23.6 Een mystieke eenheidservaring

 Een stoïcijn probeert zich zelf al te bevrijden uit de stroom dagelijkse gebeurtenissen door zich volledig te richten op de onveranderlijke realiteit van het nu. Hiervandaan is het maar een kleine stap naar een ervaring van een onderliggende totale bestaanseenheid, een broederschap van alle wezens, van alle gezichten waarin de kosmos zich uitdrukt. Het verlies van een gevoel van persoonlijke individualiteit en het verwerven van toegang tot de onderliggende 'goddelijke logos' heeft veel weg van de ervaringen die mystici zeggen te ondergaan. Met het leegmaken van zichzelf, van alles wat afleidt, van alle 'indifferente zaken' bereidt de mysticus zich voor op een ontmoeting met de onderliggende realiteit van het bestaan. In die leegte kan het plotselinge inzicht ontstaan, het gevoel één te zijn met de kosmos, het gevoel deel te zijn van de geest van god.

Als je je niet beperkt tot de fantastische ethiek van de Stoa, maar de totaliteit van zijn logica, fysica en theologie omarmt wordt de conclusie dat de o zo streng materialistisch lijkende stoïcijnse filosofie in wezen mystiek is, misschien niet meer zo heel raar. Ook Socrates had mystieke ervaringen, zoals blijkt uit zijn beschrijving van zijn contacten met een ‘daemonion’, die hem in alles adviseerde en bijstond. Uitgaande van de gedachte dat het universum een zelfbewust geheel is, is het geen grote stap naar het idee dat ook andere kleinere onderdelen van dat geheel een bewustzijn kunnen hebben. Mensen zijn tenslotte zelf ook zo’n kleiner onderdeel van het universum. Strikt genomen is het dan niet langer onlogisch te denken dat wezens als aliens en ‘daimonions’ in elk geval in theorie tot de mogelijkheden behoren.

Hoe kan een stoïcijn mystieke ervaringen hebben en is het wel aan te raden om dergelijke ervaringen te zoeken? Een leven volgens de stoïcijnse principes leidt tot 'logos'. In de innerlijke rust die u hierbij als stoïcijn verwerft ontstaat de ruimte om u te openen voor dingen die u zelf overstijgen. In die stilte kan het andere zich kenbaar maken, en kan u ervaren dat u deel uitmaakt van de kosmos. Hierbij kunt u de verbondenheid met alle andere bewuste wezens voelen. In plaats van de 'virtuositeit' alleen als een abstractie te kennen leert u het kennen als een levende uw persoonlijkheid veranderende waarheid. Het zoeken van esoterische ervaringen voor de kick heeft geen nut, maar het gevoel van eenheid met de kosmos en alle wezens die daarin voorkomen zou u een transformerende directe kennis van de 'logos' op kunnen leveren.

Uit de late oudheid is ons een meditatietechniek overgeleverd die de bedoeling had om de beoefenaren te leren contact te leggen met het soort universele bewustzijn waar we het hierboven over hebben gehad. Mocht u zich willen verdiepen en deze mystieke kant van het stoïcisme dan zou deze meditatietechniek een goed begin zijn. Om meer over deze techniek te weten te komen, moeten we eerst even een uitstapje maken naar de beroemde bibliotheek van Alexandrië. Deze bibliotheek was meer dan alleen een verzameling boeken. Het was een studiecentrum en universiteit waar geleerden van over de hele toen bekende wereld naartoe kwamen. In die bibliotheek werden ook boeken vertaald uit het destijds nog niet zo lang bestaande boeddhisme en ook de toen al legendarische hindoeïstische boeken waren te raadplegen. Er werd volop gediscussieerd en lesgegeven. En natuurlijk werd er naast allerlei wetenschappen, mystieke tradities en filosofische stromingen ook les gegeven in de stoïcijnse filosofie. In de vierde eeuw na Christus kregen de christen fundamentalisten echter de overhand in Egypte en werd de als heidens aangemerkte bibliotheek in brand gestoken. De laatste bibliothecaresse Hypathia werd door de christenen gestenigd en in stukken gescheurd. Dat Hypathia niet alleen een vooraanstaand geleerde maar ook nog eens een vrouw was maakte het in hun ogen allemaal nog veel erger. Een in hun ogen uitstekende reden om de toorn van hun wraakzuchtige en wrede god over de intellectuelen van hun tijd af te roepen.

Toch heeft de Oosterse en stoïcijnse filosofie weldegelijk invloed gehad op deze christelijke barbaren. De stoïcijnse geleerden uit Alexandrië hadden onder invloed van boeddhistische geschriften een al bestaande meditatietechniek weten te perfectioneren. Deze zogenoemde 'Anachoresis techniek’ vormde later de basis van een psychosomatische gebedspraktijk die populair werd onder dezelfde woestijnvaders (ook wel anachoreten genoemd) die later Hypathia lynchten en haar boeken verbrandden. De praktijk kwam terecht in de traditie van het Hesychasme. Het woord Hesychasme is afgeleid van het Griekse ‘hesychia’ wat rust stilte en onbewogenheid betekent. Het is een gebedspraktijk uit de beginperiode van de orthodox christelijke traditie waarbij getracht wordt de menselijke ratio het zwijgen op te leggen om een toestand van innerlijke mentale stilte te bereiken.

Het Griekse woord 'Anachoresis' betekent het je terugtrekken in jezelf. Deze meditatietechniek wordt bij de Romeinse stoïcijnen genoemd, maar in de overgebleven geschriften nergens echt uitgewerkt. Zo heeft Marcus Aurelius het in zijn vierde dagboek (Dagboeken Hoofdstuk 4.3) over ‘anakhôrêsis eis heauton’. Het je terugtrekken in jezelf. Er wordt op een groot aantal plaatsen in de overgeleverde teksten verwezen naar een heel scala aan technieken, maar een volledige omschrijving van bijvoorbeeld de 'Anachoresis meditatie’ is helaas nergens te vinden. De beste benadering lijkt in de op dit punt sterk door het stoïcisme beïnvloede Hesychastische traditie te liggen.

Maar wat moet een stoïcijn eigenlijk met zo’n esoterische meditatie? Een stoïcijn probeert een leven in overeenstemming met de natuur te leiden. Dat werd je in het oude Rome net zo goed als tegenwoordig behoorlijk moeilijk gemaakt. Een druk leven volgepropt met werk, vermaak en sociale verplichtingen en dat alles te midden van een hectische maatschappij is tegenwoordig eerder regel dan uitzondering. In de Romeinse tijd was het leven in één van de grote steden niet veel anders. Een leven dat allerlei ongemakken en zowel lichamelijke als psychische aandoeningen met zich meebrengt vraagt om een tegenwicht.

Een dergelijk tegenwicht was de 'Anachoresis meditatie’ die gericht was op het herstel van het contact met zowel de menselijke natuur van het individu als het contact met de universele natuur. Deze spirituele meditatie probeert in vier stappen het contact met de natuur of de logos te herstellen. In die tijd werd de logos, zoals we bij Posidonius zagen, vaak ingedeeld in een materieel deel (de hexis), een plantaardig deel (de phusis), een dierlijk deel (de psuchê) en een menselijk deel (de ultieme logos). De dode natuur bestaat dan alleen uit ‘hexis’, de planten uit zowel ‘hexis’ als ‘phusis’ (groeikracht), dieren krijgen daar dan nog de ‘psuchê (gevoel) bij en de mens en eventuele andere ‘hogere’ wezens zoals de goden en demonen voegen daar dan nog de ‘logos’ (de geest, het denkvermogen) aan toe.

Hieronder bied ik u een vagelijk, op de Hesychastische traditie gebaseerde meditatie aan. Er bestaat geen enkel bewijs dat de stoïcijnen deze meditatie echt zo uitvoerden. Alles hangt van losse aanwijzingen uit de literatuur en, soms nogal wilde aannames van mijn kant, aan elkaar. De wetenschappelijke basis van wat nu volgt is dan ook wankel. Ik heb in elk geval het gevoel dat de hier gegeven routine niet al te ver van een originele stoïcijnse 'Anachoresis' afligt.

De stoïcijnen denken dat het ‘hegemonikon’ het enige deel van het menselijk bestaan is waar je echt invloed op kunt uitoefenen. Met de 'Anachoresis meditatie’ willen ze hun concentratievermogen en daarmee hun controle over het ‘hegemonikon’ trainen. Ze willen leren hun gedachten en oordelen zoveel mogelijk zelf in de hand te houden. Het zal niet meteen lukken, maar door regelmatig een oefening als de 'Anachoresis meditatie’ te doen zult u die vaardigheid langzaam maar zeker steeds beter gaan beheersen.

Oefening: de 'Anachoresis-meditatie'

Zoals bij de meeste meditaties moet u eerst een rustige plek opzoeken waar u zich veilig en geborgen voelt. De temperatuur moet aangenaam zijn. Niet te koud, maar zeker ook niet te warm. U moet niet doezelig worden, maar ook niet zitten bibberen. Verzeker u ervan dat u het komende half uur niet gestoord zult worden. Zet uw telefoon uit en laat het ‘world wide web’ maar een poosje aan zichzelf over.

Het eerste deel van de 'Anachoresis' richt zich op het lichaam gesymboliseerd door de 'hexis', de materie. Volgens de stoïcijnen heb je je lichaam slechts heel beperkt onder controle. Dat neemt echter niet weg dat je er wel zo goed mogelijk voor moet zorgen. Ga rechtop zitten. Dat kan op een stoel met rechte leuning, maar mag ook op een meditatiekussen of de grond. Zolang u maar aangenaam en met een rechte rug zit. Overdrijf niet, u bent geen militair die in de houding staat, maar ontspan uw spieren. Loop uw hele lichaam van kruin tot voeten langs en probeer u zo veel mogelijk te ontspannen. Probeer u een tijdje op uw lichaam, op uw massa, op uw minerale bestaan te concentreren.

In het tweede deel van de 'Anachoresis' gaat de aandacht uit naar de ‘phusis’. Naar het feit dat u leeft, groeit en een bepaalde levende vorm hebt. Ook over uw ‘phusis’ hebt u nauwelijks controle. U kunt proberen het goed te onderhouden, maar meer niet. U bent u hier extra bewust van uw houding en van het levend zijn van het organisme dat u bent. Concentreer u op het moment. Op het nu. U kunt niets met het verleden, maar ook niets met de toekomst. U bent hier en nu, dat is alles wat er is. U bestaat, u leeft. Wat is het dat u laat groeien? Wat betekent het om een levend wezen te zijn? Wees u bewust van uw kwetsbaarheid en uw sterfelijkheid. Eén moment van onoplettendheid in het verkeer, een verkeerde bacterie op het verkeerde moment op de verkeerde plek, meer is er niet nodig om u te verwonden of te doden.

In het derde deel van de 'Anachoresis' verschuift de aandacht naar de ‘psuchê’, naar uw gevoel. Wat dringt er van de buitenwereld door tot uw geest? Geef aandacht aan alles wat u ziet, hoort, ruikt, proeft en voelt. Langzaam verlegt u de aandacht van uiterlijke indrukken naar uw innerlijke gewaarwordingen. Wat gebeurt er in uw lichaam? Wat gebeurt er in uw binnenwereld? Wat voelt u? Hebt u ergens pijn of jeuk? Merk uw ademhaling op, misschien voelt u uw hartslag. In de oudheid was de adem (de pneuma) het medium waarlangs de informatie uit de buitenwereld in de binnenwereld van de geest terechtkwam. U kunt uw aandacht een poosje op uw ademhaling richten en die rustiger maken. Daardoor zult u merken dat ook uw hartslag rustiger wordt. Bekijk alles alsof het niet van u is, maar alsof het ergens anders gebeurt. Over de ‘pshuchê’ hebt u volgens de stoïcijnen al iets meer controle dan over de eerste twee delen.

In het vierde deel van de 'Anachoresis' wordt de aandacht gericht op de ‘logos’, de gedachten. Ook hier neemt u een stapje terug en kijkt u naar de heksenketel van uw denken. Laat alles maar komen en laat uw gedachten maar over elkaar heen buitelen. Het is een permanente stroom van gewaarwordingen die niet gestopt kan worden, maar wel gestuurd. Bekijk ze van een afstandje, wees er bewust van dat ze bestaan en als uit het niets in u lijken op te komen, maar laat ze u niet meevoeren. Er is een verschil tussen u bewust zijn van een gedachte en u vereenzelvigen met die gedachte. Hierbij kijkt u ook naar uw emoties. Bent u vrolijk of verdrietig? Rustig of juist gestrest? Besef u dat het niet meer dan gedachtes, oordelen over een gebeurtenis zijn. Wees u ervan bewust, maar laat ze niet een volgende gedachte uitlokken.

Alleen dat wat de stoïcijnen het ‘hegemonikon’ noemen, uw denken, uw oordeelsvermogen is echt van u. Bekijk eens wat dat betekent. Kunt u in deze fase uw gedachten, oordelen en emoties een beetje tot rust laten komen. Met wat oefening zou u ze misschien zelfs kunnen richten. U kunt u dan beter ergens op concentreren, zonder dat uw gedachten meteen weer met u op de loop gaan. U kunt dan misschien zelfs even rationeel nadenken in plaats van direct vanuit uw onderbuik te oordelen over wat er om u heen gebeurt. U kunt misschien ook gaan beseffen dat uw emoties niets anders zijn dan een oordeel over de wereld. Oordelen en gedachtes waar u zich alleen maar van bewust bent, zijn licht. Ze vervliegen, zweven weg en worden vervangen door nieuwe gedachten. Gedachten die u zich eigen maakt en waar u mee instemt daarentegen zijn zwaar, ze blijven hangen en worden opgevolgd door een stroom van gerelateerde gedachten en emoties.

Als u uw gedachten en emoties heeft weten te relativeren, kunt u zich in de laatste fase van deze meditatie richten op de gedachte dat uw bewustzijn onderdeel uitmaakt van iets groters. Niet alleen u bent bewust. Er zijn miljarden mensen die zich net als u ook van zichzelf en hun omgeving bewust zijn. Misschien bestaan er naast ons mensen nog wel andere wezens, aliens of demonen, die ook een vorm van bewustzijn kennen. Probeer aan het idee te wennen dat al die wezens samen een zee van bewustzijn vormen. Bedenk dat die zee van bewustzijn nog maar een klein stukje vormt van een enorm complex universum. Een universum dat weet heeft van zijn eigen bestaan. Laat vervolgens het besef tot u doordringen dat u een centrum van bewustzijn bent dat deel is van dat allesomvattend universeel bewustzijn. U zou als een soort mantra bij uzelf kunnen herhalen: ‘Ik ben een centrum van bewustzijn, deel van het universele bewustzijn en besta onafhankelijk van mijn lichaam, emoties en gedachten’.

Gek genoeg zijn mystieke ervaringen volledig consistent met een materialistische filosofie als het stoïcisme. Het zou dan ook kunnen dat mystieke ervaringen het natuurlijke gevolg zijn van het volledig toepassen van de stoïcijnse principes. Als het mystieke u aantrekt, biedt dus zelfs het stoïcisme u een opening, maar om te profiteren van de filosofie is het volkomen overbodig.