interessant is dat moderne neurowetenschap ook benadrukt dat onze interpretatie van gebeurtenissen een cruciale rol speelt bij het bepalen van onze emotionele reacties. Dit sluit aan bij de stoïcijnse opvatting dat onze oordelen en interpretaties de basis vormen voor onze emoties. Dus, terwijl de stoïcijnse filosofie en moderne neurologie verschillende terminologie en conceptuele kaders gebruiken, zijn er toch belangrijke overeenkomsten in hun benadering van hoe emoties ontstaan en worden gereguleerd.

 

26.5 Woordenlijst en bibliografie

 Deugden                 Karaktertrekken die tot deugdzaamheid (virtuositeit) en geluk leiden. Het gaat daarbij                                     om de vier hoofddeugden: wijsheid, rechtvaardigheid, zelfbeheersing en moed. Van                                         deze vier kardinale deugden zijn al de andere deugden af te leiden.

Drift                         Door het reptielenbrein aan indrukken van buiten verbonden gevoel. Gericht op de directe lichamelijke noden. Bijvoorbeeld honger, dorst of pijn. Wordt door de stoïcijnen ook wel pre-emotie genoemd.

Emotie                 Door het mensenbrein aan een indruk van buiten verbonden waardeoordeel. Een bewuste keuze die volgt op de onbewuste en automatische drift of pre-emotie. Er wordt door de stoïcijnen onderscheid gemaakt tussen negatieve emoties of passies en positieve emoties die tot ‘eudaimonia’ of geluk leiden.

Eudaimonia         Deze Griekse term wordt doorgaans met geluk vertaald, maar impliceert naast een gevoel van tevredenheid ook een geslaagd en vervuld leven. Voor het stoïcijnse geluk is dus meer nodig dan je alleen maar prettig voelen. Je moet ook een virtuoos leven leiden.

Eupatheia                 De onder bepaalde omstandigheden gepaste, doorgaans prettige, emoties. Emoties die de stoïcijnen proberen te bereiken. In tegenstelling tot de ‘patheiai’ (passies) de negatieve onplezierige emoties.

Hedonistische adaptatie Het feit dat bevredigde verlangens tot gewenning leiden en dat er altijd weer nieuwe verlangens ontstaan.

Hegemonikon         Het denkende en bewuste deel van de menselijke geest. Zetelt voornamelijk in wat wel het ‘mensenbrein’ wordt genoemd. Wordt ook wel rede, ratio, zelfbewustzijn of logos genoemd.

Indifferente zaken Dingen die voor een virtuoos leven noch goed, noch slecht zijn. Het zijn te prefereren dingen die zowel goed als slecht kunnen worden gebruikt.

Logos                         Het menselijk vermogen om zich bewust te zijn van zich zelf en de wereld en het vermogen om daar over na te denken. Ook wel de rede, ratio of ‘hegemonikon’ genoemd. Wordt ook gebruikt om de wereldrede aan te duiden.

Mindfulness         De stoïcijnse aandacht of ‘prosochê’ wijkt iets af van de boeddhistische mindfulness. Hij is niet alleen gericht op de buitenwereld maar vooral op wat u op een bepaald moment denkt en voelt.

Natuur                 Al het bestaande. Ook wel het universum, de kosmos, de logos of soms zelfs god genoemd. De stoïcijnen maken onderscheid tussen de universele natuur, de menselijke natuur en de persoonlijke of individuele natuur. De universele natuur is de materiële wereld, de wereld van de natuurwetten. De menselijke natuur is dan datgene wat wezenlijk is aan de mens als soort en de persoonlijke natuur is dan datgene wat wezenlijk is aan de individuele persoon, zijn eigen talenten en beperkingen.

Pantheïsme         De stoïcijnse leer dat al het bestaande in de natuur, het gehele universum als goddelijk en bewust kan worden aangemerkt. Alleen al door het bestaan van een bewust wezen als de mens is ook het universum als geheel zich van zich zelf bewust.

Passie                 Lijden een heftige onaangename gemoedstoestand. Een negatieve en vervelende emotie. In het Grieks ook wel ‘patheia’ of ‘pathos’ genoemd.

Patheia                 In het Grieks een negatieve en vervelende emotie. Ook wel passie of ‘pathos’ genoemd. Voor de stoïcijnen het woord voor een onder de gegeven omstandigheden ongepaste emotie.

Pre-emotie         Ook wel drift genoemd. De eerste onontkoombare gevoelsreactie van het zogenaamde reptielenbrein op een gebeurtenis. Wordt na instemming door het mensenbrein of ‘hegemonikon’ omgezet in een echte emotie. Een passie (patheia) als het om een ongepaste emotie gaat of een ‘eupatheia’ als het een gepaste emotie is.

Prokopton                 Een stoïcijn in opleiding oftewel een leerling stoïcijn. Eigenlijk is iedereen die geen wijze is een leerling. Aangezien de stoïcijnen zelf niet of nauwelijks in het bestaan van echte wijzen geloofden was in hun ogen dus iedereen die probeerde een stoïcijn te zijn een prokopton.

Prosochê                 De stoïcijnse aandacht of mindfulness wijkt iets af van de boeddhistische. Hij is niet alleen gericht op de buitenwereld maar vooral op wat u op een bepaald moment denkt en voelt.

Ratio                         Het menselijk vermogen om zich bewust te zijn van zich zelf en de wereld en het vermogen om daar over na te denken. Ook wel de rede, logos of ‘hegemonikon’ genoemd.

Rede                         Het menselijk vermogen om zich bewust te zijn van zich zelf en de wereld en het vermogen om daar over na te denken. Ook wel de ratio, logos of het ‘hegemonikon’ genoemd.

Topoi                         Meervoud van het woord topos dat plaats betekent in het Grieks. Wordt gebruikt voor de drie hoofdvakken waarin op een stoïcijnse school les gegeven wordt. Te weten de topos van de fysica of het juiste verlangen, de topos van de logica of het juiste oordeel en de topos van de ethiek of het juiste handelen.

Virtuositeit         Het levensdoel van de stoïcijnen dat bestaat uit het uitmuntend beheersen van de levenskunst. Een staat van volkomenheid en wijsheid die bestand is tegen de onvermijdelijke ups en downs van het leven.

Wereldrede         Ook wel logos genoemd. Het stoïcijnse idee dat het universum een redelijk en bewust wezen is. Alleen al door het bestaan van een bewust wezen als de mens is ook het universum als geheel zich van zich zelf bewust.

Wijze                         Het door een leerling stoïcijn na te streven ideaalbeeld. Iemand die zijn rede volkomen heeft weten te perfectioneren en in volledige harmonie met de natuur leeft. Volgens de stoïcijnen is het bestaan van een dergelijk persoon welhaast onmogelijk.

26.6 Bibliografie

Moderne boeken over stoï   cisme

Becker L.C.         A new stoicism, Princeton university press, 1992.

Brennan T.                 The Stoic Life, Oxford University Press, 2007.

Gloyn L.         The Ethics of the Family in Seneca, Cambridge University Press, 2017.

Graver M.         Stoicism and Emotion, University of Chicago Press, 2007.

Hadot P.                 Filosofie als een manier van leven, Ambo, 2003.

Hadot P.                 Oefeningen van de geest, Ambo, 2005.

Hadot P.                 La citadelle intérieure, Fayard, 1997.

Inwood B.                 The Cambridge Companion to the Stoics, Cambridge University Press, 2003.

Johnson B.                 The Role Ethics of Epictetus: Stoicism in Ordinary Life, Lexington Books, 2013.

Long A.A.                 Epictetus, Clarendon press, 2002.

Nussbaum M. Oplevingen van het denken, Ambo, 2004.

Nussbaum M. The therapy of desire, Princeton university press, 2009.

Van Reijen M. Stoïcijnse levenskunst, ISVW Uitgevers, 2016.

Rist J.M.                 Stoic philosophy, Cambridge university press, 1969.

Rozelaar M.         Seneca, Verlag Adolf M. Hakkert, 1976.

Sellars J.                 Stoicism, Acumen, 2006.

Stephans W. O. Marcus Aurelius: A Guide for the Perplexed, Bloomsburry, 2012.

Van der Werf H. De goddelijke dimensie, Uitgeverij Aspekt, 2016.

Van der Werf H. Seneca, Agora/Pelckmans, 1999.

Vernon Arnold E.         Roman Stoicism, Cambridge University Press, 1911.

Wiersma R.         Stoïsche notities, Atalanta, 2008.

Xenakis J.         Epictetus, Martinus Nijhoff, 1969.

Boeken over Modern stoïcisme

Cohen E.D.     What would Aristotle do?, Prometheus Books, 2003.

Evans J.     Philosophy for life, Ebury publishing, 2012.

Irvine W.B.     A Guide to the Good Life, Oxford university press, 2009.

Pigliucci M.         Hoe word je een stoïcijn?, Ten Have, 2017.

Pigliucci M. en Lopez G. Handboek voor de moderne stoïcijn, Ten Have, 2019.

Robertson D.J. Build your resilience, Hodder Education, 2012.

Robertson D.J. Stoicism and the art of happiness, Hodder & Stoughton, 2013.

Robertson D.J. The philosophy of Cognitive-behavioral therapy, Karnac, 2010.

Robertson D.J. Leer denken als een Romeins keizer, Ten Have, 2009.

Seddon K.     Stoic Serenity, Lulu, 2006.

Vertalingen van stoïcijnse teksten

Les stoïciens         Editions Gallimard, 1962,

Diogenes Laërtius Leven en leer van beroemde filosofen, vertaald door R. Ferwerda en J. Eykman, Ambo, 1989.

Diogenes Laërtius A summary of stoic philosophy, vertaald door K. Seddon, Lulu, 2007.

Epictetus                 Verzameld werk, vertaald door G. Boter en R. Brouwer, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2011.

Epictetus                 Encheiridion, De Driehoek.

Epictetus                 Encheiridion, Zedekundig Handboekje, vertaald door D.F. Scheruleer, Martinus Nijhoff, 1915.

Epictetus                 Handbook, vertaald door K. Seddon, Routledge, 2005

Heraclitus         Spreuken, vertaald door C. Verhoeven, Ambo, 1993.

Heraclitus         Fragments, vertaald door B. Haxton, Viking 2001.

Marcus Aurelius Persoonlijke notities, vertaald door S. Mooij-Valk, Ambo, 1994.

Musonius Rufus Een oprechte stoïcijn, vertaald door S. Mooij-Valk, Voltaire.

Plutarchus         Stoïsche tegenstrijdigheden, vertaald door P.A. Meijer, Klement, 2003.

Seneca                 Anger, Mercy, Revenge, vertaald door R. A. Kaster en M.C. Nussbaum, University of Chicago Press, 2010.

Seneca                 On benefits, vertaald door M. Griffin en B. Inwood, University of Chicago Press, 2011.

Seneca             Brieven aan Lucilius, vertaald door C. Verhoeven, Ambo, 1990.

Seneca                 Dialogen, vertaald door T.H. Jansen, Boom, 2006.

Seneca                  Het gelukkige leven, vertaald door I. Gay, Dixit, 1979.

Seneca                 Medea, Phaedra, Trojaanse vrouwen, vertaald door P. Schrijvers, Historische uitgeverij, 2013.

Seneca                 Thyestes, Agamemnon, Oedipus, Herculus, vertaald door P. Schrijvers, Historische uitgeverij, 2015.

Seneca                 Natuurverschijnselen, vertaald door J. Nagelkerken, Damon, 2009.

Websites en blogs over stoïcisme

• Stoïcijnse filosofie voor de eenentwintigste eeuw

• How to be a stoic

• The stoic place

• Stoicfellowship

• Modern stoicism

• Youtube filmpjes

Facebook groepen

• Stoïcijnse levenskunst

• Stoicism

• Stoicism group

• Traditional stoicism