Stoïcijnen willen dat u deugdzaam of virtuoos leeft. Maar wat zijn dat dan die deugden waar de stoïcijnen het maar steeds over hebben? Het zijn de standaarden waaraan u uw eigen handelen afmeet. Het geeft richting aan de dingen die u onderneemt. Deugden moeten goed onderscheiden worden van doelen. Doelen zijn extern en gaan over iets wat al dan niet bereikt kan worden door de dingen die u doet. Iets waar u mee klaar kunt komen. Iets wat af kan zijn. Ze zijn het gevolg van de dingen die u onderneemt. Bijvoorbeeld het bereiken van uw ideale gewicht door een dieet te volgen, of het halen van een diploma door een studie te volgen. Deugden zijn intern en gaan over de manier waarop u iets doet. Het zijn karaktereigenschappen. Niet iets wat u in de toekomst bereikt, maar iets dat in het hier en nu gebeurt. Het gaat dan niet meer om het bereiken van een bepaald gewicht, het behalen van een diploma of het krijgen van een promotie, maar om dingen als het leiden van een gezond leven, het zijn van een goede vriend of zelfontplooiing.
Neem een deugd als het zijn van een goede partner. Dat is niet iets dat ophoudt met het een keer meenemen van een cadeautje of het zeggen van een paar lieve woordjes. Het gaat om de zorg en aandacht die u uw partner iedere dag weer schenkt. Het is een stabiele karaktereigenschap, die uw hele leven deel blijft uitmaken van uw persoonlijkheid. Dergelijke karaktereigenschappen bepalen de manier waarop u tegen de wereld aankijkt. Ze bepalen hoe u in de wereld staat, welke doelen u nastreeft en hoe u dat dan doet. Die karaktereigenschappen werden in de oudheid deugden genoemd. Ze onderscheidden destijds vier hoofddeugden: wijsheid, matigheid, rechtvaardigheid en moed. Aan die vier hoofddeugden konden volgens hen alle andere deugden worden opgehangen. De stoïcijnen volgden hun collega’s en gebruikten deze vier zogenaamde kardinale deugden als de basis van hun eigen deugdensysteem.
Voor de oude stoïcijnen ging het in het leven dus in de eerste plaats om de deugden die u bezat en niet om de doelen die u had bereikt. U bent zich er misschien niet van bewust, maar u hebt ongetwijfeld een aantal deugden die een belangrijke rol in uw leven spelen. Misschien dat uw leven op dit moment vooral nog in het teken staat van het behalen van doelen, maar dat neemt niet weg dat onbewust ook deugden een rol spelen. Het is nuttig om eens te kijken wat voor deugden voor u van belang zijn.
Oefening: Een onderzoek naar uw waarden en deugden
Met deze oefening gaan we onderzoeken wat de achterliggende deugden zijn, die bepalen wat u met uw leven doet. Wat zijn de dingen die voor u echt belangrijk zijn? Wat vindt u fijn en waar loopt u warm voor? Waar wordt u koud van en wat vreest u het meest? Om daar achter te komen ga ik u vragen om een zelfonderzoek uit te voeren. Een onderzoek waarbij u zichzelf een aantal vragen gaat stellen en niet zomaar tevreden bent met het voor de hand liggende antwoord. U gaat doorvragen tot u uiteindelijk de onderliggende levensdeugd waar het bij u om draait hebt gevonden.
Stel u bij alles wat u doet eens de vraag: waarom doe ik dit eigenlijk? U staat iedere ochtend voor dag en dauw en met de nodige tegenzin op om naar uw werk te vertrekken. Waarom doet u dat? Om geld te verdienen. Maar waarom wilt u geld verdienen? Om uw gezin te onderhouden. Maar waarom wilt u uw gezin onderhouden? Om een goede partner en ouder te zijn. Met die laatste vraag bent u eindelijk bij de achterliggende deugd aangeland. Het is niet langer een extern doel waarmee u klaar kunt komen. Het is nooit af, het is iets waar u steeds mee bezig moet zijn.
Het kan heel verhelderend zijn om op deze manier te onderzoeken wat de deugden zijn die in uw leven een belangrijke rol spelen. Probeer eens een lijstje te maken met de redenen waarom u de dingen doet die u doet. U vindt dan de waarden die voor u van belang zijn. Probeer die waarden zo concreet mogelijk te maken. Welke karaktereigenschap/deugd hoort er bij? Let er op dat u geen sociaal wenselijk lijstje maakt. Het moeten de deugden zijn die voor u belangrijk zijn en niet de deugden die de maatschappij, uw kerk of uw gezin u oplegt. Om u een beetje op weg te helpen volgen hier een paar vragen die u aan uzelf kunt stellen.
Hoe zou u herinnerd willen worden als u nu zou komen te overlijden?
Wat voor persoon zou u willen zijn?
Wat zou u gaan doen als u geen enkele verplichting meer had en kon doen wat u zelf wilde doen?
Wie zijn uw helden? Wat bewondert u het meest aan hen?
Wat is het belangrijkste in uw leven? Waarvoor leeft u?
Kijk ook eens naar de rollen die u in dit leven speelt. U vervult allerlei functies en zet daarbij waarschijnlijk ook verschillende petten op. Zo bent u misschien een (hopelijk) liefhebbende partner, een ouder voor uw kinderen, een werknemer voor uw baas en een speler voor uw voetbalclub. Wat betekenen al deze rollen voor uw waarden? Brengt een bepaalde rol ook een specifieke waarde met zich mee? Uw rol als partner en ouder brengt misschien wel waarden als liefde en zorgzaamheid met zich mee. Uw rol als werknemer waarden als loyaliteit en ijver. Zijn er overlappen? Spelen sommige waarden een rol bij verschillende van uw maatschappelijke rollen? Als dat het geval is heeft u een goede kans dat het daarbij echt om één van uw kernwaarden gaat. Maak een lijstje met uw belangrijkste rollen en beschrijf de daarbij behorende deugden. U kunt hierbij onderstaand voorbeeld gebruiken.
Een andere insteek die u kan helpen uw waarden duidelijk te maken is uw houding tegenover het volgende lijstje met deugden. Wat vindt u van die deugden? Welke zijn voor u belangrijker? Kunt u aan de hand van de voorbeelden een lijstje met de voor u belangrijkste deugden maken? Zit er een rangorde in? U kunt er zelf waarschijnlijk nog wel een aantal aan toevoegen. We beginnen met de vier hoofddeugden uit de oudheid. Er werd gedacht dat alle andere deugden op de één of andere manier onder deze vier konden worden geschaard.
Moed: dapperheid, edelmoedigheid, doorzettingsvermogen, waardigheid, plichtsbetrachting, ernst, durf, loyaliteit, betrouwbaarheid, standvastigheid, onverstoorbaarheid.
Rechtvaardigheid: eerlijkheid, altruïsme, empathie, integriteit, tolerantie, onpartijdigheid, vergevingsgezindheid, menselijkheid, beminnelijkheid, vriendelijkheid, hoffelijkheid.
Matigheid: zelfbeheersing, soberheid, eenvoud, beheersing, kalmte, ijver, gezondheid, gemoedsrust, stabiliteit, bescheidenheid, voorzichtigheid, soberheid.
Wijsheid: rationaliteit, eruditie, verstand, ervaring, intelligentie, humor, nieuwsgierigheid, creativiteit, scherpzinnigheid, beschaafdheid, tolerantie, redelijkheid, openheid.
Als u ook dit nog een beetje moeilijk vindt, zou u kunnen beginnen met het maken van een preferentielijstje. Neem in dit lijstje niet alleen de dingen op die u waardeert, maar ook de dingen die u juist tegen elke prijs wil vermijden. Ook de zaken waar u het bangst voor bent zeggen immers iets over uw karakter en de door u gewaardeerde deugden. Begin uw lijstje met de dingen die u voor geen prijs zou willen missen. U houdt van uw partner en kinderen, die staan vast bovenaan uw lijstje van te prefereren zaken. Ook uw huis en uw auto zijn u lief, al staan die weer een trede lager. Uw banksaldo is ook niet onbelangrijk, ook al vindt u sommige van de dingen die voor dat geld gekocht kunnen worden leuker dan uw banksaldo zelf. Uw mooie glimmende bolide is u echt wel €40.000 waard, maar uw dochter zou u voor geen enkele prijs inruilen. Armoede en het kapotgaan van uw laptop vallen dan weer in de categorie van dingen die u liever buiten de deur zou houden. Het wordt echter pas echt vervelend als u met ziekte en dood geconfronteerd wordt. Die vallen absoluut in de laagste categorie van uw preferentielijstje. Vervolgens kunt u aan de hand van dit lijstje bekijken wat voor deugden en waarden voor u belangrijk zijn.
U hoeft uw lijstje met deugden niet in één keer klaar te hebben. Pak uw lijstje er zo nu en dan weer even bij en kijk of u een nieuwe deugd wil toevoegen of iets aan uw deugdenlijstje wilt aanpassen. Het is niet meer dan normaal dat u niet direct een duidelijk beeld hebt van de dingen die belangrijk voor u zijn. Het is zelfs waarschijnlijk dat uw lijstje in de loop van de tijd en mogelijk ook door het lezen van dit boek zal veranderen.
Ik kan niet genoeg benadrukken dat het woord deugd hier in de antieke betekenis wordt gebruikt en niets met netjes en braaf zijn te maken heeft. Het heeft een heel andere betekenis dan de christelijke deugdzaamheid. De stoïcijnse deugd gaat over excellentie, voortreffelijkheid, het leiden van een plezierig leven, ‘savoir vivre’ en karakterkracht. Het is eigenlijk een veeg teken dat geen enkele moderne westerse taal een goed woord voor het oude begrip 'arrêté' (Grieks) of ‘virtus’ (Latijn) heeft.
Een levenswaarde of deugd beperkt de speelruimte van uw handelingsmogelijkheden lang niet zoveel als een doel. Een doel vertelt u wat u moet doen om iets te bereiken. Om iets te leren, om een bepaald object uit de buitenwereld te verkrijgen, waardoor u dan denkt gelukkiger te worden. Een waarde vertelt u, daarentegen, of u iets doet waar u achter staat. Of het iets is dat met uw wezen als mens overeenstemt. Een deugd is de bij een bepaalde waarde behorende karaktertrek. In dit boek gebruik ik de termen waarde en deugd door elkaar heen. Een waarde verwijst eigenlijk alleen naar iets waar u belang aan hecht. Zo zou bijvoorbeeld veiligheid een belangrijke waarde voor u kunnen zijn. Niet iedere waarde heeft echter een bijbehorende deugd of karaktereigenschap. De waarde veiligheid betekent dat u belang hecht aan het beschermen van uw leven, maar er bestaat niet een bijbehorende deugd. De deugd voorzichtigheid komt nog het dichtst in de buurt. Het gaat de stoïcijnen vooral om de bij de waarden behorende karaktereigenschappen of deugden. Volgens de stoïcijnse filosoof Seneca heeft alles wat u doet zijn doel al bereikt als de handeling in overeenstemming met uw deugden is. Het uiteindelijke resultaat van uw handelingen doet er niet meer toe, zolang de intentie maar deugt.
Als u u van de dwang van een doelgericht leven weet te bevrijden en kunt handelen in overeenstemming met uw waarden en idealen kan letterlijk alles wat u doet bevredigend worden. U bevrijdt uzelf van arrogantie: ‘kijk eens hoe goed ik ben, ik heb al mijn targets gehaald’, maar ook van zelfvernedering: ‘ik ben waardeloos, ik kan zelfs de makkelijkste doelen niet halen’. Voortaan kunt u tegen uzelf zeggen: ‘ik heb mijn best gedaan en dat is alles wat ik wilde doen’. Zelfs een in wezen onaangename handeling die in overeenstemming met uw waarden is, kan op die manier vervulling brengen. Misschien, of eerder waarschijnlijk, heeft u een hekel aan het huishouden, maar als u de was doet met in uw achterhoofd de gedachte dat u wilt dat u en uw gezin er schoon en netjes bijlopen dan wordt dat vervelende klusje misschien wel wat minder onprettig. Een op waarden en deugden gericht leven kan zo een stuk prettiger en gelukkiger worden dan een doelgericht leven.
