STOÏCIJNEN ZIJN HUICHELAARS

Hoofdstuk 16 van het Handboekje van Epictetus
Soms zie je iemand huilen omdat zijn kind in het buitenland woont of omdat hij bankroet is. Pas op dat je je dan niet laat meeslepen en medelijden met hem krijgt. In plaats daarvan moet je tegen jezelf zeggen: 'Hij is niet verdrietig door wat er gebeurd is (want dan zouden anderen dat ook moeten zijn), maar door zijn mening daarover’. Je mag hem wel troosten en zelfs, als het zo uitkomt, met hem meehuilen, maar pas er voorop dat je van binnen niet huilt.

U leest het goed. Epictetus zegt hier inderdaad dat medelijden slecht is. Net als alle andere emoties is medelijden het gevolg van een waardeoordeel. Het gevoel van medelijden is volgens stoïcijnen echter altijd gebaseerd op een irrationeel en verkeerd waardeoordeel. Een gelukkig en virtuoos mens kan immers geen kwaad worden aangedaan. Externe dingen spelen voor hem geen rol. Zoals we eerder al zagen zijn gebeurtenissen die door de meeste mensen als een aanleiding voor medelijden worden beschouwd, ziekte, dood van geliefden, honger en armoede, onbelangrijk voor een goed en virtuoos leven. Medelijden wordt daarmee een sentiment dat afbreuk doet aan de waardigheid van zowel de ‘lijdende’ als de ‘helpende’ persoon. Virtuositeit is het enige in het leven dat echt telt. Wat er in de wereld ook gebeurt iedereen heeft altijd de mogelijkheid tot het maken van virtuoze keuzes. Het is dit vermogen waarin volgens de stoïcijnen de menselijke waardigheid ligt.

Het vermogen tot virtuositeit geldt voor alle mensen, mannen, vrouwen, rijken, armen, slaven, het maakt niet uit. Virtuositeit maakt al het andere onbelangrijk. De waardigheid van de virtuositeit overstijgt alle toevallige verschillen in levensomstandigheden, het is voldoende voor een goed leven. Al het andere is van ondergeschikt belang. De enige manier waarop iemands welzijn werkelijk geschaad kan worden is door het maken van verkeerde, niet virtuoze, waardeoordelen. Als iemand ‘lijdt’ is dat onvermijdelijk het gevolg van zijn verkeerde oordelen. Voor een stoïcijn is een verkeerd oordeel iets slechts en de enige juiste reactie op het ‘lijden’ van een ander is dus afkeuring en niet medelijden.

Dat klinkt hard en zelfs meedogenloos, maar dat is toch niet zo. Het getuigt juist van respect voor de ‘lijdende’ medemens. Een stoïcijn behandelt iemand dan ook nooit als een slachtoffer, maar altijd, ongeacht zijn omstandigheden, als een waardig, rationeel en handelingsbekwaam persoon. Iemand die zijn eigen keuzes en oordelen kan maken en die zijn eigen virtuositeit volledig zelf in de hand heeft. Dat hij toevallig op de één of andere manier pech heeft gehad doet hier niets aan af. Het sentiment medelijden maakt dingen belangrijk die niet echt belangrijk zijn. Voor een stoïcijn is het dus een slechte en verwerpelijke emotie. Als u iemand echt respecteert zult u geen medelijden met hem hebben, want medelijden impliceert dat die persoon allerlei door rampspoed ontbrekende zaken echt nodig zou hebben, terwijl een virtuoos mens die helemaal niet nodig heeft.

Epictetus waarschuwde zijn leerlingen om er ook voor te waken dat zij niet het verdriet van anderen overnemen. Hij begreep ook wel dat een dergelijke houding sociaal niet aanvaardt zou worden. Hij raadt ze daarom aan om wel te sympathiseren met het leed van anderen en zo nodig zelfs te doen alsof ze, letterlijk, met ze mee voelen, maar in elk geval te voorkomen dat leed ook echt mee te voelen. Het klinkt nogal hardvochtig en zelfs een beetje onecht. Als je niet meevoelt met het leed van je vrienden wat is vriendschap dan nog waard, zou u kunnen vragen. Epictetus zou zo’n reactie belachelijk hebben gevonden. Je helpt een zieke vriend toch ook niet door expres zelf ook besmet te raken. Je vriend heeft niets aan je als jezelf ook ziek bent. Hetzelfde geldt voor een negatieve emotie. Als uw vriend verdrietig is moet u juist uw best doen om hem van dat verdriet af te helpen. Als het nodig is dat u daarbij doet alsof u ook verdrietig bent dan is dat natuurlijk prima. Door zelf ook besmet te raken met zijn verdriet schieten noch u, noch uw vriend iets op.