DOELEN EN WAARDEN

Ik heb altijd gedacht dat het belangrijk was om in je leven doelen na te streven. Zonder doelen geen verandering en al helemaal geen vooruitgang. Als je jezelf geen doelen stelt dan bereik je ook nooit iets. Iedere managementgoeroe kan je vertellen dat je bewust moet plannen wie en wat je wilt worden. Je kunt je leven niet aan het toeval overlaten zonder het risico te lopen een nietszeggend onbeduidend persoon te worden. Zonder doelen zul je altijd de kleine gestreste mislukkeling blijven die je nu bent. Jaloers op al die anderen die het wel gemaakt hebben. Je zult ontevreden zijn over het verleden en bang zijn voor de toekomst.

Zo dacht ik en zo denken de meeste mensen.Volgens de stoïcijnen zul je echter door het nastreven van doelen nooit je gedroomde perfecte mens worden. Je zult zelfs niet tevreden of gelukkig worden. Want juist in een door doelen gericht leven ligt stress en bezorgdheid over de toekomst op de loer. Een doelgericht mens is altijd ergens anders met zijn gedachten. Hij is altijd maar bezig met een gedroomde toekomst. In plaats zich bewust te zijn van het hier en nu.

Je hecht waarde aan het nastreven van doelen omdat je vindt dat je niet helemaal in orde bent. Er ontbreekt het één en ander aan je persoon dat nodig moet worden bijgesteld. Je ziet jezelf dan wel niet als een slecht mens en waarschijnlijk streef je er ook niet naar om perfect te worden, maar je denkt toch dat er altijd nog wel iets aangepast kan worden. Dat kan ook haast niet anders in een maatschappij die verwacht dat je jezelf continu ontwikkelt en verandert. Je moet groeien, iets van je leven maken, carrière maken, meer geld verdienen en natuurlijk vooral meer consumeren. We denken dat we een beter mens worden als we vloeiend Frans leren spreken, piano kunnen spelen, maar vooral als we rijk en beroemd worden, een mooi huis en een mooie auto hebben.

Neem een doel als het leren pianospelen. Wanneer heb je dat doel bereikt? Wanneer je de Mondsheinsonate redelijk acceptabel kunt spelen, wanneer je als barpianist een leuk centje bij kunt verdienen, of pas wanneer je het niveau van een Horowitz hebt bereikt? Onze doelgerichte persoon moet wel beseffen dat er na het behalen van een extern doel onmiddellijk weer een ander doel opduikt. De ontevredenheid slaat direct weer toe. Pas het inzicht dat je met al je onvolkomenheden al een volkomen mens bent kan je van deze eeuwige ratrace bevrijden. Ook als je in de ratrace een overwinning behaalt blijf je toch nog steeds een rat. Een rat die meteen weer aan een volgende race begint.

Een mensenleven is nu eenmaal niet een Zwitsers uurwerk dat altijd netjes de juiste tijd aangeeft. De natuur is er niet op gericht om doelen te bereiken. Het leven is sowieso al veel te kort om alle doelen die je jezelf gesteld hebt te kunnen realiseren. Het is zonde om dingen en mensen te zien als middel tot een doel. Een doel staat er aan in de weg dat je blij bent met wat je hebt en wie je bent. Het is misschien verwarrend, maar een leven zonder duidelijk omschreven doel, een leven waarvan je niet weet waar het je naartoe voert, zou wel eens een stuk prettiger kunnen zijn dan een doelgericht leven.

De meeste van je doelen zijn niet eens realistisch. Het zijn gedachteconstructies uit een fantasiewereld. Een sprookjeswereld uit films en romans, die maar bar weinig met de realiteit te maken heeft. Iedereen kan alles zijn wat hij maar wil, roepen de tv en de goeroe ons vol vuur toe. En als het je toch een keer lukt om één van je doelen te realiseren, dan zul je al gauw merken dat het gedroomde geluk toch nog niet bereikt is. Er doemt onmiddellijk weer een nieuw doel op. Een nieuwe uitdaging die je uiteindelijk echt tot een gelukkig en volkomen mens zal maken. Of toch ook weer niet? Door je op een doel te concentreren maak je je blind voor de dingen die wel mogelijk zijn. Als je je laat meevoeren op de levensstroom zul je vanzelf reële kansen en mogelijkheden tegenkomen. Kansen die je misschien wel ongemerkt aan je voorbij laat gaan omdat je je teveel concentreert op je imaginaire doelen.

Maar is een doelloos leven dan niet letterlijk een doelloos en zinloos leven? Je moet er toch over nadenken wat je met leven wilt. Willen de stoïcijnen je hier vertellen dat je er maar op los moet leven, dat je je leven maar zomaar voorbij moet laten drijven.

Het is natuurlijk goed om er bij stil te staan wat je als een geslaagd leven beschouwt. Ook de stoïcijnen vinden dat je je leven niet helemaal aan de luimen van het toeval kunt overlaten. We zijn geen wezens die door alleen op hun instinct te vertrouwen een goed leven kunnen leiden. We hebben een soort richtlijn nodig. Maar ook zonder een welomschreven doel kun je dingen in het leven bereiken. Ook zonder doel kun je een zinvol en nuttig leven leiden, kun je nieuwe dingen leren je ontwikkelen en groeien. Een stoïcijn vervangt doelen door waarden. Principes en deugden zouden je moeten leiden en motiveren. Een stoïcijn vraagt zich niet af of een bepaalde handeling naar een vooropgezet doel leidt. Nee hij vraagt zich af of die handeling in overeenstemming is met de waarden die hij aanhangt.

Maar wat zijn dat dan die waarden, die een levensdoel zouden moeten vervangen? Waarden moeten goed onderscheiden worden van doelen. Doelen zijn extern en gaan over iets wat al dan niet bereikt kan worden door de dingen die je doet. Iets waar je mee klaar kunt komen. Iets wat af kan zijn. Ze zijn het gevolg van de dingen die je doet. Bijvoorbeeld het bereiken van je ideale gewicht door een dieet te volgen, of het halen van een diploma door een studie te volgen. Waarden zijn intern en gaan over de manier waarop je iets doet. Het zijn karaktereigenschappen. Niet iets wat je in de toekomst bereikt, maar iets dat in het hier en nu gebeurt. Zoals bijvoorbeeld vrijgevig, vasthoudend of geduldig zijn.

Ik kan niet genoeg benadrukken dat het woord deugd of waarden hier in de antieke betekenis wordt gebruikt en niets met netjes en braaf zijn te maken heeft. Het heeft een heel andere betekenis dan de christelijke deugdzaamheid. De stoïcijnse deugd gaat over excelleren, het leiden van een plezierig leven en karakterkracht. Het is eigenlijk een veeg teken dat geen enkele moderne westerse taal een goed woord voor het oude begrip areté (Grieks) of virtus (Latijn) heeft.

Een waarde of deugd beperkt de speelruimte van je handelingsmogelijkheden lang niet zoveel als een doel. Een doel vertelt je wat je moet doen om iets te bereiken. Om iets te leren, om een bepaald object uit de buitenwereld te verkrijgen waardoor je dan denkt gelukkiger te worden. Een waarde vertelt je, daarentegen, of je iets doet waar je achter staat. Of het iets is dat met je wezen als mens overeenstemt. Volgens Seneca heeft alles wat je doet zijn doel al bereikt als de handeling in overeenstemming met je waarden is. Het uiteindelijke resultaat van je handelingen doet er niet meer toe, zolang de intentie maar deugt.

Als je je van de dwang van een doelgericht leven kunt bevrijden en kunt handelen in overeenstemming met je waarden en idealen kan alles wat je doet bevredigend zijn. Zelfs een in wezen onaangename handeling die in overeenstemming met je waarden is, kan op die manier vervulling brengen.