WAT DE FILOSOFIE VERMAG

Naar alle waarschijnlijkheid zijn termen als ‘dynamisch, actief, levenslustig en vrolijk’ niet het eerste wat in u op komt als u aan het woord ‘filosofie’ denkt. ‘Boekenwijsheid, ivorentoren, wereldvreemd en verstrooid’ liggen veel meer voor de hand. Als u in een woordenboek bij filosofisch kijkt komt u echter termen als ‘kalm, gematigd en rustig’ tegen. Soortgelijke termen vindt u bij ‘stoïcijns’. De Van Dale heeft het over ‘rustig en onverstoorbaar’. Van iemand die zich niet druk maakt en ook onder moeilijke omstandigheden kalm blijft wordt vaak gezegd dat hij iets ‘filosofisch of stoïcijns opneemt’. Gek genoeg worden ‘filosofisch’ en ‘stoïcijns’ in het dagelijks spraakgebruik bijna als elkaars synoniemen aangemerkt. Het is dan ook geen toeval dat de betekenis van woorden als ‘filosofisch’ en ‘stoïcijns’ meer met een bepaalde levenshouding te maken lijken te hebben dan met de dorre academische boekenwijsheid waar ‘filosofie’ meestal mee wordt geassocieerd.

Het gebruik van deze woorden stamt uit de Oudheid, een periode dat filosofie veel minder over boeken en geleerdheid ging en veel meer over leven en handelen. Filosofie was in die tijd een levenshouding, een manier om in het leven te staan, een houvast voor alles wat een mens maar kan overkomen. Theorie was wel belangrijk, maar de nadruk lag toch op de levenspraktijk. Filosofie had in die tijd wel wat weg van een religie, maar dan veel doordachter en rationeler, zonder goden, allerlei mythes en rituelen. Eeuwen voor het ontstaan van de huidige wereldgodsdiensten bood de filosofie al een hele reeks aan theoretisch, psychologisch, maar vooral ook praktisch goed doorwrochte stelsels die richting konden geven aan een mensenleven. Rationeel en logisch goed in elkaar stekende systemen zonder wonderverhalen, beloftes van een hiernamaals en vervolgingen van ongelovigen. Stelsels die zelfs open stonden voor kritiek en vatbaar waren voor aanpassingen als de feiten daar om vroegen.

Het stoïcisme is één van die stelsels. De laatste jaren staat vooral deze filosofische stroming weer in de belangstelling. Niet in het minst omdat het een levensfilosofie is die niet alleen bekend staat om zijn rationaliteit en logica, maar ook om zijn psychische oefeningen die mensen kunnen leren om gelukkiger te worden en sterker in het leven te staan. De hernieuwde aandacht voor de stoa komt dan ook niet alleen uit de filosofie, maar vooral uit de hoek van de psychologie. De stoïcijnse levenstechnieken en oefeningen blijken uitermate effectief te zijn in de preventieve en therapeutische psychologie. De Logotherapie en Existentiële Analyse van Viktor Frankl vinden hier hun filosofische oorsprong. En ook de moderne Rationeel-emotieve therapie (RET) en de Cognitieve gedragstherapie (CGT) zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op de eeuwenlang vergeten stoïcijnse oefeningen. Albert Ellis die, naast Aaron Beck, wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne psychologie had zelfs een borstbeeld van de stoïcijnse filosoof Epictetus in zijn instituut staan.

Dat is allemaal mooi en aardig, maar waarom zou u stoïcijn willen worden? Stoïcisme is een moeilijke en veeleisende levensfilosofie en heeft eerlijk gezegd een vrij slechte naam. Veel mensen, en daaronder zitten zelfs beroepsfilosofen, denken dat het vooral een filosofie voor moeilijke tijden is. Een filosofie die ‘diehards’ moet helpen het hoofd boven water te houden in tijden van crisis. De eigenschappen die in het normale spraakgebruik aan een stoïcijn worden toegedicht zijn dan ook helemaal niet zo aantrekkelijk. Volgens hetzelfde woordenboek als daarnet is een stoïcijn iemand die leed en pijn onverstoord en zonder klagen draagt. Dat lijkt een nogal harde en sombere levenshouding. Helemaal niet leuk en gezellig en zeker niet geschikt voor het dagelijks leven in een welvarend land. Is er naast al dat leed nog ruimte voor plezier? Als u het woordenboek mag geloven niet. Dus ja, waarom zou u de moeite nemen om stoïcijn te worden?

Ik zou het stoïcisme toch niet meteen opzij leggen, als misschien leuk voor een commando op weg naar het slachtveld, maar niets voor het dagelijks leven van de gemiddelde mens. Het stoïcisme heeft zeker ook een antwoord op extreme situaties, maar gaat toch vooral over het gewone leven. Het is wel stevige kost die u op alles wil voorbereiden, ook op ellende en rampspoed. Toch is deze filosofie vooral bedoeld om houvast te bieden in een doodnormaal leven, met gewone alledaagse problemen. Het wil een alomvattende levensleer bieden. Een leidraad voor een mensenleven. Te vergelijken met een religie, maar dan wel een religie zonder kerk of god, niet dogmatisch en met eerbied voor nieuwe ontwikkelingen in wetenschap en filosofie.

Net als boeddhisten denken stoïcijnen dat een belangrijk deel van een doorsnee mensenleven uit lijden bestaat. Dat kan het grote lijden van oorlogen, rampen en ziektes zijn, maar ook het kleine lijden van een stressvolle baan of gewoon zoiets simpels als het breken van uw favoriete koffiekopje. Een lijden dat volgens de stoïcijnen valt te voorkomen, omdat het nooit het gevolg is van de uiterlijke omstandigheden, maar van de innerlijke gesteldheid van de lijdende mens. Dit lijden kan niet alleen worden voorkomen maar kan zelfs vervangen worden door een stabiel geluksgevoel. Daarvoor moet dan wel een filosofische levenshouding worden aangeleerd.

Ik zal zeker niet ontkennen dat stoïcisme een moeilijke filosofie is. Het bereiken van een stoïcijnse levenshouding vergt meer dan alleen het lezen van een paar boeken en het doen van een aantal oefeningen. Een theoretisch begrip van de stoïcijnse filosofie alleen is dus niet genoeg. Het is een levenslange weg die constante inspanning vereist en nooit echt makkelijk gaat worden. Maar het is nu ook weer niet totaal ondoenlijk. Het stoïcisme belooft geen hiernamaals na een leven van onthouding en gehoorzaamheid, of een nirwana na een hele reeks van voornamelijk mediterend doorgebrachte levens. Het is een heel aardse filosofie, weliswaar met spirituele trekjes, maar toch vooral met beide benen op de grond. Het is een levenshouding die heel goed te combineren valt met een gewoon alledaags leven. Haalbaar dus voor normale mensen met een gezin en een baan.

Aards betekent echter niet dat het ook een simpele filosofie is. Het is een alomvattend denksysteem dat behoorlijk diepzinnig is en niet altijd even makkelijk te begrijpen zal zijn. Het stelt zowel intellectueel als praktisch eisen aan zijn beoefenaren. Het is niet dogmatisch en staat open voor nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen en ontwikkelingen. Dat betekent dat het stoïcisme nog steeds in beweging is en dat er niet zo iets als een orthodoxe leer bestaat. Het stoïcisme is niet af en zal dat vermoedelijk ook nooit zijn, maar het biedt wel uw beste kans op een geslaagd en gelukkig leven en geeft u een stevig houvast voor alles wat u in uw leven kunt tegenkomen.

STOÏCIJNSE GOEDE VOORNEMENS

Het is weer de tijd voor goede voornemens en het stellen van doelen voor het nieuwe jaar. U wilt dit jaar nu eens echt afvallen en gezonder gaan leven, een opleiding volgen en uw examen halen of gewoon uw huis en tuin wat schoner houden. De stoïcijnen zijn niet zo van de goede voornemens. Ze houden niet van regels en hebben ook niet zoveel met doelen en de gevolgen van wat ze deden. Ze laten zich niet door wetten de les lezen. Een stoïcijn accepteert geen: ‘Gij zult niet …’ of een ‘Gij zult wel…’, hij bepaalt zelf wat hij wel of niet doet en laat zich daarbij de wet niet voorschrijven. Zelfs niet door door hem zelf verzonnen doelen en goede voornemens.

Een stoïcijn vervangt regeltjes, doelen en gevolgen door principes, waarden en deugden. Principes en deugden zouden u moeten leiden en motiveren. Een stoïcijn vraagt zich niet af of een bepaalde handeling naar een vooropgezet doel leidt. Nee hij vraagt zich af of die handeling in overeenstemming is met de waarden die hij aanhangt. Maar wat zijn dat dan die waarden? Het zijn de standaarden waaraan u uw eigen handelen afmeet. Het geeft richting aan de dingen die u onderneemt. Waarden moeten goed onderscheiden worden van doelen en goede voornemens. Doelen zijn extern en gaan over iets wat al dan niet bereikt kan worden door de dingen die u doet. Iets waar u mee klaar kunt komen. Iets wat af kan zijn. Ze zijn het gevolg van de dingen die u doet. Bijvoorbeeld het bereiken van uw ideale gewicht door een dieet te volgen, of het halen van een diploma door een studie te volgen. Waarden zijn intern en gaan over de manier waarop u iets doet. Het zijn karaktereigenschappen. Niet iets wat u in de toekomst bereikt, maar iets dat in het hier en nu gebeurt. Het gaat dan niet meer om het bereiken van een bepaald gewicht of het behalen van een diploma, maar om het leiden van een gezond leven of om het uzelf ontwikkelen.

In de Oudheid ging men uit van vier kardinale waarden of deugden: de wijsheid, de matigheid, de rechtvaardigheid en de moed. Deze hoofddeugden omvatten alle andere deugden. Zo waren bijvoorbeeld deugden als voorzichtigheid en slimheid onderdeel van de hoofddeugd wijsheid en werden deugden als mildheid en vriendelijkheid onder de rechtvaardigheid geschoven. De vier klassieke deugden werden dan ook vooral als een soort overkoepelende indeling van alle andere deugden beschouwd.

De stoïcijnen hielden dus vast aan de vier klassieke deugden maar gaven er wel een eigen interpretatie aan. De vier belangrijkste deugden zoals de stoïcijnen ze zagen:

·        De deugd wijsheid werd in verband gebracht met de logica en heeft dan ook te maken met een goede manier van denken. Het gaat de stoïcijnen niet zo zeer alleen om een theoretisch juiste denkwijze. Het gaat ze vooral om de praktische wijsheid waarmee de dingen en gebeurtenissen die een mens in zijn leven tegenkomt op een rationele en verstandige manier kunnen worden beoordeeld.

·        De deugd rechtvaardigheid staat in verband met de ethiek en richt zich op de juiste manier van omgaan met de medemens. Het gaat de stoïcijnen vooral om het op een eerlijke, integere en vriendelijke manier benaderen van andere mensen. Hieronder valt ook de stoïcijnse plicht om zich als een sociaal dier nuttig te maken voor de samenleving.

·        De deugd matigheid wordt tot de fysica gerekend, omdat het over de natuurlijke biologische neigingen gaat. De stoïcijnen denken hierbij vooral aan bescheidenheid en zelfbeheersing tegenover verleidingen. Maar ook zaken als netheid en geordendheid vallen voor hen onder deze deugd.

·        De deugd moed wordt eveneens tot de fysica gerekend. Het gaat hier de stoïcijnen niet om de ridderlijke moed op het slagveld. Het gaat hen om ijver en volharding bij tegenslag of tegenwerking. Deze deugd heeft bij de stoïcijnen dan ook meer met doorzettingsvermogen dan met heldhaftigheid te maken.

Deze levensprincipes of deugden beperken de speelruimte van uw handelingsmogelijkheden lang niet zoveel als regeltjes en doelstellingen. Een doel vertelt u wat u moet doen om iets te bereiken. Om iets te leren, om een bepaald object uit de buitenwereld te verkrijgen waardoor u dan denkt gelukkiger te worden. Een waarde vertelt u, daarentegen, of u iets doet waar u achter staat. Of het iets is dat met uw wezen als mens overeenstemt. Volgens Seneca heeft alles wat u doet zijn doel al bereikt als de handeling in overeenstemming met uw waarden is. Het uiteindelijke resultaat van uw handelingen doet er niet meer toe, zolang de intentie maar deugt.

Als u u van de dwang van een doelgericht door regels bepaalt leven weet te bevrijden en kunt handelen in overeenstemming met uw waarden en idealen kan letterlijk alles wat u doet bevredigend worden. U bevrijdt uzelf van arrogantie: ‘kijk eens hoe goed ik ben, ik heb al mijn goede voornemens gehaald’, maar ook van zelfvernedering: ‘ik ben waardeloos, ik kan zelfs de makkelijkste doelen niet halen, binnen een week staan mijn goede voornemens al weer bij het grof vuil’. Voortaan kunt u tegen uzelf zeggen: ‘ik heb mijn best gedaan en dat is alles wat ik wilde doen’. Zelfs een in wezen onaangename handeling die in overeenstemming met uw waarden is, kan op die manier vervulling brengen. Een op waarden gericht leven kan zo een stuk prettiger en gelukkiger worden dan een doelgericht leven.

Toch zijn er weldegelijk goede voornemens denkbaar voor een leerling stoïcijn. Zolang het maar geen streng omschreven doelen of in beton gegoten regels zijn. Het moeten intenties, manieren om iets aan te pakken zijn. Hieronder een lijstje met dergelijke intenties, die prima als goede voornemens voor het nieuwe jaar kunnen gelden. Het zijn al jaren mijn goede voornemens en ik ben er nog steeds tevreden over.

Goede voornemens voor een leerling stoïcijn:

       I.          Ik neem mij voor zoveel mogelijk in overeenstemming met de natuur te leven door zo virtuoos mogelijk te zijn en te streven naar zowel theoretische als praktische wijsheid.

     II.          Ik beloof me te richten op de dingen waar ik controle over heb en mezelf alleen interne doelen te stellen. Ik zal proberen me hierbij niet door tegenslagen uit het veld te laten slaan of door voorspoed te laten verblinden en zal telkens weer opnieuw proberen virtuoos te leven.

    III.          Ik neem me voor om mijn leven niet door mijn vingers te laten glippen en zal daarom proberen zo bewust mogelijk in het hier en nu te leven en zoveel mogelijk te genieten van mijn bestaan.

    IV.          Ik beloof niemand te veroordelen en iedereen, ongeacht afkomst of mening, vriendelijk en mild te behandelen. Ik beschouw hierbij de wereld als mijn vaderland en de mensheid als mijn landgenoten.

     V.          Ik neem mij voor in mijn doen en laten het welzijn van de mensheid zoveel mogelijk in het oog te houden ongeacht de vraag of dit door mijn omgeving wordt gewaardeerd.

    VI.          Ik beloof mijn filosofie in voorkomend geval uit te dragen, maar daarbij zoveel mogelijk op de achtergrond te blijven en niet op te vallen, me bescheiden op te stellen en mijn ideeën niet aan anderen op te dringen.

  VII.          Ik neem me voor een minimalistische levensstijl na te streven, geen waarde aan materiële zaken te hechten, maar daarbij wel naar eenvoud en elegantie te streven.

VIII.          Ik beloof mijn stoïcijnse programma te volgen. Daaronder vallen de meditaties, lichamelijke oefeningen, mantra’s, het dagboek en een grotendeels vegetarisch dieet.

IK WENS AL MIJN LEZERS EEN VIRTUOOS 2018