17.2 Doemdenken en stoïcijns kosmopolitisme

 De in de vorige paragraaf behandelde ‘oikeiosis’ verlangt van u dat u solidair bent met alle mensen op deze wereld en zelfs met alle levende wezens. Het zal u niet verbazen dat dit bepaalde verplichtingen met zich meebrengt. U hoeft niet hoogstpersoonlijk de redding van de wereld op uw schouders te nemen, maar u kunt ook niet doen alsof uw neus bloedt. Als mens in het algemeen en als stoïcijn in het bijzonder kunt u niet zomaar voor uw verantwoordelijkheden weglopen. Die individuele verantwoordelijkheid is op het moment prangender dan ooit. Misschien lijkt het een beetje een ver van uw bed show, maar de menselijke soort verkeert toch echt in een existentiële crisis. U kunt uw kop in het zand steken en de problemen, zoals populisten en conservatieven dat doen, zelfs ontkennen de realiteit zal u hoe dan ook inhalen. De realiteit blijft de realiteit of u dat nu leuk vindt of niet.

Dit is natuurlijk niet de plek om uitvoerig op de klimaat- en milieucrisis in te gaan, maar hij bestaat en zal uw leven de komende jaren grondig op zijn kop zetten, daar valt niet tegenop te bluffen. Jammer genoeg blijft het daar niet bij. Naast milieuproblemen zitten we nog steeds op een, bijna vergeten maar daarom niet reële, tijdbom van kernwapens. De wereld destabiliseert en het aantal landen met twijfelachtige regimes dat over dergelijke wapens beschikt neemt alleen maar toe. De kans op een nucleair armageddon wordt met de dag groter. Tegelijkertijd vindt er een ongekende revolutie plaats in de informatietechnologie en biotechnologie. Een revolutie die de huidige manier van leven nu al op grote schaal aan het veranderen is. Bedrijven en regimes kunnen met behulp van die nieuwe technologie in potentie een volledige controle over de maatschappij en ook over u persoonlijk verkrijgen. De technologische revoluties vergroten het gevaar van apocalyptische oorlogen door de mondiale spanningen te verscherpen en de toch al fragiele nucleaire machtsbalans te destabiliseren. Kortom, we leven in een levensgevaarlijke mix van zich op dit moment ontwikkelende crises die elkaar hoe langer hoe meer lijken te versterken.

U kunt nu denken dat uw schrijver in een pessimistische doemdenker is veranderd, maar dan zou ik toch wel een heel slechte stoïcijn zijn. Stoïcijnen zijn optimistisch, noch pessimistisch het zijn vooral realisten. Het klinkt apocalyptisch maar het voortbestaan van de menselijke beschaving is nog nooit zo in gevaar geweest als nu. Alles wijst er op dat natuurrampen, krimpende voedselvoorraden, stijgende temperaturen en een stijgende zeespiegel massale vluchtelingenstromen en oorlogen tot gevolg zullen hebben. Er zal een onstabiele en gevaarlijke situatie ontstaan waarin overheden of wat daar straks nog van over is informatietechnologie en biotechnologie zullen inzetten om hun wanhopige bevolking onder de duim te houden. Rivaliserende groeperingen en naties zullen elkaar met cyberaanvallen en fysieke aanslagen proberen te treffen, wat tot honderden miljoenen doden en vluchtelingen zal leiden.

Deze crises zullen elkaar alleen maar versterken en de mondiale samenwerking en goede wil die noodzakelijk zijn om deze uitdagingen het hoofd te bieden ondermijnen. Landen die verwikkeld zijn in wapenwedlopen en die er alles aan doen om elkaar op technologisch gebied te overtreffen zullen het heel moeilijk eens kunnen worden over internationale plannen om iets te ondernemen tegen klimaatverandering. Zolang de wereld verdeeld blijft over rivaliserende natiestaten zal het uiterst lastig worden om de huidige uitdagingen het hoofd te bieden. En dat op een moment dat het voortbestaan van de menselijke soort op het spel staat. Een mislukking op één van de probleemgebieden is al genoeg om een mondiale catastrofe te veroorzaken.

De mensheid heeft een aantal wereldwijde existentiële bedreigingen gecreëerd die geen enkel land, hoe groot ook, in zijn eentje kan oplossen. De golf van populisme en nationalisme die de wereld op dit moment lijkt te overspoelen voorspelt niet veel goeds. Met het negeren en ontkennen van gevaren als klimaatverandering, een kernoorlog, een dreigende technologische ontwrichting, intolerantie en nationalisme  lijken we vol gas op een enorme onomkeerbare catastrofe af te sturen.

Zoals we eerder zagen is het stoïcisme kosmopolitisch, dat betekent dat stoïcijnen uitgaan van de gemeenschappelijke identiteit van het mensdom. Om een kans op overleven te maken zullen mensen hun oude tegenstellingen moeten overwinnen en in een hechte samenwerking vorm zien te geven aan hun gemeenschappelijke lotsbestemming. Dat wil niet zeggen dat stoïcijnen willen dat alle plaatselijke tradities de prullenbak in gaan en dat de mensheid één homogene grijze massa wordt. Uitingen van nationale identiteit hoeven niet te worden afgeschaft. Om te kunnen overleven zal de wereld echter wel moeten worden voorzien van een overkoepelende militaire en economische huls. Binnen die huls kunnen regionale verschillen en gewoontes juist beter floreren dan onder almachtige door technologie ondersteunde natiestaten. China kan als afschrikwekkend voorbeeld dienen voor de manier waarop een maatschappij met behulp van moderne technologie kan worden gecontroleerd en hoe culturele minderheden worden onderdrukt, uitgebuit en zelfs uitgeroeid. Juist op een door het subsidiariteitsprincipe geregeerde onder het kosmopolitisme verenigde planeet zal er voldoende ruimte overblijven voor regionale uniciteit en tradities. Onze ouderwetse natiestaten zullen dat onmogelijk kunnen garanderen.

Natiestaten zijn niet langer de juiste structuur om de belangrijke uitdagingen van onze tijd aan te pakken. Landelijke instellingen kunnen niets uitrichten tegen de compleet nieuwe mondiale problemen waar we mee geconfronteerd worden. We hebben inmiddels een geglobaliseerde economie, een wereldwijde wetenschappelijke wereld en een wereldwijd milieu, maar we zitten nog steeds vast aan natiestaten die niet effectief kunnen optreden tegen onze belangrijkste problemen. Populistische en nationalistische sentimenten zullen daar niet echt bij helpen. Er moet een gemeenschappelijk mondiaal front gevormd worden tegen klimaatverandering, populistisch en religieus fanatisme en wereldwijd opererende bedrijven. Als we een beetje fatsoenlijk willen overleven heeft de mensheid weinig keus en zullen we onze loyaliteiten tegenover onze familie, gemeenschap en natie moeten uitbreiden tot de hele wereldbevolking. Een stoïcijn moet loyaliteit of ‘oikeiosis’, zoals zij dat noemden, voelen tegenover zijn familie, zijn buurt, zijn collega’s en zijn land, maar daar mag het niet bij blijven. De mensheid en de aarde moeten aan dat lijstje worden toegevoegd.

U zult hoe dan ook geconfronteerd worden met moeilijke tijden. Het stoïcisme is de filosofie bij uitstek om u te helpen die confrontatie aan te gaan. Het leert u hoe u ook onder moeilijke omstandigheden een gelukkig en virtuoos leven kunt leiden, maar het biedt met zijn kosmopolitisme ook een leidraad voor de zoektocht naar mogelijke oplossingen van de crises die ons te wachten staan. Natuurlijk ook in een onder het kosmopolitisme verenigde planeet zullen conflicten blijven bestaan. Zeker nu de mensheid met zoveel overweldigende problemen wordt geconfronteerd. Het is misschien zelfs wel ondoenlijk om tot de voor overleven noodzakelijke samenwerking te komen. Een wereldregering lijkt op dit moment een onrealistisch visioen. Maar wie heeft u ooit verteld dat het leven simpel is? Gelukkig wordt er van u als stoïcijn niet verwacht dat u de wereld redt. Dat gaat u toch niet lukken. Probeer gewoon te doen wat in uw vermogen ligt. Het is genoeg om uw best te doen. Meer kunt en hoeft u ook niet van uzelf te verwachten.