Ademen als een stoïcijn

 In een wereld die steeds sneller draait, voelen we ons vaak overweldigd door stress, angst en onrust. De filosofie van de stoïcijnen, hoewel ontstaan in de oudheid, biedt ons nog steeds waardevolle werktuigen om met deze uitdagingen om te gaan. Dat betekent niet dat er geen ruimte is voor nieuwe technieken. De oude stoïcijnen kenden weliswaar een soort van ‘pneuma’ (levensadem) meditatie, maar van die techniek heeft weinig de tand des tijds overleefd. Moderne inzichten kunnen echter een prima aanvulling vormen op oude vergeten technieken. Een van die moderne stoïcijnse technieken is zo eenvoudig als het maar kan: onze ademhaling. U heeft het altijd bij de hand en het is simpel en bijzonder effectief, maar wat is dat eigenlijk stoïcijns ademen?

Stoïcijns of mindful ademen, zoals dat tegenwoordig genoemd wordt, gaat verder dan alleen het fysieke proces van in- en uitademen. Het is een bewuste aandacht voor elke ademhaling, zonder oordeel. Door uw aandacht te richten op uw ademhaling, kunt u zich losmaken van de stroom van gedachten en emoties die u vaak overweldigen. De voordelen van mindful ademen zijn talrijk en wetenschappelijk onderbouwd: verminderde stress, verhoogde concentratie, verbeterde slaap en een groter gevoel van welzijn. De stoïcijnse filosofie draait om het accepteren van wat buiten onze controle ligt en het focussen op wat we wel kunnen beïnvloeden. Door ons te concentreren op het heden en onze reacties op gebeurtenissen, kunnen we meer innerlijke rust ervaren. Mindful ademen helpt daarbij.

Op momenten dat uw leven stormachtig wordt, kan u van uw ademhaling uw anker maken. Door u te concentreren op uw ademhaling, kunt u gronding vinden in het huidige moment. Wanneer u zich overweldigd voelt, kunt u altijd  terugkeren naar uw ademhaling om een gevoel van kalmte te herstellen. Emoties ontstaan niet zomaar, maar worden versterkt door uw gedachten. Door uw ademhaling te veranderen, kunt u uw fysiologische reactie op stress beïnvloeden. Wanneer we bijvoorbeeld angstig zijn, ademen we vaak snel en oppervlakkig. Door langzaam en diep in te ademen, kunnen we ons lichaam het bericht sturen dat er geen echt gevaar is. Ons wat dommige reptielenbrein pakt dat al snel op en we worden vanzelf weer wat rustiger.

Voor de stoïcijnen was rationeel denken van groot belang. Mindful ademen kan helpen om helderder te denken en betere beslissingen te nemen. Door ons te concentreren op onze ademhaling, kunnen we ons losmaken van impulsieve reacties en weloverwogen keuzes maken. Laten we eens kijken naar wat praktische toepassingen in het dagelijks leven:

• Stressvolle situaties: Voelt u stress, angst of irritatie opkomen? Pauzeer even en richt uw aandacht op uw ademhaling. Tel bijvoorbeeld vier tellen inademen, zeven tellen vasthouden en acht tellen uitademen.

• Voor het slapen gaan: Een rustige ademhalingsoefening voor het slapen gaan kan u helpen om sneller in slaap te vallen en beter te slapen.

• Tijdens meditatie: Mindful ademen is de basis van veel meditatietechnieken.

• In het dagelijks leven: Integreer korte adempauzes in uw dagelijkse routine. Bijvoorbeeld tijdens het wachten op de bus, tijdens het eten of tijdens een wandeling.

Hoog tijd om een paar ademhalingsoefeningen voor een stoïcijns leven te bekijken. Ze zijn simpel maar verbazingwekkend effectief. Het beoefenen van verschillende ademhalingsoefeningen kan u helpen om de principes van het stoïcisme makkelijker in de praktijk te brengen. Elke oefening biedt unieke voordelen en kan u helpen om meer rust, focus en veerkracht te ervaren.

• De hierboven al even aangestipte 4-7-8 ademhaling: Deze techniek, ontwikkeld door de Amerikaanse arts Andrew Weil, is een eenvoudige manier om stress te verminderen en de slaap te verbeteren. Door langzaam uit te ademen verhoogt u het CO2-gehalte in uw bloed lichtjes, wat een signaal is voor uw lichaam om te ontspannen. Studies hebben aangetoond dat deze ademhalingsoefening effectief kan zijn bij het verminderen van angst, slapeloosheid en stress.
  
  

• Buikademhaling: Bij buikademhaling richt u uw aandacht op het bewegen van uw buik in plaats van uw borst. Deze diepe ademhaling stimuleert de werking van het parasympathische zenuwstelsel, wat zorgt voor ontspanning. Daarnaast verbetert het de zuurstofopname in uw lichaam.
  
  

• Gelijkmatige ademhaling: Deze oefening is ideaal voor het verbeteren van uw concentratie en het kalmeren van een overactieve geest. Door in en uit te ademen in een gelijkmatig tempo creëert u een gevoel van rust en balans.
  
  

• De adem van de vier delen: Deze techniek helpt u om u bewust te worden van uw hele lichaam en kan diepgaande ontspanning bevorderen. Door uw aandacht te verdelen over vier delen van uw lichaam (buik, borst, nek en hoofd) tijdens het ademhalen, vergroot u uw lichaamsbewustzijn.
  
  

Hoe kiest u nu de juiste oefening? Wat voor u de beste ademhalingsoefening is, hangt af van uw persoonlijke voorkeur en de situatie waarin u zich bevindt. Experimenteer daarom met verschillende technieken om te ontdekken welke het beste bij u past. Onthoud dat regelmatige oefening essentieel is om de voordelen van ademhalingsoefeningen te ervaren en wees geduldig: Het kan even duren voordat u de volledige voordelen van ademhalingsoefeningen ervaart.

Om de voordelen van mindful ademen te ervaren, is het dus belangrijk om regelmatig te oefenen. Begin met een paar minuten per dag en bouw het geleidelijk op. Er zijn talloze apps en online programma's beschikbaar om u te begeleiden bij het ontwikkelen van een persoonlijke praktijk. Door ademhalingsoefeningen te integreren in uw dagelijkse routine, kunt u meer rust, focus en veerkracht ervaren. Het is een eenvoudige, maar krachtige techniek die u kan helpen om een meer vreedzaam en vervuld leven te leiden. Dus, adem in, adem uit en ontdek de kracht van het stoïcijnse ademhalen.

De illusie van de werkelijkheid: Hoe onze hersenen ons voor de gek houden

 We ervaren de wereld om ons heen als vanzelfsprekend. We zien, horen, voelen en denken dat we een accurate representatie van de realiteit ervaren. Maar is dat wel zo? De waarheid is dat onze hersenen ons niet altijd een waarheidsgetrouw beeld van de werkelijkheid geven. Ze zijn in de eerste plaats geëvolueerd om ervoor te zorgen dat we overleven, niet om de werkelijkheid objectief waar te nemen. Onze hersenen zijn meesters in het filteren van informatie. Van de enorme hoeveelheid prikkels die onze zintuigen bereiken, wordt slechts een fractie bewust verwerkt. Dit filterproces is essentieel om ons niet te overladen, maar het betekent ook dat we veel missen. Onze hersenen laten ons alleen zien wat ze denken dat belangrijk is om ons in leven te houden. Bovendien interpreteren onze hersenen de informatie die wel doorkomt op basis van onze eerdere ervaringen, verwachtingen en emoties. Dit kan leiden tot vertekeningen en illusies.

Een klassiek voorbeeld hiervan is de optische illusie. Onze hersenen proberen een logische interpretatie te geven van de visuele informatie, maar komen tot een verkeerde conclusie. Dit laat zien dat onze perceptie niet altijd de werkelijkheid weerspiegelt. Maar niet alleen onze zintuiglijke waarneming bedot ons, ook ons denken is onderhevig aan vertekeningen. We noemen dit cognitieve vooroordelen. Deze vooroordelen zijn mentale shortcuts die ons helpen snel beslissingen te nemen, maar die ook kunnen leiden tot systematische fouten in ons denken. Stoïcijnen willen juist zo rationeel mogelijk op de woelingen van het bestaan kunnen reageren. Het is dan ook zeker de moeite waard om wat dieper op die cognitieve vooroordelen in te gaan.

Cognitieve vooroordelen zijn systematische fouten in ons denken. Ze zijn automatisch, onbewust en onderdeel van de natuurlijke manier waarop onze hersenen informatie verwerken. Het zijn mentale shortcuts die ons helpen snel beslissingen te nemen, maar die ons ook kunnen misleiden en leiden tot irrationele keuzes. Hoewel ze dus soms nuttig kunnen zijn, leiden cognitieve vooroordelen vaak tot onnauwkeurige oordelen, verkeerde interpretaties en irrationeel gedrag. Het is voor u als stoïcijn daarom essentieel om u bewust te zijn van deze vooroordelen, zodat u hun invloed op uw denken kan minimaliseren. Waar hebben we het over? Wat voor cognitieve vooroordelen bestaan er eigenlijk? Ik geef u een lijstje van de belangrijkste:

1. Confirmation bias

Dit is de neiging om informatie te zoeken, te interpreteren en te onthouden die onze bestaande overtuigingen bevestigt. We negeren daarbij informatie die onze overtuigingen tegenspreekt. Dit kan leiden tot een versterking van vooroordelen en een beperkt wereldbeeld. 

Voorbeeld: Iemand die gelooft dat klimaatverandering een hoax is, zal eerder geneigd zijn artikelen te lezen die dit standpunt bevestigen en wetenschappelijke bewijzen voor klimaatverandering negeren.

Voordeel: We zoeken naar informatie die onze bestaande overtuigingen bevestigt. Dit kan leiden tot tunnelvisie, maar het hielp onze voorouders om snelle beslissingen te nemen in gevaarlijke situaties.

Als je bijvoorbeeld gelooft dat spinnen gevaarlijk zijn, zul je eerder aandacht besteden aan informatie die dit bevestigt.

2. Negativiteitsbias

De negativiteitsbias, ook wel het negativiteitseffect genoemd, is een diepgeworteld psychologisch fenomeen waarbij we de neiging hebben om meer aandacht te besteden aan, sterker te reageren op en ons meer te herinneren van negatieve ervaringen, informatie of emoties dan aan positieve. 

Voorbeeld: Een brandende savanne (negatief) maakt meer indruk en is belangrijker om te onthouden dan een veld vol bloemen (positief).

Voordeel: We hebben de neiging om negatieve ervaringen sterker te onthouden dan positieve. Dit hielp onze voorouders om gevaarlijke situaties te vermijden en te overleven.

3. Anchoring bias

We hebben de neiging om ons te fixeren op de eerste informatie die we krijgen, zelfs als deze informatie irrelevant is. Dit eerste stukje informatie fungeert als een "anker" dat onze verdere oordelen beïnvloedt.

Voorbeeld: Als een autoverkoper eerst een hoge prijs noemt, zullen we geneigd zijn een lager tegenbod te doen dat nog steeds hoger is dan wat we eigenlijk willen betalen.

4. Availability heuristic/Beschikbaarheidsheuristiek

We overschatten de kans op gebeurtenissen die makkelijk in ons geheugen opkomen. Dit zijn vaak gebeurtenissen die recent zijn gebeurd, emotioneel geladen zijn of veel media-aandacht hebben gekregen.

Voorbeeld: Na een vliegtuigongeluk zijn mensen vaak banger om te vliegen, terwijl de kans op een auto-ongeluk veel groter is.

Voordeel: We overschatten de kans op gebeurtenissen die we ons makkelijk kunnen herinneren. Dit kan leiden tot irrationele angsten, maar het hielp onze voorouders om alert te blijven op potentiële bedreigingen.

5. Halo-effect

We hebben de neiging om positieve eigenschappen van een persoon te generaliseren naar andere eigenschappen. Als we iemand bijvoorbeeld aantrekkelijk vinden, zullen we die persoon ook intelligenter en aardiger inschatten.

Voorbeeld: Een beroemdheid die een product aanbeveelt, kan ons overtuigen om dat product te kopen, zelfs als we geen objectieve informatie hebben over de kwaliteit van het product.

6. De attributiefout

De in een eerdere blog behandelde attributiefout lijkt op het halo-effect maar gaat over hoe we het gedrag van anderen verklaren. We hebben ten onrechte de neiging om het gedrag van anderen toe te schrijven aan hun persoonlijkheid (interne attributie), terwijl we de invloed van de situatie (externe attributie) onderschatten.

Voorbeeld: Stel je voor dat u een collega ziet die kortaf is tegen een klant.

• Attributiefout: U denkt dat uw collega een onvriendelijk persoon is (interne attributie), terwijl uw collega misschien wel geïrriteerd is omdat hij net slecht nieuws heeft gekregen (externe attributie).

• Halo-effect: Als u uw collega normaal gesproken aardig vindt, zou het halo-effect ervoor kunnen zorgen dat u zijn kortafheid over het hoofd ziet of goedpraat ("hij heeft vast een slechte dag").

7.  Ingroup bias 

De ingroup bias is onze neiging om mensen die tot onze eigen groep behoren te bevoordelen. Dit kan zijn op basis van gedeelde nationaliteit, etniciteit, religie, politieke voorkeur, hobby's, of zelfs zoiets simpels als hetzelfde sportteam steunen. We zien onze eigen groep (de ingroup) als positiever en homogener, terwijl we andere groepen (de outgroup) als negatiever en diverser zien. De ingroup bias heeft waarschijnlijk wortels in onze evolutionaire geschiedenis, waar samenwerking binnen de eigen groep essentieel was voor overleving. Door de eigen groep te bevoordelen, werd de cohesie en samenwerking binnen de groep versterkt. Dit kan leiden tot discriminatie en vooroordelen tegenover mensen die niet tot onze eigen groep behoren.

Voorbeelden:

• Je vindt de fans van je favoriete voetbalclub aardiger en intelligenter dan de fans van de tegenpartij.

• Je vertrouwt mensen van je eigen nationaliteit eerder dan mensen van een andere nationaliteit.

• Je denkt dat mensen met dezelfde politieke overtuiging als jij, betere mensen zijn.

8. Bandwagon effect

We hebben de neiging om ons aan te passen aan de mening van de meerderheid, zelfs als we het daar eigenlijk niet mee eens zijn. Dit kan leiden tot conformisme en groepsdenken. Je wil niet het risico lopen uit de groep gestoten te worden. Dat was in de oertijd een doodvonnis en is ook tegenwoordig niet echt goed voor je carrière.

Voorbeeld: Iemand die in een vergadering een mening heeft die afwijkt van de rest van de groep, kan ervoor kiezen om zijn mening niet te uiten om niet buiten de boot te vallen.

9. Dunning-Kruger effect

Mensen met weinig kennis over een bepaald onderwerp overschatten vaak hun eigen competentie. Dit komt doordat ze niet genoeg kennis hebben om te beseffen wat ze allemaal niet weten. Dit maakt het mogelijk om snel een beslissing te nemen of een standpunt in te nemen zonder je zorgen te maken of je informatie wel klopt.

Voorbeeld: Iemand die net begint met autorijden, kan denken dat hij heel veilig rijdt, terwijl hij eigenlijk nog veel te leren heeft.

10. Framing effect

De manier waarop informatie wordt gepresenteerd, kan onze perceptie beïnvloeden. Zelfs als de informatie objectief hetzelfde is, kan een andere formulering leiden tot een andere interpretatie.

Voorbeeld: Een product dat wordt geadverteerd als "90% vetvrij" klinkt aantrekkelijker dan een product dat wordt geadverteerd als "10% vet".

Deze vooroordelen beïnvloeden onze oordelen en beslissingen, vaak zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Onze hersenen creëren dus in feite een eigen versie van de werkelijkheid, gebaseerd op een combinatie van zintuiglijke input, eerdere ervaringen en aangeboren vooroordelen. Dit betekent niet dat we de werkelijkheid helemaal niet kunnen kennen, maar wel dat we kritisch moeten zijn op onze eigen percepties en gedachten. Door ons bewust te worden van de beperkingen van onze hersenen en de invloed van cognitieve vooroordelen, kunnen we een meer genuanceerd beeld van de werkelijkheid krijgen. Dit kan ons helpen om betere beslissingen te nemen en effectiever te communiceren met anderen.

Hoewel deze vooroordelen en illusies ooit evolutionaire voordelen hadden, leiden ze in de moderne wereld tot irrationele beslissingen en discriminatie. Het is belangrijk om ons bewust te zijn van deze vooroordelen en te leren hoe we ze kunnen herkennen en corrigeren. Als stoïcijn wilt u natuurlijk uw oordelen baseren op een zo correct mogelijk beeld van de werkelijkheid en niet op wat allerlei roeptoeters uit u willen aansmeren. En vergeet niet dat een belangrijk deel van die roeptoeters in uw eigen emoties huizen. Cognitieve vooroordelen vormen een belemmering voor het vormen van een coherent en kloppend beeld van de werkelijkheid. Het volledig voorkomen van cognitieve vooroordelen is een lastige opgave, omdat ze nu eenmaal inherent zijn aan de manier waarop onze hersenen werken. Toch zijn er manieren om hun invloed te verminderen en meer rationele beslissingen te nemen. En laten het nou net de stoïcijnen zijn die daar een uitgebreid systeem voor hebben ontwikkeld.

De Valstrikken van het denken: Een stoïcijnse strategie tegen cognitieve vooroordelen

In onze moderne wereld, overspoeld met informatie en prikkels, worden we constant geconfronteerd met de feilbaarheid van ons eigen denken. Cognitieve vooroordelen, die hardnekkige shortcuts in onze mentale processen, leiden ons vaak tot irrationele conclusies en misplaatste emoties. Maar hoe kunnen we deze valstrikken vermijden en helderder denken? De oude wijsheid van het stoïcisme biedt ons waardevolle inzichten en praktische strategieën. De stoïcijnen benadrukten het belang van zelfbewustzijn, rationeel denken en emotionele beheersing. Zij erkennen dat onze perceptie van de wereld vaak vertroebeld wordt door illusies, vooroordelen en irrationele gedachten. Om ware vrijheid en geluk te bereiken, moeten we leren deze vooroordelen te identificeren en te overwinnen.

Een strategie in zes stappen:

1. Bewustwording:

De eerste stap is het erkennen van de invloed van cognitieve vooroordelen op ons denken. Wees u bewust van veelvoorkomende vooroordelen zoals de confirmation bias (de neiging om informatie te zoeken die onze bestaande overtuigingen bevestigt) en de  ankerbias (de neiging om te veel te leunen op de eerste informatie die we ontvangen). Leer over de verschillende soorten cognitieve vooroordelen en hoe ze zich manifesteren. Er zijn er veel meer dan die ik hier genoemd heb. Hoe meer u weet, hoe beter u ze kunt herkennen bij uzelf en anderen. Wees u dus bewust van uw eigen vooroordelen:

• Reflectie: Neem de tijd om uw eigen denkprocessen te analyseren. Stel uzelf vragen als: "Waarom denk ik dit?", "Welke aannames maak ik?" "Welke vooroordelen zouden mijn oordeel kunnen beïnvloeden?" en "Is er bewijs dat mijn overtuiging tegenspreekt?".

2. Kritisch denken:

Zodra u zich bewust bent van mogelijke vooroordelen, probeert u de situatie objectief te analyseren. Stel uzelf kritische vragen: "Wat zijn de feiten?" "Welke aannames maak ik?" "Zijn er alternatieve verklaringen mogelijk?" Oefen u in het 'uitstellen van uw oordeel' ('epoche' noemen de stoïcijnen dat). Neem de tijd om informatie te verzamelen en te analyseren voordat u tot een conclusie komt. Denk daarbij aan de volgende punten en voer een objectieve analyse uit:

• Informatie verzamelen: Baseer uw oordeel op meerdere bronnen en perspectieven. Zoek actief naar informatie die uw overtuigingen tegenspreekt.

• Objectiviteit: Probeer situaties vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Stel uzelf de vraag hoe iemand anders de situatie zou interpreteren.

• Logica: Gebruik logische redeneringen en bewijsmateriaal om uw conclusies te ondersteunen. Vermijd emotionele of impulsieve reacties.

3. Perspectief verbreden:

• Studeer: Ontwikkel uzelf en verbreed uw kennis. Hoe meer u weet hoe beter u dingen in perspectief kunt plaatsen.

• Diversiteit: Omring uzelf met mensen met verschillende achtergronden en meningen. Dit helpt u om uw eigen perspectief te verbreden en vooroordelen te verminderen.

• Empathie: Probeer u in te leven in de situatie en perspectieven van anderen. Dit kan u helpen om de invloed van vooroordelen zoals de attributiefout te verminderen.

4. Maak gebruik van hulpmiddelen:

• Checklists: Gebruik checklists om systematisch informatie te verzamelen en te analyseren. Dit kan u helpen om belangrijke details niet over het hoofd te zien.

• Data: Baseer uw beslissingen zoveel mogelijk op data en feiten in plaats van op intuïtie of aannames.

• Second opinion: Vraag een ander om feedback op uw ideeën en beslissingen. Een frisse blik kan helpen om blinde vlekken te identificeren.

5. Oefen uw stoïcijnse vaardigheden:

• Emotionele beheersing: Cognitieve vooroordelen gaan vaak gepaard met sterke emoties. Leer je emoties te herkennen en te beheersen. Stoïcijnen geloofden dat we onze emoties niet kunnen kiezen, maar wel de manier waarop we erop reageren.

• Mindfulness: Oefen u in stoïcijnse mindfulness om u bewust te zijn van uw gedachten en gevoelens op het moment zelf. Dit kan u helpen om impulsieve reacties te voorkomen.

• Focus op wat u kunt beïnvloeden: Stoïcijnen maken een onderscheid tussen dingen die binnen onze controle liggen (onze gedachten en acties) en dingen die buiten onze controle liggen (externe gebeurtenissen en pre-emoties). Focus uw energie op wat u kunt beïnvloeden: uw eigen reactie op gebeurtenissen en uw eigen oordeel. Herinner uzelf daarom regelmatig aan de 'trichotomie van controle'. Accepteer wat u niet kunt veranderen en concentreer u op wat u wel kunt veranderen.

• Geduld: Het verminderen van cognitieve vooroordelen kost tijd en oefening. Wees geduldig met uzelf en vier uw successen.

Deze stoïcijnse principes kunnen worden toegepast in verschillende aspecten van ons moderne leven, van besluitvorming op het werk tot persoonlijke relaties. Door bewust te zijn van onze vooroordelen, objectief te analyseren, onze emoties te beheersen en ons te concentreren op wat we kunnen beïnvloeden, kunnen we helderder denken en wijzere keuzes maken.

Onthoud dat niemand volledig vrij is van cognitieve vooroordelen. Het belangrijkste is om u bewust te zijn van hun bestaan en actief te werken aan het verminderen van hun invloed. Cognitieve vooroordelen zijn nu eenmaal een inherent onderdeel van de menselijke psyche. Ze beïnvloeden onze perceptie, ons denken en ons gedrag, vaak zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Door ons bewust te worden van deze vooroordelen, kunnen we hun invloed minimaliseren en streven naar een meer rationele en objectieve kijk op de wereld. Onze hersenen zijn wonderlijke organen, maar ze zijn niet perfect. Ze zijn geëvolueerd om ons in leven te houden, niet om de werkelijkheid objectief waar te nemen. Door ons bewust te worden van de manieren waarop onze hersenen ons voor de gek kunnen houden, kunnen we onze eigen percepties en gedachten in twijfel trekken en streven naar een meer accurate en objectieve kijk op de wereld om ons heen. Het modern stoïcisme is de filosofie bij uitstek om te helpen deze valstrikken te overwinnen en een leven te leiden dat gekenmerkt wordt door rationaliteit, emotionele balans en innerlijke rust.

Het stoïcijnse pad naar innerlijke vreugde

 Stoïcijns genoemd worden: voor de een een belediging, voor de ander een compliment. Het stoïcisme staat bekend als een filosofie waar geen ruimte is voor emoties. Veel mensen denken dat een echte stoïcijn in elke situatie haast als een psychopaat  hoort te handelen: berekenend, kil, emotieloos met alles compleet onder controle. Alhoewel sommige van deze attributen inderdaad aan de ideale stoïcijnse wijze toe te schrijven vallen, is het ronduit fout om te denken dat een stoïcijn geen emoties ervaart. Integendeel, het voelen en ervaren van emoties speelt een hoofdrol binnen het stoïcisme

Wat wij tegenwoordig emoties noemen, werd door de stoïcijnen onderverdeeld in een heel scala aan patheia. Pro-patheia, patheia, eupatheia en om het rijtje compleet te maken streeft een stoïcijn dan ook nog eens naar apatheia. Pro-patheia zijn pre-emoties, patheia of passies zijn negatieve emoties en eupatheia zijn positieve emoties. Het stoïcijnse streven naar apahteia komt neer op het zoveel mogelijk voorkomen van negatieve emoties (patheia) en het zoveel mogelijk opwekken van positieve emoties (eupatheia).

De patheia, negatieve emoties of passies moeten dus zo veel mogelijk voorkomen worden. De stoïcijnen beschouwen deze passies als niet rationele emoties. Emoties komen op, ongeacht of je dit op een bepaald moment wilt of niet. Het stoïcisme stelt dus dat pre-emoties (pro-patheia) onontkoombaar zijn, maar dat je door gebruik van je ratio kunt voorkomen dat pre-emoties uitlopen op de negatieve passies. Je kunt voorkomen dat je lichamelijk en mentaal reageert. Het opkomen van de pre-emotie is onbeheersbaar, maar als volleerd stoïcijn zal je de emoties kunnen rationaliseren. Een stoïcijn kan onderscheiden op welke externe factoren actief te handelen en welke externe gebeurtenissen buiten zijn macht liggen en dus geen onnodige energie verdienen.

De situatie waarbij iemand de negatieve emoties volledig controleert wordt apatheia genoemd. Ten onrechte wordt het vaak geassocieerd met de onverschilligheid die het woord apathie opwekt. Apathie is echter een incorrecte weergave van het begrip apatheia. Met onverschilligheid wordt geïmpliceerd dat een stoïcijn geen emoties ervaart, verdriet en blijdschap zouden onbekend zijn. Dit stelt het stoïcisme onnodig in een kwaad daglicht. Apatheia is beter te vertalen met onbewogenheid. Het verschil zit hem daarin dat een stoïcijn werkelijk dezelfde emoties kan ervaren als ieder ander, maar een volleerd stoïcijn kan deze emoties reguleren en zelfs in het geheel controleren. De eigen wil is compleet controleerbaar en stuurbaar, mits de emoties de persoon niet meer beheersen. Wanneer iemand volledig in apatheia verkeert, is diegene niet emotieloos, integendeel; de persoon in kwestie voelt een volledige staat van tevredenheid (eudaimonia) aangezien alles wat de persoon doet, het rationeel juiste is. De persoon wordt niet meer beheerst door de emoties, maar hij of zij beheerst de eigen emoties en kan er afstand van nemen om situaties op een juiste, rationele wijze te benaderen. Apatheia is het doel op zich voor de stoïcijnen.

Apatheia (ἀπάθεια) verwijst dus naar een toestand van innerlijke kalmte en controle over storende emoties, zoals onterechte en irrationele angst, woede en verdriet. Patheia of passies staan bij de stoïcijnen voor irrationele onterechte emoties die niet passend zijn voor de situatie. Apatheia betekent dus “vrijheid van passies”, waarin passies staan voor irrationele emoties. De stoïcijnen zagen deze negatieve emoties of passies, als het resultaat van verkeerde oordelen over wat werkelijk goed of slecht is. Apatheia leidt tot de positieve emotie (eupatheia) chara. Het bevrijdt  de geest van de onrust die voortkomt uit overbodige verlangens en afkeer. Wanneer een persoon apatheia bereikt, ontstaat er ruimte voor een diepere vreugde. Deze vreugde is niet afhankelijk van externe factoren, maar vloeit voort uit de zekerheid dat men virtuoos leeft in overeenstemming met de natuur.

Het Griekse woord chara (χαρά) verwijst naar een serene maar toch extatische vreugde. Euforie zou geen slechte vertaling zijn. Voor de stoïcijnen is chara geen oppervlakkige emotie die afhangt van externe omstandigheden, zoals het winnen van een prijs of het ontvangen van lof. In plaats daarvan is het een diepe en blijvende vreugde die voortkomt uit het leven in harmonie met de natuur en het handelen volgens de virtuositeit (aretê). Chara is een van de drie positieve stoïcijnse emoties (eupatheia) en is de tegenhanger van de negatieve emotie (patheia) plat jolijt. De andere positieve emoties zijn voorzichtigheid en verlangen als tegenhangers van angst en begeerte. U ziet hier maar weer eens dat geen enkele emotie taboe is bij de stoïcijnen. Het draait allemaal om de vraag of een emotie rationeel en passend is.

De stoïcijnse chara is dus niet brallerig, luidruchtig of uitbundig, maar straalt een stille intensiteit uit. Het is een vorm van geluk die niet kan worden aangetast door tegenslagen, omdat het wortelt in interne stabiliteit en een juiste houding tegenover het leven. U hebt nu waarschijnlijk de indruk dat de stoïcijnse chara een verstild gevoel van tevredenheid is. Dat is het ook, maar daar blijft het niet bij. Chara is geen slap aftreksel, het kan weldegelijk ook een intens en euforisch zelfs extatisch gevoel zijn. Het is een harmonieuze volkomenheid. Wanneer een stoïcijn chara ervaart, is dat een teken dat hij of zij in overeenstemming leeft met de rede en de kosmische orde. Waar apatheia de vrijheid van negatieve emoties benadrukt, erkent eupatheia dat er positieve, rationele emoties bestaan die voortkomen uit een virtuoos  leven. Eupatheia zijn het natuurlijke gevolg van apatheia. Zodra de negatieve passies verdwijnen, maken ze plaats voor deze positieve, harmonieuze gevoelens. Chara is de belangrijkste van die eupaheia.

Chara, apatheia en eupatheia vormen samen een dynamisch geheel. Apatheia fungeert als de fundering, een noodzakelijke voorwaarde om innerlijke rust en controle over negatieve emoties te bereiken. Vanuit deze staat van kalmte kan eupatheia ontstaan, met chara als het hoogtepunt: een serene, extatische vreugde die getuigt van een leven geleid door rede en virtuositeit. Chara is dus geen toevallige emotie, maar een doelbewuste toestand die voortvloeit uit een filosofische levenshouding. Het weerspiegelt een diepe verbondenheid met de kosmische orde en het besef dat geluk niet ligt in externe bezittingen of successen, maar in de innerlijke keuze om volgens de rede te leven. In chara vinden we niet alleen innerlijke sereniteit, maar ook een extatische verbondenheid met het universum, een diepe, onverstoorbare vreugde die de kern vormt van het stoïcijnse ideaal.

De valkuil van de attributiefout: Waarom we anderen (en onszelf) vaak verkeerd beoordelen

 We zijn geneigd onze eigen gevoelens te rechtvaardigen, maar geen begrip te hebben voor die van anderen. We denken doorgaans dat wij het bij het rechte eind hebben en dat het de anderen zijn die fout zitten. We zijn er zo zeker van dat wij het recht hebben om terug te slaan, omdat het de anderen zijn die verkeerd handelen en gewoon niet deugen. Ze doen niet alleen verkeerde dingen, ze hebben gewoon een slecht karakter. Ze deugen niet, wij wel natuurlijk. Ondertussen zijn we er blind voor dat die anderen de werkelijkheid niet op dezelfde manier zien als wij. We realiseren ons niet dat zij denken dat hun daden gerechtvaardigd zijn en dat wat wij doen het gevolg is van ons slechte karakter.

Toch houden we stug vast aan onze eigen ingekleurde versie van de waarheid en zijn ervan overtuigd dat dat een objectieve weergave van de werkelijkheid is. Dat zou natuurlijk kunnen, maar het is maar de vraag of dat wel altijd zo is. Zo onfeilbaar zijn we nu ook weer niet. Die andere mensen, u weet wel die lui die niet deugen, hebben een eigen kijk op de werkelijkheid en zijn er zelf net zo goed van overtuigd dat hun versie beter is dan ons in hun ogen vertekende beeld van diezelfde werkelijkheid. Zo heeft iedereen zijn eigen waarheid. Maar hoe moet je omgaan met wat door psychologen wel de ‘fundamentele attributiefout’ wordt genoemd?

U zult zich wel afvragen: 'Wat is dat nou weer die attributiefout en wat heeft het met stoïcisme te maken?’ Deze veel voorkomende denkfout zorgt ervoor dat we de acties van anderen toeschrijven aan hun persoonlijkheid, terwijl we de invloed van de situatie onderschatten. We denken bijvoorbeeld snel dat iemand onvriendelijk is omdat hij of zij nu eenmaal zo is, in plaats van te bedenken dat die persoon misschien een rotdag heeft. Laten we eerst naar een paar voorbeelden kijken. Waarschijnlijk herkent u ze wel.

• U ergert zich aan een automobilist die te hard rijdt en denkt: "Wat een egoïst!". Maar misschien was die automobilist wel met spoed op weg naar een ziekenhuis.

• Uw baas reageert kortaf en u concludeert: "Hij heeft duidelijk een hekel aan me". Misschien is uw baas wel gestresst of heeft hij gewoon slecht geslapen.

• Een vriend vergeet uw verjaardag en u voelt u gekwetst: "Hij geeft blijkbaar niet echt om mij". Uw vriend kan het gewoon te druk hebben of zijn telefoon was leeg op het cruciale moment.

In al deze gevallen loopt u het risico om in de valkuil van de attributiefout te trappen. U focust op de persoon en zijn vermeende karakter, terwijl de context van de situatie mogelijk een veel logischere verklaring biedt. Hierdoor kunnen we mensen verkeerd beoordelen en onterecht negatief over hen denken. Ook kan de attributiefout stereotypen bevestigen en discriminatie in de hand werken. Tevens kunnen we ons door deze fout minder goed inleven in anderen en hun situatie. Dit alles leidt weer tot onnodige misverstanden en conflicten. De attributiefout kan zo onze innerlijke rust verstoren. Door anderen snel te veroordelen, creëren we negatieve emoties in onszelf zoals frustratie, boosheid en teleurstelling. Deze emoties staan haaks op de stoïcijnse idealen van kalmte en acceptatie. Bovendien belemmert de attributiefout ons om compassie en empathie te tonen. Door de situatie van de ander te negeren, missen we de kans om begrip op te brengen en verbinding te maken.

Laten we het probleem eens op zijn stoïcijns rationeel analyseren. Stel dat iemand u onheus heeft bejegend. De eerste stap van de analyse is dan om te onderzoeken wat die persoon ertoe heeft gebracht om zich te gedragen zoals hij heeft gedaan. Ga eens in de schoenen van die ander staan en probeer te achterhalen wat voor hem belangrijk is. Dwing uzelf om het perspectief van uw opponent serieus te onderzoeken. Ook al keurt u zijn handelen af, het is toch de moeite waard om te weten waarom hij doet wat hij doet. Door het perspectief van de ander te onderzoeken kunt u voorkomen dat u emotioneel zo gebonden raakt aan uw eigen oordeel dat u wel kwaad moet worden. Het kan helpen om een bij u opkomende driftbui in de kiem te smoren.

Het is jammer genoeg niet zo makkelijk om de attributiefout te vermijden. Het helpt om te weten waarom we deze fout maken? Laten we daarom een paar punten bekijken.

• Aandacht: We focussen ons ten onrechte op de persoon en niet op de situatie. De persoon is zichtbaar, de situatie vaak niet.

• Cognitieve efficiëntie: Het is makkelijker om gedrag aan persoonlijkheid toe te schrijven dan de complexe achterliggende situatie te analyseren.

• Culturele factoren: In individualistische culturen (zoals de Westerse) wordt meer nadruk gelegd op individuele verantwoordelijkheid, wat de fundamentele attributiefout kan versterken.

Wat kunnen we doen om de fundamentele attributiefout het best te vermijden?

• Bewustwording: Wees u bewust van deze denkfout en probeer er actief op te letten.

• Perspectief nemen: Probeer u in te leven in de ander en de situatie te bekijken vanuit zijn of haar perspectief. Stap eens in zijn of haar schoenen of u het er nu mee eens bent of niet.

• Informatie zoeken: Verzamel meer informatie over de situatie voordat u een oordeel velt.

• Mildheid: Wees mild in uw oordeel en geef mensen het voordeel van de twijfel.

Door u bewust te zijn van de fundamentele attributiefout, kunt u uw oordeelsvorming verbeteren en beter omgaan met anderen. Begrijp me niet verkeerd. De stoïcijnen willen niet dat u het eens wordt met het standpunt van uw opponent, maar alleen dat u hem de gelegenheid geeft zijn punt te maken. De volgende stap van de analyse is een onderzoek naar uw eigen waarden. Wat vindt u echt van de situatie? Vindt u andere dingen belangrijk dan uw opponent of deelt u misschien wel zijn waarden? Past hij uw gedeelde waarden verkeerd toe? Heeft u het zelf wel bij het rechte eind? Als u daar redelijk van overtuigd bent, dan lijkt het erop dat die ander een fout begaat. Moet u boos worden op iemand die een vergissing maakt of moet u juist medelijden met hem hebben? Wordt u boos als uw kind een rekenfout maakt? Uw opponent lijkt zijn gedrag te hebben gebaseerd op een verkeerd waardeoordeel. Moet dat uw woede opwekken of juist uw medelijden?

Bedenk vervolgens dat ook u weleens een verkeerd waardeoordeel hebt gemaakt. U kunt zich ongetwijfeld situaties herinneren waarbij u er heilig van overtuigd was in uw gelijk te staan terwijl achteraf bleek dat dat toch niet het geval was. U lijdt aan vergelijkbare misvattingen. Moet u uw opponent fouten aanrekenen die u vroeger zelf ook heeft gemaakt en die u in de toekomst ongetwijfeld weer zal maken? Mensen zijn nu eenmaal feilbare wezens. U hebt geleerd van de fouten die u in het verleden heeft gemaakt. Geef ook uw opponent de kans om van zijn fouten te leren. Reken het hem niet te zwaar aan en wees een beetje barmhartig voor uzelf en ook voor die ander.

Stoïcijnen zijn ervan overtuigd dat niemand opzettelijk fouten maakt. Iedereen denkt altijd goede redenen te hebben voor zijn gedrag. Dit zou u moeten aanzetten tot een barmhartige houding tegenover de misstappen van de anderen. Als u telkens woedend reageert wanneer iemand niet doet wat u van hem verwacht, dan maakt u het voor beide partijen zo goed als onmogelijk om nader tot elkaar te komen. U onthoudt uw opponent van de mogelijkheid om zich te verbeteren en u sluit het uit dat ook u het bij het verkeerde eind zou kunnen hebben.