Klimaatverandering lijkt niet meer te stuiten, het ecosysteem stort wereldwijd in elkaar, oorlogen breken uit, de moderne versie van het fascisme wint overal terrein en mensen lijken steeds dommer te worden en vreemdere dingen te doen en geloven. Als u zich overdonderd en verward voelt door de grote problemen waar de wereld mee wordt geconfronteerd dan hebt u groot gelijk. Mondiale processen zijn zo ingewikkeld geworden dat één persoon ze onmogelijk nog kan overzien. Ook als u het vervelende gevoel bekruipt dat u het u te veel wordt en dat u het niet langer kunt behappen hebt u gelijk. Niemand kan dat. Maar hoe kunt u dan toch nog de waarheid over wat er gebeurt achterhalen en hoe vermijdt u als stoïcijn dat ook u het slachtoffer wordt van propaganda en desinformatie?
Het stoïcisme stelt een enorm vertrouwen in het menselijk vermogen tot rationeel nadenken. Alleen gedisciplineerd onderzoek naar de feiten en het consciëntieus conclusies trekken uit wat weten of wat aannemelijk is kan de onmetelijke problemen waar de mensheid zichzelf mee heeft opgezadeld oplossen. Redelijkheid kan ons redden. Maar het beeld dat de mensheid is opgebouwd uit miljarden unieke rationele individuen klopt niet. Dit beeld schildert individuele mensen af als onafhankelijke, rationele actoren en bombardeert ze tot de hoeksteen van de samenleving. Het is, jammer genoeg, een vergissing om vertrouwen te leggen in het ideaalbeeld van het rationele individu. Het ‘rationele individu’ is een fantasiebeeld dat niet bestaat. Gedragswetenschappers, neurologen en evolutionair psychologen hebben aangetoond dat de meeste van uw beslissingen niet op rationele overwegingen berusten, maar op emotionele reacties en heuristische 'shortcuts'. Deze emoties en heuristieken waren wellicht heel geschikt voor het leven in de steentijd, maar in het computertijdperk schieten ze ernstig tekort.
Niet alleen rationaliteit lijkt een mythe te zijn, het autonome individu zelf is het misschien ook wel. Mensen denken zelden zelfstandig na. Emoties spelen een belangrijke rol in ons denken. Bovendien denken we meestal in groepen en maar zelden als onafhankelijk individu. Er is een hele stam voor nodig om een kind groot te brengen of een nieuw werktuig uit te vinden. Geen enkel individu weet alles wat nodig is om een kathedraal te bouwen, een atoombom te maken of een vliegtuig te bouwen. Het is niet alleen ons individuele vermogen tot analytisch nadenken dat ons een evolutionaire voorsprong op de andere dieren geeft, maar vooral ook ons ongekende vermogen om in grotere groepen de koppen bij elkaar te steken.
Individuele mensen weten gênant weinig van de ons omringende wereld. We denken dat we tegenwoordig veel meer weten dan mensen in de prehistorie, maar in werkelijkheid konden we in die tijd heel wat meer dan tegenwoordig. Jagers-verzamelaars uit de steentijd wisten tenminste nog hoe ze in de wildernis iets te eten bij elkaar konden scharrelen, hoe ze zelf kleren moesten maken, een vuurtje stoken of aan een holenleeuw konden ontsnappen. We zijn tegenwoordig voor bijna al onze behoeften afhankelijk van de kennis en kunde van andere mensen en sommige van die mensen leven ook nog eens aan de andere kant van de wereld.
Dit hoeft niet per se slecht te zijn. Ons groepsdenken heeft ons oppermachtig gemaakt. Ons vertrouwen in de kennis van anderen heeft ons evolutionair veel voordeel gebracht. Net als veel andere menselijke eigenschappen heeft ook ons groepsdenken in de moderne tijd echter de nodige problemen. De wereld wordt steeds ingewikkelder en wij mensen begrijpen gewoon niet hoe weinig we er eigenlijk van begrijpen. Mensen zijn zich er tegenwoordig nog maar zelden van bewust hoe weinig ze eigenlijk begrijpen van de wereld om hen heen. Ze hebben bedroevend weinig kennis, zitten opgesloten in een echoput vol gelijkgestemde vrienden en gebruiken sociale media waar hun vaak nogal irrationele opvattingen alleen maar worden versterkt.
Als stoïcijn zou ik dan willen dat mensen gestimuleerd worden om zelfstandig na te denken en op zoek te gaan naar informatie. Helaas wordt het er niet eens beter op als mensen meer en betere informatie krijgen. Niet alleen stoïcijnen maar ook wetenschappers proberen onjuiste opvattingen te corrigeren met beter onderwijs en deskundigen proberen de publieke opinie rationeler en realistischer te maken door het publiek te voorzien van kloppende feiten en verklaringen van experts. Die pogingen komen voort uit een verkeerd begrip van hoe mensen echt denken. Het merendeel van uw opvattingen wordt gevormd door ons gemeenschappelijk groepsdenken en niet door rationele analyses en overwegingen. Uit een ingebakken loyaliteitsgevoel houden we strak vast aan de irrationele opvattingen van de groep. Het werkt alleen maar averechts om mensen de feiten voor te leggen om daarmee hun individuele onwetendheid bloot te leggen. Mensen houden niet van grote hoeveelheden feiten en houden er al helemaal niet van om zich dom te voelen. Geloof maar niet dat je de aanhangers van de PVV of de BBB van de gevaren van klimaatverandering kunt overtuigen met een paar velletjes met statistieken.
De macht van het groepsdenken is zo groot dat ze moeilijk te doorbreken is. Willekeurige, onlogische en zelfs totaal onzinnige opvattingen die in het groepsdenken hebben postgevat vallen haast niet uit te roeien. Zelfs wetenschappers zijn niet immuun voor de macht van het groepsdenken. De wetenschappelijke wereld gelooft in de kracht van feiten dus blijven ze stug geloven dat ze de publieke opinie kunnen overtuigen door met de juiste feiten te komen. Ondanks dat de empirische bewijzen zich opstapelen dat mensen niet rationeel nadenken en dat menselijk groepsdenken niet met feiten alleen valt te veranderen. Het wetenschappelijke en stoïcijnse geloof in individuele rationaliteit is misschien zelf ook wel het gevolg van irrationeel groepsdenken. Het probleem met groepsdenken beperkt zich niet tot de gewone burger en consument, ook politici en bedrijfsleiders zijn er het slachtoffer van. Ze hebben misschien volop de beschikking over adviseurs en wetenschappelijke instellingen maar ze hebben het veel te druk met het najagen van de waan van de dag om daar veel aandacht aan te besteden.
Wat moet u daar, als stoïcijn, nu mee? Vertrouw niet op de groep, durf te denken! Er is maar één weg: stug proberen zo rationeel mogelijk te blijven. Hoe moeilijk of welhaast onmogelijk dat soms ook lijkt te zijn. Het is onmogelijk om alle relevante feiten op een rijtje te krijgen. Daar hebt u de benodigde tijd en kennis gewoon niet voor. Als u rationele beslissingen wilt nemen en die beslissingen wilt baseren op feiten, hebt u nu eenmaal tijd nodig om dieper in de problematiek door te dringen. U moet ook nog eens het geduld en de mogelijkheden hebben om te experimenteren met onsuccesvolle gedachtegangen, om doodlopende wegen te verkennen. U moet ruimte laten voor twijfel en bereid zijn uw mening te veranderen. Als u echt rationele beslissingen wilt nemen en echt de waarheid wilt achterhalen, moet u er de tijd voor nemen om na te denken en u te verdiepen in de feiten. Maar u moet vooral niet bang zijn om af te wijken van het groepsdenken van uw omgeving. Nieuwe kennis en inzichten vindt u zelden of nooit in het centrum van het groepsdenken, omdat dat centrum altijd uitgaat van wat de groep meent te weten.
Het groepsdenken zit naast een paar duidelijke oude feiten vol met ongefundeerde gissingen, doorgeprikte mythes, bijgelovige dogma’s en idiote complottheorieën. Dit levert een uiterst verwrongen beeld van de werkelijkheid op. Misschien dat we net als Socrates dan maar moeten aanvaarden dat we het niet weten. Maar als we de wereld niet begrijpen hoe zullen we dan ooit het verschil tussen goed en kwaad, tussen de weg naar ons uitsterven of de weg naar overleving kunnen onderscheiden? We zullen het moeten doen met de beperkte kennis die we hebben. Misschien moeten we veel vaker dan ons lief is genoegen nemen met dingen die aannemelijk lijken, vertrouwen op wetenschappers die in elk geval op hun specifieke vakgebied beter weten wat wel of niet het geval is.
En wat doen we met dat onuitroeibare groepsdenken? We zullen die groepen een narratief moeten voorleggen dat hen aanspreekt, een narratief dat dichter bij de werkelijkheid ligt dan de waanbeelden waar ze nu achteraan rennen. Een dergelijke narratief is jammer genoeg veel minder aantrekkelijk dan de verhaaltjes die de populistische echoputten ons voorspiegelen. Dat die verhaaltjes zoals de geschiedenis herhaaldelijk heeft uitgewezen tot onuitsprekelijke ellende en lijden aanleiding zullen geven is weer zo’n feitje dat de echoput liever negeert. De werkelijkheid is somber en de toekomst ziet er donker uit. Een goede tijd om het oude stoïcisme maar weer eens uit de kast te halen en af te stoffen. Stoïcisme dwingt u om zelf na te denken en uw handelen op feiten en rationele beslissingen te baseren. En als dat allemaal niet genoeg is dan geeft het u de technieken om de te verwachten ellende beter te kunnen doorstaan.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten